Składalnica školnaj prahramy pa biełaruskaj movie patłumačyła, jakija tvory vykinuć, a jakija dadaduć
Na Nacyjanalnym adukacyjnym partale źjaviŭsia artykuł Volhi Praskałovič, jakaja patłumačyła źmieny ŭ školnaj prahramie pa biełaruskaj movie. Publikujem jaho ŭ skarocie.
* * *
U 2017/2018 navučalnym hodzie pa abnoŭlenaj prahramie buduć navučacca ŭžo vučni siomych kłasaŭ. A vučebnyja prahramy pierachodnaha pieryjadu (skarektavanyja prahramy 2012 hoda) buduć dziejničać da taho času, pakul piacikłaśniki ŭzoru 2015 hoda nie zakončać bazavuju škołu.
U vučebnyja prahramy dla V—VI kłasaŭ byli ŭniesieny niaznačnyja karekciroŭki, faktyčna adbyłosia pieraraźmierkavańnie vučebnaha materyjału. Tak, tvory, jakija raniej byli ŭ śpisie «Dla čytańnia i abmierkavańnia» abo prapanavany dla tekstualnaha vyvučeńnia (lehienda «Piestuń», apaviadańnie Ja. Kołasa «U starych dubach»; V kłas), abo pieraniesieny ŭ śpis dla dadatkovaha čytańnia (u V kłasie — tvory P. Siniaŭskaha «Začaravanaja haspadarka», A. Haruna «Datrymaŭ charaktar», H. Marčuka «Čužoje bahaćcie»; u VI kłasie — tvory H. Siankieviča «Niezabyŭnyja staronki słavianskaj minuŭščyny», D. Šułce «Robiercik»).
Skaročana kolkaść tvoraŭ dla abaviazkovaha čytańnia i vyvučeńnia z metaj pamianšeńnia nahruzki na vučniaŭ. U V kłasie sa śpisa tvoraŭ dla čytańnia i vyvučeńnia vyklučany vieršy Ja. Krupieńki «Jość u kožnaha z nas…», A. Hračanikava «Jak apadaje list…», R. Baradulina «Baćku» (vierš, u adpaviednaści z novymi vučebnymi prahramami, jakija ŭstupiać u dziejańnie z 2020/2021 navučalnaha hoda, budzie vyvučacca ŭ miežach manahrafičnaj temy «Ryhor Baradulin» u CHI kłasie). U VI kłasie sa śpisa dla čytańnia i vyvučeńnia vyklučany tvory Ja. Kupały «Jak u kazcy…», M. Skrypki «Śvińnia i Baran».
Adbor źmiestu navučańnia biełaruskaj litaratury ažyćciaŭlaŭsia z ulikam pryncypu mižpradmietnych suviaziej. U pryvatnaści, mižpradmietny materyjał (z poŭnym supadzieńniem abjekta vyvučeńnia), jaki byŭ reprezientavany ŭ źmieście navučańnia biełaruskaj litaratury (raździeł «Biblija — najvydatniejšy pomnik suśvietnaj kultury»; VI kłas), nie razhladajecca. Znajomstva z najvydatniejšym staražytnym pomnikam suśvietnaj kultury adbyvajecca na zaniatkach pa vučebnym pradmiecie «Mastactva (ajčynnaja i suśvietnaja mastackaja kultura)», a taksama na ŭrokach ruskaj litaratury.
Zychodziačy z pryncypu minimizacyi ŭ abnoŭlenaj vučebnaj prahramie dla VII kłasa vialikaja pa pamiery apovieść Ja. Bryla «Siročy chleb» pieraniesiena ŭ śpis dla dadatkovaha čytańnia, a dla tekstualnaha vyvučeńnia prapanavany ŭryvak pad nazvaj «Uroki pani Marji». Nie vyvučajucca tvory V. Zujonka «Ja sa šlachoŭ dalokich…», R. Baradulina «My — biełarusy…» (u adpaviednaści z novymi vučebnymi prahramami, jakija ŭstupiać u dziejańnie z 2020/2021 navučalnaha hoda, vierš budzie vyvučacca ŭ miežach manahrafičnaj temy «Ryhor Baradulin» u CHI kłasie). Uklučany vieršy M. Tanka «Paezija», Je. Łoś «Dziaŭčaty minułaj vajny», M. Aročki «Chleb rodnaj movy» i apaviadańnie U. Šycika «Liścik sierabrystaj tapoli». Tvory A. Viarcinskaha «Rekvijem pa kožnym čaćviortym», I. Navumienki «Žul Viern», A. Vasilevič «Horki lipavy miod», Ja. Parchuty «Apošni huślar» pieraniesieny ŭ śpis dla dadatkovaha čytańnia.
