Novaja kniha Leanida Marakova całkam pryśviečanaja historyi praśpiekta Niezaležnaści. Jon ža — Zacharjeŭskaja, Savieckaja, Hitlerštrase, Stalina, Lenina, Skaryny.
Daśledčyk sabraŭ źviestki pra ŭsie damy, jakija tam stajali, i ŭsich ułaśnikaŭ ad 1880 hoda. U pieršuju častku — 300 staronak albomnaha farmatu — źmiaściŭsia ŭčastak ad płoščy Miaśnikova da skryžavańnia z Kamsamolskaj. Nastupnyja častki rychtujucca da druku.
«Ja pracavaŭ pa piatnaccać hadzin štodnia na praciahu troch hadoŭ. Kali hladžu na płany Zacharjeŭskaj, mnie młosna robicca! — emacyjna kaža aŭtar. — Hetaja praca — taki stres! Plus ciažka chvareje žonka... Za čas pisańnia knihi ja skinuŭ sorak kiłahramaŭ — ciapier lotaju pa leśvicach, a raniej ledź sunuŭsia».
«Hałoŭnaja vulica Minska» vyjšła ŭ vydaviectvie «Mastackaja litaratura» pry padtrymcy Ministerstva infarmacyi. U knizie bolš za čatyry tysiačy płanaŭ, fota, malunkaŭ, znojdzienych u archivach Minska, Sankt¬Pieciarburha, Maskvy.
Marakoŭ — daśledčyk stalinskaha teroru ŭ Biełarusi. «Pracujučy ź bijahrafijami represavanych, ja nieadnarazova sustrakaŭ dva słovy: vulica Savieckaja, — piša aŭtar u pradmovie. — Nie było doma, u jakim nie pabyvali b niaprošanyja načnyja «hości»... Adnojčy ja skamandavaŭ sabie: ty prosta abaviazany raspavieści pra pieraśledy tatalitarnym režymam žycharoŭ hałoŭnaj vulicy stalicy Biełarusi — hałoŭnaj arteryi Minska. Vyśvietlić, čamu mienavita na joj u 1920–1930¬ia hady žyć było šmat niebiaśpiečniej, čym na inšych?..»
Pradmovu z akcentam na represavanych nie nadrukavali. Choć, jak adznačaje Marakoŭ, «kali źjavilisia sihnały knihi, pieršyja dziesiać asobnikaŭ źnikli niedzie naviersie».
«Naša Niva»: Spadar Leanid, šturšok da napisańnia knihi Vy atrymali, vyvučajučy historyju masavych represij. A historyju praśpiekta pačynajecie ad 1880 hoda. Čamu takija časavyja ramki?
Leanid Marakoŭ: Bo Minsk staŭ horadam u suśvietnym značeńni, kali praź jaho pakłali čyhunku. I za 1880—1910 zrabiŭ taki krok, na jaki niekatorym zachodnim haradam spatrebilisia dźvieście hadoŭ. Damy zbudavali kłasu luks! Vulica Zacharjeŭskaja, Hubiernatarskaja — budynki byli na paradak pryhažejšyja za ciapierašnija! Jak u Ńju¬Jorku! [Zacharjeŭskaja — pr.Niezaležnaści, Hubiernatarskaja — vuł.Lenina — «NN»].
Kinateatr bratoŭ Vajnieraŭ (na miescy «Centralnaj kniharni») u pačatku XX st. mieŭ samaje novaje jeŭrapiejskaje abstalavańnie. Paŭsiul kalarovyja rekłamy...
Vulica Zacharjeŭskaja (potym Savieckaja) stała hałoŭnaj u horadzie. Samaj fiešeniebielnaj. Tut žyła elita — asabliva ŭ savieckija časy. Heta paśla pabudavali joj damy na Pulichava...
«NN»: A dzie byli damy davajennaj savieckaj elity?
ŁM: 100-kvaterny Dom śpiecyjalistaŭ, zbudavany ŭ 1935-m [stajaŭ na miescy siońniašniaha budynka pa Niezaležnaści, 44, razburany ŭ vajnu — «NN»]. Ujavicie — sto siemjaŭ! Techničnaja intelihiencyja najvyšejšaha hatunku. Ale žyli i piśmieńniki — Klimkovič, Biadula, Aleksandrovič. Kolki jaho žycharoŭ źniščyła NKVD! Zachavalisia ŭspaminy, jak aryštoŭvali tam siamju adnaho akademika: enkavedysty zabrali baćkoŭ, a dvuchmiesiačnaje dzicia kinuli. Dzicia ŭsiu noč nadryvałasia... Susiedzi nie spali, ale bajalisia varuchnucca. Tolki ranicaj pryjechali sacyjalnyja słužby, zabrali dzicia...
«NN»: Historyja jakoha doma hałoŭnaj vulicy horada najbolš uraziła Vas?
ŁM: Biezumoŭna, treba adznačyć Dom-muziej I źjezda RSDRP...
«NN»: Heta ž pavajenny mulaž. Chiba nie?
ŁM: Tak, sapraŭdny zhareŭ u vajnu razam z usim kvartałam. I stajaŭ jon amal na samoj płoščy Pieramohi.
Jaho historyi pryśviečana sto staronak — u druhoj ci treciaj knizie budzie. Praz toj dom prajšło bolš terarystaŭ, čym sacyjalistaŭ. I Pulichaŭ byvaŭ, i siostry Izmałovič, i inšyja...
