Madernovaja architektura zaniadbanaha kraju «na Kresach»
Architektura Biełarusi XX stahodździa cikavaja tym, što na praciahu dvuch pieradvajennych dziesiacihodździaŭ naša kraina znachodziłasia pad upłyvam dvuch, jak raniej pisali, idealahična čužych architekturnych škoł: savieckaj i polskaj. Pa vynikach Ryskaj damovy 1921 hodu Biełaruś była padzielena — zachodniaja častka adyšła ŭ skład Polščy, na ŭschodniaj była ŭstalavana savieckaja ŭłada. U BSSR 1920-ch hadoŭ spačatku raźvivaŭsia ahulnasaviecki architekturny styl kanstruktyvizm, jaki ź siaredziny 1930-ch u administracyjnym paradku byŭ zamienieny na sacrealizm. Na zachodniaj častcy Biełarusi źmieny architekturnaj paradyhmy adbyvalisia naturalnym čynam, ale i tam taksama možna abaznačyć niekalki charakternych etapaŭ. U 1920-ja ŭ novaadrodžanaj Polščy panavaŭ ramantyčny nacyjanalny madernizm, jaki abapiraŭsia na histaryčnuju i narodnuju architekturu paŭdniovych rehijonaŭ krainy. Z pačatku 1930-ch u polskuju architekturu pryjšli ahulnaeŭrapiejskija pavievy architektury funkcyjanalizmu, a naprykancy dziesiacihodździa Polšča, jak i jaje susiedzi — Niamieččyna i SSSR — uziałasia za manumentalizm, jaki spałučaŭ rysy neaklasycyzmu i imperski razmach.
Niahledziačy na razbureńni vajny i nastupstvy paślavajennaha adnaŭleńnia biełaruskich haradoŭ, značnaja častka pabudoŭ 1920-30-ch hadoŭ zachavałasia da našaha času. I kali davajennyja budynki ŭschodniaj častki Biełarusi zaŭždy byli pad pilnaj uvahaj historykaŭ i mastactvaznaŭcaŭ, to daśledavańnie architektury zachadu krainy doŭhi čas amal nie viałosia. U savieckija časy tema «zachodniaj» architektury ź idealahičnych pryčyn razhladałasia adnaboka i paviarchoŭna. Naprykancy XX stahodździa z-za peŭnaj inercyjnaści vyvučeńnie architekturnaj spadčyny Druhoj Rečy Paspalitaj usio jašče znachodziłasia ŭ zarodkavym stanie. Z polskaha boku da niadaŭniaha času tema mižvajennaj architektury «byłych uschodnich vajavodztvaŭ» taksama razhladałasia vielmi słaba: praź idealohiju i addalenaść dla polskich daśledčykaŭ biełaruskich krynic. U XXI stahodździ sytuacyja pastupova stała źmianiacca da lepšaha, jak u Biełarusi, tak i ŭ Polščy. U našaj krainie možna nazvać, prynamsi, dvuch historykaŭ-mastactvaznaŭcaŭ, jakija ščylna zajmajucca vyvučeńniem mižvajennaj architektury, heta Ała Šamruk i Jaŭhien Marozaŭ. Šamruk u 2007 hodzie vydała knihu — «Architektura Biełarusi XX-pačatku XXI st.», u jakoj, badaj, upieršyniu ŭ biełaruskaj navukovaj praktycy byli razhledžany asablivaści mižvajennaj architektury zachodnich abłaściej krainy. Jaŭhien Marozaŭ u tym ža 2007 hodzie abaraniŭ kandydackuju na temu: «Styli i nakirunki ŭ biełaruskaj architektury 1920—1930-ch hh.», dzie paraŭnaŭ polskuju i savieckuju architekturnyja škoły, razhledzieŭ ich asablivaści i adznačyŭ peŭnaje padabienstva mastackich padychodaŭ. Hetyja pracy zakłali padmurak dla dalejšaha vyvučeńnia architekturnaj spadčyny mižvajennaha peryjadu ŭ Biełarusi. Pastupova cikavaść da mižvajennych pabudoŭ zachapiła i biełaruskich krajaznaŭcaŭ, naprykład, u internecie byŭ stvorany błoh, udzielniki jakoha źbirajuć fotazdymki i infarmacyju pra mižvajennuju architekturu zachadu Biełarusi, Ukrainy i Vilniuskaha pavietu: http://kresy-arch.livejournal.com/.