Bieručy pad uvahu patrabavańni adnosnaj zavieršanaści adukacyi paśla zakančeńnia ICH kłasa, aktualizacyju idej profilnaha navučańnia i pieraraźmierkavańnia patokaŭ vypusknikoŭ bazavaj škoły pa kanałach dalejšaha atrymańnia adukacyi, na II stupieni ahulnaj siaredniaj adukacyi admovilisia ad vyvučeńnia biełaruskaj litaratury na historyka-chranałahičnaj asnovie.
Dazvolim sabie sfarmulavać niekatoryja prapanovy adnosna źmiestu navučańnia biełaruskaj litaratury ŭ ICH kłasie (2019/2020 n.h.).
U litaraturnaj adukacyi IX kłas — kłas «śpiecyjalna dyjałahičny», vučni jakoha arhanizujuć paśladoŭny dyjałoh pamiž roznymi typami kultury. Kurs budujecca na vyvučeńni klučavych litaraturnych tvoraŭ adpaviednych kultur (siarednieviakovaj, reniesansavaj, Novaha času, XX stahodździa, sučasnaj). Navučańnie biełaruskaj litaratury ŭ dyjałohu kultur saryjentavana na farmiravańnie čałavieka ŭ kultury i čałavieka kultury, zdolnaha ŭmieła karystacca viedami, uśviedamlać ich, razvažać, asensoŭvać i paraŭnoŭvać nabytki roznych kultur.
Uvaha vučniaŭ na hetym etapie navučańnia kancentrujecca na mastackich tvorach, čytańnie jakich papiaredžvajecca i supravadžajecca historyka-kulturnym kamienciravańniem (z padklučeńniem infarmacyi pra suviazi litaraturnych tvoraŭ z epochaj, vyjaŭleńniem zakładzienych u ich pazačasavych, viečnych kaštoŭnaściej i ich sučasnaha hučańnia).
Asnovu vučebnaha kursa składajuć litaraturnyja tvory, zasvajeńnie jakich daje vučniam raznastajnyja viedy i ŭjaŭleńni pra čałavieka i jaho stasunki z pryrodaj, inšymi ludźmi i samim saboj, pra žyćcio hramadstva, histaryčnyja padziei, los vydatnych asob. Heta dazvalaje prasačyć, jak vyrašajeca najvažniejšaja idejna-maralnaja i estetyčnaja prablema litaratury — mastackaje adlustravańnie žyćcia i duchoŭnaha raźvićcia naroda adnačasova ŭ płanach ahulnačałaviečym i nacyjanalnym, kankretna-histaryčnym.
U pracesie vyvučeńnia manahrafičnych tem praduhledžana atrymańnie starejšymi padletkami krytyka-bijahrafičnych viedaŭ pra žyćcio i tvorčaść piśmieńnikaŭ. Prapanavanaja prahramaj farmuloŭka «Słova pra piśmieńnika» maje na ŭvazie zvarot da asnoŭnych faktaŭ tvorčaj bijahrafii majstra słova, jakija niepasrednym čynam tyčacca akreślenych tvoraŭ, najbolš jarka pradstaŭlajuć asobu aŭtara i dobra ilustrujuć śpiecyfiku času.
