Раман Скірмунт — адна з ключавых фігур у беларускай гісторыі. Летам 1918 года ён — былы дэпутат Дзяржаўнай Думы і член Дзяржаўнага Савета Расійскай імперыі, сфармаваў урад Беларускай Народнай Рэспублікі. Аўтарытэтны беларускі гісторык, доктар гістарычных навук Аляксандр Смалянчук больш за 20 гадоў даследаваў біяграфію Скірмунта. Вынік яго працы — кніга «Раман Скірмунт (1868-1939): жыццяпіс грамадзяніна Краю».
Раман Скірмунт. Фота: архіў Аляксандра Смаленчука.
Раман Скірмунт быў адным з найбагацейшых жыхароў Беларусі. Спадчыннік маёнткаў Парэчча і Моладава на Піншчыне, віцэ-старшыня Мінскага таварыства сельскай гаспадаркі і ўладальнік найбуйнейшай суконнай фабрыкі Паўночна-Заходняга краю, якая прадавала свае тканіны на шынялі афіцэрам царскай арміі праз уласны магазін у Маскве. Таксама ён валодаў броварам і акцыямі Віленскага зямельнага банка.
Гэта не перашкодзіла Скірмунту далучыцца да беларускага нацыянальнага руху. Праўда, сацыялісты, якія ў гэтым руху дамінавалі, не ацанілі прадстаўлены ім шанец: Скірмунт, які мае аўтарытэт у фінансавых і палітычных колах, цалкам мог прадстаўляць БНР на міжнароднай арэне.
Але, як адзначаў гісторык Аляксандр Пашкевіч, «беларускі рух арыентаваўся на больш нізкія пласты грамадства. Беларускія эсэры і іншыя палітычныя партыі прапаноўвалі забраць зямлю і падзяліць паміж сялянамі. Калі б іх радыкальныя праграмы былі рэалізаваны, эліта страціла б усё, што мела. Таму ўсе людзі з грашыма бачылі ў беларускім руху не саюзніка, а ворага. У выніку нават імаверныя шансы на поспех [БНР] аказаліся страчанымі».
Ад паслуг Скірмунта адмовіліся. У 1930 годзе ён яшчэ быў абраны ў Сенат Польшчы (Заходняя Беларусь з'яўлялася часткай гэтай краіны), але агулам адышоў ад палітычнай дзейнасці.
Восенню 1939 года ў Заходнюю Беларусь прыйшла Чырвоная армія. Неўзабаве Скірмунта забілі ля роднай вёскі Парэчча на Піншчыне. Фрагмент даследавання Аляксандра Смаленчука, які публікуецца з яго дазволу, распавядае менавіта пра гэтыя падзеі. Раздзел кнігі публікуецца ў скарачэнні і з рэдакцыйным падзагалоўкам.
Гісторык змог рэканструяваць падзеі 1939 года, абапіраючыся на метады «вуснай гісторыі». На працягу 2000-2016 гадоў Смалянчук, а таксама яго калегі, мясцовыя краязнаўцы, студэнты запісвалі ўспаміны жыхароў навакольных вёсак — сялян 1910-1930-х гадоў (з захаваннем асаблівасцяў іх вымаўлення). Гэтыя запісы былі дапоўнены вуснымі ўспамінамі пляменніцы Рамана Скірмунта, запісанымі польскімі даследчыкамі, а таксама матэрыяламі з польскіх архіваў.
Кніга выйшла ў выдавецтве Зміцера Коласа пры падтрымцы Польскага Інстытута ў Мінску. Яе прэзентацыя адбудзецца 15 лістапада ў 18.00 у канферэнц-зале гатэля «Манастырскі» (Мінск, вул. Кірылы і Мяфодзія, 6). Уваход вольны.
«Уначы адзін з сялян паведаміў, што «рэвалюцыйны камітэт» прыняў рашэнне расстраляць Скірмунтаў»
Сям'я Скірмунтаў. Фота: архіў Аляксандра Смаленчука.
Што адбылося ў Парэччы з прыходам Чырвонай арміі? Атрымаўшы звесткі пра [напад] СССР, Раман Скірмунт з сястрой Аленай і яе мужам Баляславам Скірмунтам выехалі з Парэчча ў Пінск. Вечарам 20 верасня 1939 г. у горад увайшлі часткі Чырвонай арміі. У наступныя дні адбыліся масавыя арышты «класава чужога элементу». Былі арыштаваныя таксама Скірмунты. Але ў турме яны прабылі толькі суткі. Пасля допыту і запісу асабістых дадзеных іх, як і большасць іншых арыштантаў, выпусцілі на свабоду.