Siarod polskich daśledčykaŭ varta adznačyć pracy dacenta Akademii vyjaŭlenčych mastactvaŭ u Hdańsku Michała Pščułkoŭskaha (polsk. Michał Pszczółkowski, staronka na FB https://www.facebook.com/mipszcz). Jon — aŭtar vialikaj kolkaści artykułaŭ pryśviečanych mižvajennaj polskaj architektury, u tym liku i budynkam, jakija ŭzvodzilisia na terytoryi zachadu Biełarusi. U 2016 hodzie vyjšła kniha Pščułkoŭskaha «Kresy nowoczesne. Architektura na ziemiach wschodnich II Rzeczypospolitej 1921—1939» («Sučasnyja Kresy. Architektura na ŭschodnich ziemlach Druhoj Rečy Paspalitaj 1921—1939») u jakoj padrabiazna razhladajucca 70 architekturnych abjektaŭ abaznačanaha peryjadu, jakija ciapier znachodziacca ŭ Biełarusi, Ukrainie i Litvie, a taksama zrobleny analiz architekturnych stylaŭ i płyniaŭ, što panavali ŭ Druhoj Rečy Paspalitaj u toj čas.
Varta adznačyć, što sprečny dla biełarusaŭ, ŭkraincaŭ i litoŭcaŭ termin «Kresy», jaki abaznačaje ŭschodnija ŭskrainy daŭniaj Rečy Paspalitaj, u sučasnaj polskaj histaryjahrafii maje aficyjny status. Termin byŭ uviedzieny ŭ histaryčnuju litaraturu jašče ŭ siaredzinie XIX stahodździa i najčaściej užyvaŭsia ŭ hady Druhoj Rečy Paspalitaj u dačynieńni da ŭschodnich vajavodztvaŭ krainy. Pščułkoŭski ŭ svajoj knizie piša, što ŭ siońniašnim polskim hramadztvie skłaŭsia zbolšaha idealizavany vobraz mižvajennaj Polščy i «Kresaŭ», jak naturalnaj častki «polskaha śvietu». Papularnyja publikacyi na temu mižvajennaj historyi Polščy starajucca nie zakranać ciomnych staronak žyćcia Druhoj Rečy Paspalitaj. Ale, jak adznačaje historyk: «mižvajennyja Kresy — heta nia tolki lvoŭski dyjalekt polskaj movy, «bałak», i smarhonskija abaranki, ale i tatalnaja palanizacyja, pahromy habrejaŭ i Biaroza-Kartuskaja».
Va ŭstupnaj častcy knihi «Kresy nowoczesne» Pščułkoŭski robić ahlad ekanamičnaha, palityčnaha i nacyjanalnaha stanu «ŭschodnich vajavodztvaŭ» u mižvajenny peryjad: «Kresy» pradstaŭlajucca ŭ im jak vialikija terytoryi z słaba raźvitaj infrastrukturaj, da taho ž razburanaj Pieršaj suśvietnaj i saviecka-polskaj vojnami, amal całkam ahrarnaj ekanomikaj i ź pieravažna biełaruskim, ukrainskim i habrejskim nasielnictvam, nad jakim centralizavana ažyćciaŭlałasia palityka palanizacyi. Instrumentam hetaj palityki, pavodle mierkavańnia aŭtara, źjaŭlałasia taksama architektura. Nacyjanalny madernizm, jaki panavaŭ u polskaj architektury 1920-ch hadoŭ, mieŭ na mecie pakazać tryvałaść polskaj ułady na novych ziemlach praz zvarot da histaryčnych elementaŭ i stylistyki polskaj narodnaj architektury, a taksama dakazać pierasialencam z centralnych rehijonaŭ Polščy, jakija jechali na ŭschod u jakaści słužboŭcaŭ i vajskoŭcaŭ, što jany buduć žyć nie ŭ hłušy, a ŭ krai, dzie polskaja architekturnaja dumka raźvivajecca hetak ža sprytna jak i na zachadzie krainy. Jaskravym prykładam takoha padychodu Pščułkoŭski ličyć pabudovu ŭradavych kvartałaŭ u Navahradku, Bieraści, Niaśvižy i inš. Žyłyja damy dla polskich asadnikaŭ mieli vyhlad sproščanych šlachieckich siadzib i pavinny byli davieści pierasialencam, što jany nie vyhnańniki, a haspadary na hetych ziemlach.