Praktyčnaja vartaść litaraturnaha materyjału ŭ IX kłasie zaklučajecca ŭ tym, što ź jaho dapamohaj farmirujecca sistema duchoŭna-maralnych i hramadzianskich kaštoŭnaściej asoby, u jaho skiravanaści na raźvićcio i realizacyju tvorčaha patencyjału asoby. Umieńni analizavać žyćciovyja situacyi, adlustravanyja ŭ mastackim tvory, i losy hierojaŭ (učynak i jaho śvietapohladnyja, maralnyja, psichałahičnyja matyviroŭki, maralny vybar i jaho nastupstvy dla asoby) vučań pieranosić na realnyja situacyi i charaktary i takim čynam akazvajecca padrychtavanym da sustrečy ź niečakanymi abstavinami ŭ žyćci.
U skarektavanych prahramach (uzoru 2012 hoda) u VIII kłasie źniaty tvory rubryki «Dla čytańnia i abmierkavańnia». Tvor A. Dudarava «Kim» pieraniesieny ŭ śpis dla dadatkovaha čytańnia. U kursie VIII i inšych kłasaŭ vyłučany rezierv vučebnaha času. Hetyja hadziny nastaŭnik moža vykarystać na praciahu navučalnaha hoda pa svaim mierkavańni dla čytańnia i vyvučeńnia litaraturnych tvoraŭ. Praduhledžany hadziny na paŭtareńnie i padahulnieńnie vyvučanaha za hod. Na hetych urokach metazhodna prapanavać vučniam śpis tvoraŭ dla čytańnia letam.
U ICH kłasie skaročany i skarektavany źmiest usich ahladavych tem, źniaty tvory rubryki «Dla čytańnia i abmierkavańnia». Tekstualna nie vyvučajucca tvory K. Turaŭskaha, S. Budnaha, V. Ciapinskaha, K. Kalinoŭskaha. U peŭnych manahrafičnych temach nie razhladajucca niekatoryja tvory (naprykład, vieršy «Rodnaj staroncy» Ja. Łučyny; «Susiedziam u niavoli» Ciotki; «U vyraj!» («Hej, volnyja ptachi, sakolija dzieci!..»), «Pajazdžanie», «Na schod!» Ja. Kupały i inš.). Paema Ja. Kołasa «Novaja ziamla» prapanavana dla vyvučeńnia nie va ŭryŭkach, a całkam. Vyłučana adna hadzina na ŭroki pa tvorach dla dadatkovaha čytańnia.
U Ch kłasie (bazavy ŭzrovień) apaviadańnie M. Hareckaha «Rodnaje kareńnie» pieraniesiena ŭ śpis dla dadatkovaha čytańnia, nie razhladajecca vierš M. Tanka «Ave Maria». Vyłučana adna hadzina na ŭroki pa tvorach dla dadatkovaha čytańnia. Takija ŭroki majuć svaju admietnaść i śpiecyfiku, i pry pravilnaj arhanizacyi hetyja niešmatlikija ŭroki zdolny zrabić mnohaje.
U CHI kłasie (bazavy ŭzrovień) pieraraźmierkavany hadziny pamiž raździełami i temami kursa (naprykład, pavialičana kolkaść hadzin na vyvučeńnie tvoraŭ I. Čyhrynava, I. Navumienki, H. Marčuka, A. Razanava). U temach «Biełaruskaja litaratura pieryjadu 1960 — pač. 1990-ch hadoŭ» i «Sučasnaja litaratura» skaročany pieralik piśmieńnickich piersanalij. Tvor N. Hileviča «Rodnyja dzieci» pieraniesieny ŭ śpis dla dadatkovaha čytańnia. Vyłučana adna hadzina na ŭroki pa tvorach dla dadatkovaha čytańnia.
Vykažam niekalki zaŭvah pa pytańniach vyvučeńnia sučasnaj biełaruskaj litaratury ŭ školnym kursie (CHI kłas, bazavy i pavyšany ŭzroŭni).
Pieršaje klučavoje pytańnie ŭ nas hučyć nastupnym čynam: jakija tvory varta siońnia čytać vučniam? Nakolki hety źmiest (korpus tekstaŭ dla abaviazkovaha vyvučeńnia) moža zadavolić čytackija patrabavańni, uzrostavyja intaresy, narešcie, pavysić matyvacyju da čytańnia?