Напрыканцы верасня Раман і Баляслаў Скірмунты вырашылі вярнуцца ў Парэчча. У вёсцы Скірмунта вельмі шанавалі, і, магчыма, ён якраз і разлічваў на дапамогу вяскоўцаў. Тым больш, што ў Пінску ўжо распавядалі як пра факты «стыхійных» забойстваў і расправаў з землеўласнікамі (зямянамі), так і пра эпізоды, калі жыхары палескіх вёсак ратавалі іх ад рэпрэсій з боку новай улады. Праз даверанага чалавека (лакея Олеся) ён перадаў ліст Вацлаве Нээф. Яна жыла ў апусцелай плябаніі ў Парэччы і, дзякуючы мужу, які быў грамадзянінам Германіі, адчувала сябе больш-менш упэўнена. Савецкая ўлада нямецкіх саюзнікаў не крыўдзіла.
Каб вярнуцца ў Парэчча, патрэбны быў дазвол новай мясцовай улады. «Камісар» Марозаў, які знаходзіўся ў Парэччы, дазволіў вяртанне з умовай, што Скірмунт не будзе ўмешвацца ў справы вясковага «рэвалюцыйнага камітэта».
Вацлава Нээф не раіла Скірмунту вяртацца, бо [мясцовы] камітэт ужо пачаў расправы. Адной з першых ахвяр стаў ляснік Яворскі. Да таго ж у складзе камітэта аказаўся чалавек, асуджаны за кражу мёду з вулляў маёнтка, які меў асабісты канфлікт з Скірмунтам.
Аднак Раман і [яго сваяк] Баляслаў Скірмунты ўсё ж прыехалі ў Парэчча і пасяліліся таксама ў плябаніі. Р. Скірмунт, як і Нээфы, амаль не пакідаў будынку. Магчыма, ужо ў Парэччы ён даведаўся пра трагічны лёс сваякоў з Моладава. Генрык і Марыя Скірмунты былі забітыя 20 верасня. У гэтыя трывожныя дні ён, верагодна, прыгадваў успаміны свайго сябра Эдварда Вайніловіча пра рабунак і знішчэнне ягонага палаца ў Савічах (Слуцкі пав.) дэзертырамі, сялянамі і слугамі ў лютым 1918 г. Жыццё Вайніловічу і ягонай жонцы выратавала толькі тое, што папярэджаныя адным са слугаў, яны паспелі схавацца ў лесе…
Праз некалькі дзён пасля вяртання жыхароў плябаніі ўначы абудзіў адзін з парэцкіх сялян, які паведаміў, што «рэвалюцыйны камітэт» прыняў рашэнне расстраляць Скірмунтаў, і параіў ім уцякаць. Раман Скірмунт не паверыў і не хацеў пакідаць вёску, але ўрэшце паддаўся ўгаворам і заявіў, што раніцай яны паедуць вузкакалейкай да Янава, а адтуль чыгункай да Пінска.
«Такім, як Скірмунт, не далжно быць места на земле»
Палац Скірмунта ў сядзібе Парэчча. Да 1918 года. Фота: wikimedia.org.
Аднак іх апярэдзілі. Раніцай 6 кастрычніка Скірмунтаў арыштавалі ўзброеныя «камітэтчыкі» і памясцілі ў карцар былой управы гміны, якая стала сядзібай камітэта. Раніцай наступнага дня арыштаваных пасадзілі на воз і заявілі, што павязуць у Пінск на допыт. Муж Вацлавы Нээф адразу ж пайшоў да «камісара» Марозава, і той пацвердзіў, што арыштаваных павязуць у Пінск. Насамрэч, яны былі расстраляныя ў лесе «Корань» паміж вёскамі Велясніца і Кажанёва (8-10 км ад Парэчча).
На наступны дзень адзін з забойцаў хадзіў у адзенні Рамана Скірмунта і меў на руцэ ягоны гадзіннік. Ён нават зайшоў у плябанію і папрасіў вады. Магчыма, чакаў нейкіх роспытаў, але не дачакаўся.
