«Юрка. Яйкі, хлеб, малако, каўбаса — 37 руб». Чаму ў беларускіх вёсках квітнее гандаль «на вэксаль»?
На мінулым тыдні беларусы актыўна абмяркоўвалі нашумелы выпадак на Гомельшчыне. Там прадаўцы вясковай крамы падалі ў суд на мясцовую жыхарку, якой самі ж прадалі тавараў у доўг на некалькі тысяч рублёў. Суд, аднак, не знайшоў падстаў для прыцягнення нядобрасумленнай пакупніцы да адказнасці, і прадаўцам давялося за ўсё плаціць з уласнай кішэні. Наколькі такая практыка распаўсюджаная ў Беларусі? Выданне BG.Media вырашыла праверыць, пагаварыўшы ў Вольгай (імя зменена), якая працуе прадавачкай у адной з крамаў Брэсцкага райспажыўтаварыства.
Высветлілася, што продаж тавараў у растэрміноўку без афармлення, пад чэснае слова, з'ява амаль паўсюдная. А ў сельскіх населеных пунктах яна распаўсюджаная ўжо дзясяткі гадоў. Чым менш заможныя жыхары якой-небудзь вёскі або невялікага пасёлка, тым верагодней, што там квітнее гандаль «на вэксаль».
Асабліва грашаць ім крамы спажыўкааперацыі — у вёсках яны амаль манапалісты. За што ім не раз рабілі заўвагі і нават выпісвалі штрафы прадстаўнікі МАРГ і іншых кантралюючых органаў.
Аднак самі прадаўцы ў адзін голас кажуць: яны ідуць насустрач пакупнікам не ад добрага жыцця. Такім чынам атрымліваецца хоць неяк падтрымліваць гандаль на вёсцы, каб адзіны гандлёвы пункт не закрыўся зусім.
Пры гэтым гаворка ідзе не пра куплю бытавой тэхнікі, нават адзення і абутку. Небагатыя вяскоўцы, даходы якіх не дазваляюць ім дацягнуць да наступнага заробку, вымушаныя браць напавер прадукты харчавання. Зрэшты, некаторыя крамы адпускаюць «на вэксаль» і такія тавары, як цыгарэты ці алкаголь.
Як выглядае такая здзелка? Каб скарыстацца такой паслугай, чалавек павінен быць асабіста знаёмы з прадаўцом. Не сакрэт, што работнікі гандлю ў вёсках звычайна ведаюць у твар практычна кожнага жыхара.
Калі пакупнік набывае хлеб, каўбасу, цукар або іншыя тавары «на вэксаль», прадавец запісвае інфармацыю пра куплю — звычайна ў нататнік ці просты школьны сшытак. Часцей за ўсё туды ўносяцца дата, найменне і кошт тавару, узятага без аплаты. Калі нейкая з лічбаў закрэсленая, значыць, пакупнік пагасіў запазычанасць.
Такім чынам, гандаль «на вэксаль» будуецца выключна на даверы, прычым на ўзаемным. Прадавец павінен быць упэўнены, што пакупнік у дзень зарплаты закрые сваю запазычанасць. Пакупнік, у сваю чаргу, павінен давяраць прадаўцу, каб той, напрыклад, не дапісаў насупраць яго прозвішча нейкую суму за непрададзены тавар.
Колькасць грошай у касе заўсёды павінна супадаць з агульнай сумай у чэках (у іншым выпадку прадаўца могуць абвінаваціць у крадзяжы). Таму пры куплі «на вэксаль» чэк, як правіла, не прабіваецца.
Звычайна «крэдытная лінія» пры гандлі «на вэксаль» не асабліва вялікая. Прадаўцы і загадчыкі крам, каб хоць неяк засцерагчы сябе, уводзяць гранічныя памеры сум, на якія можна набраць тавараў у доўг, на аднаго пакупніка. У краме, дзе працуе Вольга, столь усталяваная ў 200 рублёў.
Як ставяцца да гэтага мясцовыя ўлады? Па словах суразмоўніцы выдання, у цэлым не вельмі добра, але памяркоўна.
«Вядома, я разумею, што з пункту гледжання дзяржавы запіс у звычайным сшытку накшталт «Юрка. Яйкі, хлеб, малако, каўбаса — 37 руб», не з'яўляецца бухгалтарскім дакументам. Адпаведна, прадаўцы, якія адпускаюць прадукты «на вэксаль», фактычна аддаюць іх пакупнікам на свой страх і рызыку. І калі пакупнік не апраўдае даверу, калектыў крамы павінен будзе пакрыць нястачу з уласнага кашалька. І гэта нам даводзілася рабіць ужо не раз.
Але ўлада нярэдка заплюшчвае на гэта вочы з адной простай прычыны: каб людзі, якія атрымліваюць нізкі заробак (а такіх на вёсцы пераважная большасць) маглі хоць неяк выжываць, а гандаль — хоць неяк існаваць. Лішнія скаргі для іх галаўны боль. Навошта ім гэта?»