«NN»: Jašče adzin budynak z padobnym losam — «Biełaruskaja chatka». Ciapier jana za Instytutam kultury, a stajała, zdajecca, u rajonie płoščy Niezaležnaści.
ŁM: Ja santymietrami mieraŭ dvor za domam pa vulicy Savieckaj, 2, kab vyjaśnić, dzie jana stajała. Hety cahlany dom taksama tych časoŭ. Ale heta nie značyć, što ŭ im Bahdanovič byvaŭ. U domie žyli hienierały i čynoŭniki, a ŭ dvary byŭ budynačak draŭlany — «Biełaruskaja chatka». U toj čas «domam» nazyvali nie budynak, a ŭčastak ziamli. I ŭsim budynkam na ŭčastku davali adzin numar.
«NN»: Dla mianie adkryćciom byŭ toj fakt, što na miescy KDB u 1930-ja znachodziŭsia HUM.
ŁM: Na miescy levaha kryła, ad Kamsamolskaj, było Tavarystva ŭzajemnaj pazyki, paśla Biełaruski dziaržaŭny bank, a ŭ 1933¬m zrabili HUM. Adziny ŭ tyja časy ŭniviersam, dzie možna było kupić, naprykład, kaścium. U dvarach vakoł ludzi načavali, kab ranicaj čarhu zaniać. Bilisia kožny dzień u HUMie — za kaściumy, za tufli...
«NN»: Darečy, pra asiarodki handlu. Ci byli ŭ pačatku XX st. u Minsku anałahi sučasnych hipiermarkietaŭ?
ŁM: Sučasnych? Na miescy ŭniviersama «Centralny» byŭ handlovy pasaž. Uvieś dom byŭ zrobleny tak, kab ty zajšoŭ tudy hoły, a vyjechaŭ na aŭtamabili i apranuty pa apošniaj modzie. Heta 1907 hod! Možna było ŭsio kupić u adnym dvary! U jakim sučasnym hipiermarkiecie takoje jość? Na tym domie było 50 rekłamnych boksaŭ z padśvietkaj!
«NN»: Kali my kažam «achviary masavych represij», zvyčajna majem na ŭvazie nacyjanalnych dziejačaŭ, sialanstva. A što stała ź minskaj buržuazijaj, jakaja adčyniała takija pasažy?
ŁM: Bahatyja niedzie za hod da revalucyi pačali źbiracca ŭ darohu — raspradavali majomaść i ŭciakali. Naprykład, Polak, haspadar hatela «Jeŭropa», źjechaŭ letam 1917-ha. Usia majomaść bahaciejaŭ paśla revalucyi trapiła ŭ ruki «praletarskaj dziaržavy». Žyć na šyrokuju nahu stała paprostu niebiaśpiečna. Cikava, što najdaŭžej zachoŭvać darevalucyjnyja zvyčki dazvalali daktaram — vysakakłasnym śpiecyjalistam. Doktar Pałonski da 1926-ha najmaŭ u domie pa Zacharjeŭskaj, 36 kvateru płoščaj u 100 mietraŭ — ź piaci pakojaŭ z kuchniaj i vitalniaj. Ciapier na miescy taho doma — płošča Niezaležnaści. U im paśla vajny niejki čas žyła i siamja Kupały.
«NN»: Na siońniašniaj płoščy Niezaležnaści žyła i samaja bahataja žančyna Biełarusi — Mahdalena Radzivił. Toj budynak joj naležaŭ?
ŁM: Heta siońniašniaja Savieckaja, 17. Dachodny dom, Mahdalena Radzivił zdymała ŭ im siamipakajovuju kvateru na pieršym paviersie, sprava ad uvachoda. Siudy zavitvali braty Łuckievičy, Łastoŭski, Skirmunt, Ułasaŭ. Kniahinia spryjalna staviłasia da biełaruskaha ruchu. Mahčyma, tut vyrašalisia pytańni finansavaj padtrymki biełaruskich vydańniaŭ.
...Na starych płanach pakazana, što pad domam padvał na ŭsiu šyryniu budynka i navat bolš. Ciapier ličycca, što jon napałovu mienšy. Cikava — što ŭ druhoj pałovie?
«NN»: Na samym pačatku pracy z knihaj Vy zachodzili ŭ redakcyju «NN», pakazvali z mnohich listoŭ sklejeny skrutakpłan praśpiekta z paznačeńniem damoŭ. Vyhladała, miakka kažučy, sumnieŭna...
ŁM: Kali ja pačynaŭ, Vital Skałaban kazaŭ mnie: «Lonia, ničoha nie vyjdzie. Ja dajšoŭ tolki da vośmaha doma». Sapraŭdy, tak usio pierabudoŭvałasia, tak rujnavałasia ŭvieś čas... Ja vyrašyŭ: udasca sabrać infarmacyju tam, dzie ničoha nie zastałosia — pa płoščy Niezaležnaści, — udasca i dalej. Kali pabačyŭ u vydaviectvie knihu, sam nie vieryŭ, što ja heta zrabiŭ.
***
Leanid Marakoŭ nar. u 1958 u Minsku. Piśmieńnik, historyk, daśledčyk stalinskich represijaŭ u Biełarusi. Składalnik encykłapiedyčnych daviednikaŭ pa achviarach teroru 1920—1950-ch.
Ciapier čytajuć
Vylecieła ŭ nieviadomym kirunku śpikierka KR Anžalika Mielnikava30
Kamientary