Вясковыя суразмоўцы пацвердзілі спадзяванні Скірмунта на дапамогу сялян. Марыя Кучынская (1919 г. нар.): «Быў пэўны на свой народ, бо він яго не обіжаў. Ён мог уцячы, але думаў, што прыйдуць Саветы і разбяруцца». Яна ж прыгадала ягоныя словы пасля вяртання ў Парэчча: «Він хотіў так: «Знаю, шчо ўжэ не помешчык, такі ж робочы, як і ўсі. Я буду робыты, але трэба, коб прыйшло начальство […] Ну, ідітэ, забырайтэ ўсё мае багацтво. Но робітэ. А я посмотру, як вы будытэ робыты. Молоднякы шчэ ж вы, ныц ны знаетэ».
Спадзяванне Рамана Скірмунта на сустрэчу і размову з «начальствам» пацвердзілі і іншыя суразмоўцы. Але гэтага спаткання не адбылося. «Начальства» (рэспандэнты прыгадвалі прозвішчы «камісараў» Холадава, Кавалёва і Маскалёва) не збіралася сустракацца з уладальнікам маёнтка. Магчыма, якраз гэтыя «камісары» (часцей вясковыя суразмоўцы згадвалі Холадава) і стаялі за спіной забойцаў.
Забойству папярэднічаў агульны сход, які павінен быў стаць «народным судом» над памешчыкам. Пра яго распавёў былы шафёр Рамана Скірмунта Мікалай Куцко (1911 г. нар.): «У 39 годзе Саветы сабралі суд: што будзем рабіць са Скірмунтам? Некаторыя казалі, хай ён ідзе да сваіх лёкаеў на калёнію, і хай яны яго кормяць. Другія казалі, што трэба выдзяліць яму пакой у палацы. Хай там жыве. Ніхто не хацеў забіваць. Тады выступіў камісар Холадаў: «Вы не знаеце, што такое памешчык, а мы знаем. Ён і конюхам работаць можа, але возьме, хлеў зачыніць, падпаліць, цялё на плечы, бяжыць і крычыць «Спасайте!» По-мойму такім, як Скірмунт, не далжно быць места на земле»».
Сярод парэчан знайшліся людзі, якія прыслухаліся да гэтага меркавання. Суразмоўцы асуджалі іх. Калі Рамана і Баляслава Скірмунтаў везлі на смерць, нехта з парэчан паспрабаваў заступіцца: «Шчо вы робытэ? Куды вы ёго выдэтэ?» І почуў у адказ: «Моўчы, бо і тобі гэтэ будэ шчэ!» (Анастасія Вакульчык).
Марыя Нікалайчык (1920 г. нар.) распавяла, што людзі плакалі, а Скірмунт сказаў: «Я з вамы прошчаюса назаўжды. Спадзяюся, што нікому не зрабіў кепскага». У адказ на пытанне, чаму ж вы не абаранілі чалавека, суразмоўцы разводзілі рукі і адказвалі: «А як жа абароніш? Нічога не зробіш!» (Марыя Кучынская).
«Цудило винтовку кинул, Пархомчук тоже побежал. Пришлось мне [Скирмунта] кончать»
Крыж на магіле Рамана Скірмунта. Фота: архіў Аляксандра Смаленчука.
Прыгадвалі, што перад смерццю Раману Скірмунту загадалі адвярнуцца ад забойцаў. Ён адмовіўся: «Я ад людзей ніколі не адварочваўся». І дадаў: «Я б вам не радзіў гэта рабіць, бо вы маладыя. Я ўжо аджыў свае гады» (Анастасія Вакульчык). У аднаго з забойцаў нават ружжо з рук выпала. Але сваю злачынную справу яны давялі да канца. Галоўным выканаўцам быў Сільвестр Лукашык (вясковае прозвішча «Соловэй»).
