Jasinskija, Łuckievičy, Aleksandrovičy i ŭsie našy tatary

Historyja tatarskaj musulmanskaj hramady Biełarusi pačynajecca ŭ XIV stahodździ. Prysutnaść uschodnich vajaroŭ, praŭdapadobna ciurkaŭ, zaśviedčana jašče ŭ vojsku vialikaha kniazia Hiedymina. Źmiašanyja napaŭpahanskija­-napaŭchryścijanskija pierakanańni hetaha dy inšych vialikich kniazioŭ, najpierš Kiejstuta dy Alhierda, spryjali pryjaznamu staŭleńniu da ŭschodnich vajaroŭ, mnohija ź jakich taksama byli musulmanami tolki ŭmoŭna.

Kulturny ŭpłyŭ Załatoj Ardy na Vialikaje Kniastva Litoŭskaje byŭ, viadoma, nie taki, jak na Maskoŭskaje kniastva, ale taksama niemały. Navat na rańnich manietach VKŁ, bitych pry kancy XIV stahodździa, daśledčyki adznačajuć upłyvy załataardynskaj tradycyi.

Vialikija kniazi, uklučna ź Vitaŭtam, až da pačatku XV stahodździa aktyŭna ŭdzielničali ŭ załataardynskaj palitycy. Adzin z samych upłyvovych kniazioŭ Ardy, Tachtamyš, paśla taho jak prajhraŭ u baraćbie za ŭładu Cimuru (Tamierłanu), uciok u VKŁ ź vialikaj kolkaściu svaich prychilnikaŭ.

Tatary byli karysnyja Vialikamu Kniastvu, bo ŭmieli karystacca viaroŭkami-­arkanami i prymianiali ich suprać kryžakoŭ, ściahvajučy tych ź siadła. Skinutyja na ziamlu rycary ŭ svaich ciažkich łatach byli biaśsilnyja.

Udzieł tataraŭ na čale z synam Tachtamyša, Džałaładździnam, na baku VKŁ u Hrunvaldskaj bitvie byŭ adznačany ŭsimi letapisami taho času.

«My nie tatary, ale šlachta-­musulmanie»

Pachodžańnie tak zvanych biełaruska-­litoŭskich tatar kudy składaniejšaje, čym heta vynikaje z nazvy. U 1905 hodzie słynny lidski krajaznaŭca Michał Šymialevič zrabiŭ maštabnaje palavoje daśledavańnie pa ŭsioj paŭnočna­-ŭschodniaj Biełarusi i vyjaviŭ, što niekatoryja z tatar navat admaŭlajucca zvacca «tatarami». «My nie tatary, ale šlachta-­musulmanie, a tatarami nas zavuć tolki sialanie», — śćviardžali jany.

Pavialičyć

Heta i nie dziva, bo sama hetaja supolnaść paŭstała sa šmatlikich i raznarodnych płyniaŭ imihrantaŭ, što pieramiešvalisia ź miascovym słavianskim i bałckim nasielnictvam, ź jakoha i paŭstaŭ u budučyni biełaruski narod. Imihranty byli pradstaŭnikami roznych uschodnich narodaŭ i plamion, zbolšaha ciurkskich.

Imihranty vielmi chutka pieraniali miascovuju movu. Niešmatlikija ciurkskija teksty, jakija zastalisia ad prodkaŭ biełaruska­-litoŭskich tataraŭ, pieraniatyja z Asmanskaj impieryi. I bolš my ničoha pra ich movy nie viedajem (aproč ćmianych uspaminaŭ, što niekatoryja z prodkaŭ havaryli na niejkich uschodnich havorkach).

Praŭda, užo ŭ 1990-­ia časopis biełaruskich tataraŭ «Bajram» drukavaŭ daŭžeznyja śpisy krymskatatarskich słoŭ dla zavučvańnia i, tak by mović, viartańnia movy, ale histaryčna abhruntavać takoje adradžeńnie składana.

Pra raznarodnaje pachodžańnie litoŭskich tataraŭ śviedčyć i adsutnaść charakternych dla inšych tataraŭ zvyčajaŭ. Džamil Aleksandrovič pryznavaŭ: «Spažyvańnie kaniny i kumysu, musić, daŭno źviałosia sa zvyčajaŭ litoŭskich tataraŭ, prynamsi, ciapier jany zasvoili šaryjacki pohlad na konskaje miasa jak na «makruch», h.zn. ježu, dazvolenuju tolki ŭ krajniaj patrebie».