А навошта гэта прадаўцам? Такое пытанне напрошваецца сам сабой, і яго не маглі не задаць Вользе. Няўжо ў работнікаў вясковай крамы такі высокі заробак, што яны гатовыя рызыкаваць і займацца падобнай дабрачыннасцю?
«Пра што вы кажаце? Які высокі заробак? Добра, калі 700 за месяц выходзіць. З усімі надбаўкамі. Але калі гэтага не рабіць (не даваць напавер), па-першае, ёсць верагоднасць таго, што нас закрыюць, і дзе тады шукаць працу? А па-другое, ад нас пастаянна патрабуюць план, пагражаюць пазбаўленнем прэмій, закрыццём, чым заўгодна… Гандаль павінен расці. Калі прадалі менш, чым у мінулым месяцы, значыць, мы дрэнна спрацавалі. Вось і выкручвайся як хочаш», — тлумачыць сітуацыю вяскоўка.
На шчасце для Вольгі і яе калег, у вёсцы, дзе яны працуюць, не ўзнікае вялікіх праблем з даўжнікамі. Абсалютная большасць з іх вяртаюць грошы максімум праз 2-3 тыдні, пасля таго як атрымаюць заробак або аванс. Каб зноў браць прадукты на »вэксаль».
«На маёй памяці адзін раз быў выпадак у напарніцы, калі пакупнік, які завінаваціўся некаторую суму, раптоўна памёр да заробку. Яна, вядома ж, не стала патрабаваць са сваякоў і ў выніку сама ўнесла гэтыя грошы. А так, у асноўным, людзі вяртаюць грошы. У вёсцы ўсе адзін аднаго ведаюць. Звязвацца з п'яніцамі або адкрыта ненадзейнымі людзьмі мы, вядома ж, асцерагаемся».
Дарэчы, у Брэсцкім райпо нават не хаваюць, што т. зв. вэксальны гандаль дае магчымасць кааператарам хоць неяк закрываць прагалы: бо амаль усе крамы на вёсцы стратныя, акрамя двух-трох у аграгарадках. Перыядычна «Белкаапсаюз» спрабуе нават легалізаваць крэдытную дзейнасць сваіх крам і распаўсюджвае афіцыйныя бланкі для афармлення таварных крэдытаў.
«Так, такія бланкі і нам дасылалі. Але мы ні разу імі не скарысталіся. Уявіце сабе: каб купіць дзве пачкі цукру і палку каўбасы, чалавек павінен мець пры сабе пашпарт, аднаго паручыцеля, таксама з пашпартам, плюс з ім павінен прыйсці прадстаўнік прадпрыемства, дзе ён працуе, узяць з сабой пячатку і паставіць яе ў гэтым бланку. Занадта шмат клопату. Хто гэта будзе рабіць? Вядома, прасцей заплюшчваць на гэта вочы і рабіць усё па-старому, запісваць у сшытак.
Так, я выдатна разумею, што ні ў якім судзе нічога не дакажу. Таму стараюся не даводзіць да вялікіх сум. Калі чалавек не разлічыўся ў дзень заробку, усё, я яму без грошай ужо нічога не прадам. Пакуль не верне стары доўг».
Што думаюць самі сельскія жыхары?
Вераніка (імя змененае) працуе бібліятэкаркай у адным з аграгарадкоў. У мясцовай краме «Родны кут» таксама існуе практыка прадаваць тавары ў растэрміноўку, да наступнага заробку. Наша зямлячка кажа, што часам гэта вельмі дапамагае. Ёй самой некалькі разоў даводзілася карыстацца такой паслугай, асабліва напярэдадні святаў:
«Мне плацяць каля 700 рублёў. Летась плацілі 680. На гэтыя грошы асабліва не пражывеш. Муж у калгасе працуе, механізатарам. Улетку, у гарачы сезон яшчэ плацяць. Узімку наогул капейкі. Вось і даводзіцца іншы раз браць у доўг, у асноўным прадукты. Вядома, заўсёды вяртаем своечасова».
Вераніка кажа, што чула ад работнікаў гандлю і мясцовага сельвыканкама вельмі важкі аргумент на карысць таго, каб людзі маглі купляць тавар з адкладзенай аплатай. Маўляў, са «зрэзаным» пасля вяртання даўгоў заробкам ехаць па пакупкі ў горад ужо няма сэнсу. У выніку львіная доля сялянскіх даходаў застаецца на месцы.
Вось такое зачараванае кола, па якім і будуюцца адносіны паміж крамай, часцей за ўсё спажыўкааперацыі, і вяскоўцамі, якія ледзь сточваюць канцы з канцамі.
«Камфорт арганізаваць можна такі ж самы, што і ў горадзе». Тры гісторыі пра тое, як жывуць у вёсках узімку былыя гараджане
«Мне ўжо 68 гадоў, не магу звычкам здраджваць». Палескі хутаранін расказаў, як цяпер вядзе сваю гаспадарку
«Я магла б яшчэ вышыць. Толькі б знаць, ці нада гэта каму». Як жывуць апошнія жыхаркі апусцелых вёсак
«Для нас, старых, гэта адзіная забаўка». Як аўталаўка аб'язджае маленькія вёскі
Каментары