Найбольш поўны аповед пра забойства «пана» належаў Мікалаю Калбаску (1925 г. нар.) з в. Рудка. Прывяду фрагменты інтэрв'ю, запісанага ў 2004 г.:
— Бачыў, як вызлы ёго страляты […] Мы, хлопчыкі, тогді короў паслы. Гадоў 14 було. Ёго вызлы, кучар сыдіў, пара коней з Порычча, і тры ішлі з ружжамі ззаду. А він і швагро ёго з Варшавы (прыехаў да яго ў госты)… I тут ужо большовыкы захватылы ёго, да ўсё. А він нікуды ны ўтыкаў. […] Ёго вызлы Козак, Соловэй і Просіф. […] Соловэй — гэтэ маей мамы сыстры буў швагер. Я Солоўя добрэ помню. […] Трое ззаду з ружжамі ішлы, а кучэр упэраді, а оны ў капэлюшах сыділы ззаду. Повозка наслана була — солома, одіяло засланэ було, усё хорошэ. Сумок ны було. […] І тому пану і шурыну той Соловэй казаў: «Одвырныса задом. Коб у зад стрыляты. А він говорыты: «Я од людэй ны одворочваўса. Хто до мынэ прыходыў, я каждому помоч даваў». У ліцо выстріліў. Так тому Солоўю він мо годоў з дэсять, мо і бульш, як застріліў, так у вочах усё врэмя стояў. Шчо ў ліцо стріляў.
— Адкуль вядома, што гэта Скірмунт сказаў? Няўжо Соловэй пра гэта распавядаў?
— Ну, пэўно! Там буў такі Сак Коля. Так він ёму казаў, як пана стріляў. А той буў хорошы і з паном, і з тым. Він у пана служыў, стары Сак. Скірмунт кажэ: «Чы я тыбэ колі тронуў, а ты хочэш мынэ застрілыты». О, пан хорошы буў Скірмунт.
— А можа, якая крыўда была на Скірмунта?
— Якая там крыўда?! Він на роботу до Скірмунта не ходыў ныяк!
[…] На другі дэнь мы бігалы туды, на Корэнь, дэ маёнток буў. Кілометрэў два ці тры. І там булы такы здоровы дубы. […] Калі мы прыйшлі тые місцэ глядзець, дэ застрілылы, то одын з Рудкі хлопэц дажэ туфлі сорваў. Ны знаю, чы з пана, чы з того, бо ногы наверсы булы ў одного. Іх тылько прысыпалы. Булы там тры годы. А колы німцы прыйшлы, прыіхала сыстра. Она собрала косточкы і поховала ў Поріччы, дэ дорога на Чамырын.
— Людзі гавораць, што калі Скірмунт не захацеў адварочвацца, то двое з тых забойцаў кінулі стрэльбы і ўцяклі. Застаўся адзін Соловэй, які і забіў іх. Гэта праўда?
— Гэтого я ны знаю. Можэ так і було. Только я знаю, шчо Скірмунту Соловэй казаў: «Одвырныса». А він говорыть: «Я од людэй ны одворочваўся». Гэто ў Поріччы мні расказвалі. Кажэ: «Хто до мынэ обрашчаўся, я каждому помоч даваў». Помогаў хаты робыты, грошыма помогаў, даваў усё. Колы-то ў Варшаве буў Сэнат, як зарэ Дума, так він жэ тожэ участвоваў там. То він сказаў, шчо ўсю зымлю трэба ў помешчыкаў забраты і оддаты людям. Помешчыкам надо покынуты по 40 гектар. Хватыть з іх. А ўсю зымлю зобраты і народу роздаты. […]. Він народу добрэ робыў, він ны бояўса. Хто мыны заб’е? Він врэды ны робыў. […] У концы він мог быты прызідэнтом.
А вось як пераказаў успаміны парэчанкі Хрысціны Цярлецкай (1912 г. нар.) пра гэтую трагічную падзею пінскі журналіст Вячаслаў Ільянкоў:
— Аднойчы я сведкай была, як Селівестр Лукашык падвыпіў і распавядаў: «Завялі мы іх і прымусілі яму капаць. Раман адмовіўся: «Я не заслужыў сабе магілу капаць». Баляслаў маладзейшы быў, адразу збаяўся, згубіўся. Заўважыў гэта Скірмунт, абапёрся на сук — цяжка стаяць, ішлі доўга — і просіць: «Хутчэй рабіце, што вырашылі».
«Павярніся», — кажу яму.
А ён глядзіць на мяне: «Я нічога дрэннага людзям не рабіў». Ударыў яго, а ён кажа: «Не думайце, што прашу, сваё пражыў, але вы не бярыце грэх на душу».
Цудзіла вінтоўку кінуў, Пархамчук таксама пабег. Прыйшлося мне канчаць».
Паводле Вацлавы Нээф, забойства адбылося 7 кастрычніка 1939 г. Целы забітых былі скінуты ў вырытую магілу і прысыпаны зямлёй…
«У пэўны момант вёска пайшла рабаваць палац»
Фота: архіў Аляксандра Смаленчука.