«Dzieci ličbavaj ery» dastatkova daśviedčanyja i cikaŭnyja nie tolki ŭ najnoŭšych infarmacyjnych technałohijach, ale i vałodajuć novaj litaraturnaj situacyjaj. U pieršuju čarhu vypuskniki ahulnaj siaredniaj škoły (zhodna z našym ankietavańniem) u tvorach najnoŭšaj litaratury šukajuć praŭdu (nie błytać praŭdzivaść i praŭdapadobnaść!) žyćcia, nadzionnaść, mastackaść, zdolnaść vyklikać hramadski rezanans. Mienavita ŭ hetaj sistemie kaardynat varta ažyćciaŭlać padbor tekstaŭ da apošniaj prahramnaj temy školnaha kursa biełaruskaj litaratury.
Druhoje klučavoje pytańnie: na dadzieny momant, nakolki nam viadoma, nichto z navukoŭcaŭ dakładna nie akreśliŭ miežy sučasnaha pieryjadu ŭ raźvićci biełaruskaj litaratury. Jaki časavy adrezak ličyć sučasnaściu? Možna vymiarać jaho siońniašnim dniom, apošnim dziesiacihodździem, tymi 20—30-ju hadami, za jakija mianiajecca pakaleńnie… Pieradusim, varta pahadzicca z pazicyjaj ajčynnych daśledčykaŭ, jakija śćviardžajuć, što najnoŭšaja litaratura, litaratura «novaj kvadry» pavinna demanstravać svaju ŭklučanaść u najnoŭšuju kulturnuju i histaryčnuju situacyju, adlustroŭvać hetuju situacyju novymi mastackimi srodkami.
Vučebnaj prahramaj vyvučeńniu sučasnaj biełaruskaj litaratury ŭ XI kłasie na bazavym uzroŭni advodzicca 14 hadzin (na pavyšanym — 26 h.). Pry abmiežavanaj kolkaści hadzin asensavać usio, što prapanavana, nadzvyčaj ciažka. Zadača nastaŭnika zaklučajecca ŭ tym, kab pašyryć ujaŭleńnie vučniaŭ pra tematyku i idejny źmiest sučasnaj biełaruskaj litaratury, pašyryć viedy pra piśmieńnikaŭ, čyje tvory ŭžo vyvučalisia, i paznajomić z tymi, čyje tvory ŭpieršyniu ŭviedzieny ŭ prahramu (naprykład, Aleś Marcinovič «Hietman-kłarniet» na słužbie ŭ muz» — dla abaviazkovaha vyvučeńnia, a dla dadatkovaha čytańnia — 2-3 ese, histaryčnyja apovieści sa zbornika «Ciapło kolišnich vohniščaŭ»).
Takim čynam, my nie prapanujem radykalnaj rearhanizacyi školnaj litaraturnaj adukacyi. I razmova nie idzie pra zamienu ŭ vučebnych prahramach pa vučebnym pradmiecie «Biełaruskaja litaratura» adnaho naboru tekstaŭ na radykalna inšy. Tak, čytańnie vučniami vysokamastackich tvoraŭ pavinna stacca srodkam ich navučańnia i vychavańnia. Jak viadoma, vyvučeńnie litaratury i vychavańnie litaraturaj — źjavy ŭzajemaźviazanyja i ŭzajemazaležnyja. Znajomstva ź lepšymi tvorami ajčynnych i niekatorych zamiežnych piśmieńnikaŭ dapamohuć sfarmiravać u vučniaŭ naležnyja estetyčnyja i hramadskija ideały, vychavać sapraŭdnych hramadzian, patryjotaŭ svajoj Baćkaŭščyny.
PRASKAŁOVIČ Volha Uładzimiraŭna,
prafiesar kafiedry rytoryki imietodyki vykładańnia movy i litaratury
Biełaruskaha dziaržaŭnaha ŭniviersiteta,
doktar piedahahičnych navuk, dacent
Kamientary