Zrešty, jak adznačaje historyk, užo naprykancy 1920-ch hadoŭ polskija architektary pačali adychodzić ad nacyjanalnych matyvaŭ i pierajmać ahulnaeŭrapiejskija płyni avanhardnaj architektury. Pačatak 1930-ch charaktaryzujecca pierachodam da architektury funkcyjanalizmu, jaki stylistyčna byŭ rodnasny savieckamu kanstruktyvizmu. Jaskravym prykładam hetaj płyni źjaŭlajecca dom aficeraŭ u Horadni, u knizie Pščułkoŭskaha jamu pryśviečana asobny raździeł. Manumentalizm i neaklasycyzm byŭ ułaścivy administracyjnym budynkam Polščy, jakija ŭzvodzilisia na «ŭschodnich ziemlach» — hety styl pavinien byŭ taksama słužyć prykładam tryvałaści polskich uładaŭ na «Kresach». U jakaści ŭzoru takoj architektury aŭtar pryvodzić budynak administracyi Paleskaha vajavodztva ŭ Bieraści. Pabudavany ŭ 1935—38 hadach hmach šmat u čym padobny na analahičnyja administracyjnyja budynki Niamieččyny ci Savieckaha Sajuzu, jakija ŭzvodzilisia ŭ toj ža čas. Michał Pščułkoŭski adznačaje, što budaŭnictva va ŭschodnich vajavodztvach viałosia ŭ našmat mienšych abjomach, čym u centralnaj Polščy, i maštabnych pabudovaŭ było vielmi mała, tym nia mienš, pa tych abjektach, što zachavalisia ŭ Biełarusi, Ukrainie i Litvie, možna nazirać usie styli i charakternyja etapy ŭ raźvićci mižvajennaj polskaj architektury.
Kniha Pščułkoŭskaha — prykład abjektyŭnaj acenki stanu biełaruskich ziemlaŭ u časy Druhoj Rečy Paspalitaj, a taksama hruntoŭnaha padychodu da vyvučeńnia asobnych zachavanych architekturnych abjektaŭ mižvajennaha peryjadu. Z 70 apisanych u knizie abjektaŭ 22 znachodziacca ŭ Biełarusi: u centry ŭvahi aŭtara zabudova Bieraścia i Navahradku — byłych vajavodzkich centraŭ, a taksama pabudovy Horadni, Brasłavu, Baranavičaŭ, Pinsku i Lidy. Infarmacyja pra hetyja budynki budzie cikavaj nia tolki biełaruskim daśledčykam architektury, ale i šyrokamu kołu čytačoŭ, a taksama moža stać asnovaj dla raspracoŭki turystyčnych maršrutaŭ pa Biełarusi. Darečy, Michał Pščułkoŭski 7—8 vieraśnia budzie ŭdzielničać u mižnarodnaj kanferencyi ŭ Nacyjanalnaj akademii navuk Biełarusi, dzie vystupić z dakładam na temu turystyčnaha patencyjału architekturnaj spadčyny Druhoj Rečy Paspalitaj ŭ Biełarusi.
Va Ukrainie zahinuła 24-hadovaja biełaruskaja dobraachvotnica Maryja Zajcava17
Kamientary