Пасля забойства Рамана Скірмунта палац быў разрабаваны. Рэспандэнты звычайна адмаўляліся распавядаць пра лёс палаца, маўляў, «не памятаем». Толькі Мікалай Куцко прызнаўся, што ў пэўны момант вёска пайшла рабаваць палац. А Яўдакія Пракопчык (1928 г. нар.) удакладніла: «Бяднейшыя ўсё расцягнулі. Тыя, што працавалі на пана, не пайшлі. […] Усё пазабіралі… лыжкі, талеркі…» Яна ж прыгадала, што мэблю з палаца забралі згаданыя «камісары». І тут ізноў фігураваў Холадаў…
Большасць рэспандэнтаў у забойстве «добрага пана» вінаваціла выключна «сваіх» і сцвярджала, што савецкае «начальства» не мела дачынення да гэтай трагедыі. Толькі Харыта Чырко (1913 г. нар., в. Парэчча) заявіла, што смяротны прысуд вынеслі якраз «камісары»: «Савецкі булы люды, ну то тые его прыговорылы, што забіты. […] Тэе начальство, што оно наіхало, а не поріцкія. Поріцкі […] то его век не далы б забіты. Нікогда б не далы, бо він хорошый чоловік быв. Він такі, бідных людэй так він шкодовав».
Амаль усе запісаныя аповеды пра забойства Рамана і Баляслава Скірмунтаў утрымлівалі згадкі пра «божую кару» для забойцаў. Паводле аповеду С. Хвясюк, Сільвестр Лукашык («Соловэй») часта жаліўся сваёй сястры: «Хрысцечка, і ходзю, то ў вачах мне пан стоіць, і ложусь, і встаю, і в ноч, і в дзень у вачах стаіць. Як дывіўся ў вочы, так у вачах стаіць» […] А той Пархомчук, то яго німцы забралі. Бацька казав… І там быв Рабы мост, і там яго немцы мучылі: «Што ж ты зрабыв? Нашчо Скірмунта ўбів?» Он погыб там. Трэці Цудзіла я не знаю дзе…»
Іншыя суразмоўцы прыгадвалі, што «Соловэй» хварэў на сухоты і выглядаў як «шкілет, абцягнуты скурай». Усцім Пархамчук («Козак»), паводле іншай версіі, падчас нямецкай акупацыі хаваўся ад немцаў і ад парэчан. А калі памёр, то быў закапаны жонкай у бульбяной яме. Тры ягоныя сыны трагічна загінулі. Іван Цудзіла («Просіф») пасля вайны з’ехаў у Расію і згінуў без следу.
На пачатку нямецкай акупацыі прах Рамана і Баляслава Скірмунтаў быў пахаваны ў парку, які некалі заснаваў сам гаспадар маёнтка. Наогул, на Піншчыне былі рэпрэсаваныя ўсе Скірмунты, якія не пакінулі родныя мясціны ў верасні 1939 г. Падобна, што ва ўласным ложку памёр толькі старэйшы брат Рамана Аляксандр Скірмунт (1858—1940). Скірмунты падзялілі лёс шматлікіх польскіх землеўласнікаў, якія разам з дзеячамі беларускага нацыянальнага руху былі першай ахвярай савецкіх рэпрэсій у Заходняй Беларусі. Пазней прыйдзе чарга мясцовай інтэлігенцыі, польскіх і беларускіх «кулакоў», габрэйскай «буржуазіі».
У 1990-я гг. у парэцкім парку быў пастаўлены помнік Скірмунтам — жалезны крыж з надпісам па-польску. Ужо ў ХХІ стагоддзі паблізу першага крыжа на меркаванай магіле Скірмунтаў з’явіўся драўляны крыж з надпісам па-беларуску…
Сумныя думкі нараджаюцца каля гэтага крыжа. Лёс многіх таленавітых сыноў і дачок Беларусі быў надзвычай трагічным. Звычайна — гэта самотнасць, перадчасовая смерць ці выгнанне на чужыну. Дачка ўладальніка сядзібы ў Бакінічах Станіслава Скірмунта Тэрэза, дзяцінства якой прайшло ў адным з калгасаў Казахстана, у размове заўважыла, што трагедыя Беларусі не толькі ў тым, што вынішчылі найлепшых. Самым жахлівым было тое, што ролю непасрэднага ката часта выконвалі самі беларусы. Быццам забівалі ўласную будучыню.