Pavialičyć

Z usich kanfiesijnych supolnaściaŭ biełaruskaha naroda tolki tatary prydumali i vykarystoŭvali svoj ałfavit z aryhinalnymi litarami dla pieradačy admietnych hukaŭ biełaruskaj movy, a mienavita [c] i [dz]. U 1920­ch Džamil Aleksandrovič, nie schilny da biełaruščyny panciurkiscki aktyvist (jon navat uziaŭ sabie «aŭtentyčniejšaje» proźvišča Nasyfi), pryznavaŭ: «Štodzionnaj movaj dla litoŭskich tatar źjaŭlajecca biełaruskaja, dakładniej ukrainska­-biełaruskaja. Ciurkskich słoŭ acaleła vobmal: dušman (vorah), hiaur(yn) (niavierny), čyfut (jaŭrej), jassyk = jastyk (paduška), vušak = kasiak dźviarej [hetaje słova ŭvajšło i ŭ biełaruskuju litaraturnuju movu], a taksama aturečanyja arabskija i piersidskija słovy».

Jość i jašče adna cikavaja detal, datyčnaja suviazi pamiž biełaruska-­litoŭskimi tatarami i biełarusami: biełaruska-­litoŭskija tatary žyvuć tolki na abšarach, što z etnahrafičnaha punktu hledžańnia naležać da areału raśsialeńnia biełarusaŭ. Niešmatlikija pasieliščy, jakija isnavali na ŭkrainskaj Vałyni, źnikli jašče ŭ XIX stahodździ.

Ci byŭ čas, kali pałali miačeci

Pakul tatarskaja supolnaść była šmatlikaj, a ŭ VKŁ i Rečy Paspalitaj pieravažała relihijnaja i kulturnaja talerantnaść, musulmanskaja kultura plonna raźvivałasia. Pa ŭsioj Biełarusi budavalisia dziasiatki miačeciaŭ, stvarałasia mnostva rukapisnych knih. Bolšaja častka Karana, a musić, i ŭvieś jon, była pierakładziena na starabiełaruskuju movu. Tatarskaja musulmanskaja kultura vyznačałasia bolšaj adkrytaściu i źnitavanaściu ź inšymi kanfiesijnymi i kulturnymi supolnaściami našaha kraju. Niadaŭna daśledavany Michaiłam Tarełkam i Irynaj Synkovaj zbornik tekstaŭ biełaruska­-litoŭskich tatar XVII stahodździa pad umoŭnaj nazvaj «Adkul pajšli idały…», na dumku navukoŭcaŭ, «prasiaknuty duchoŭnaj atmaśfieraj jeŭrapiejskaha Reniesansu i Refarmacyi». Sapraŭdy, nieviadomyja musulmanskija aŭtary zbornika cytujuć chryścijanskuju palemiku taho času i pierakłady Symona Budnaha.

Raspačataja nieŭzabavie pałanizacyja i rost upłyvu Katalickaj carkvy ŭdaryli nie tolki pa pravasłaŭnych biełarusach, ale i pa našych suajčyńnikach-­musulmanach. Dajšło da taho, što ŭ 1609 hodzie fanatyki spalili ŭ Trokach miačeć, a taksama pratestancki chram dy sinahohu. Pieraśled to ŭzmacniaŭsia, to słabieŭ. Niejki čas musulmanam nie dazvalali navat ramantavać miačeci i žanicca z chryścijankami. Da kanca Rečy Paspalitaj musulmanie, jak i ŭsie niekataliki, byli abmiežavanyja ŭ hramadzianskich pravach.

Pavialičyć

U 1860­-ch mnohija litoŭskija tatary, jak i mnohija musulmanie jeŭrapiejskaj častki Rasijskaj impieryi, jak to čarkiesy ci krymskija tatary, vyjechali ŭ Asmanskuju impieryju. Praŭda, jak i varta było čakać, paśla jany viartalisia i adhavorvali jechać tudy inšych. Bo supolnaha z turkami, niahledziačy na naminalnuju relihijnuju blizkaść z Tureččynaj, było niašmat. Kudy žvaviej pajšła paźniej emihracyja na amierykanski kantynient. U vyniku kultura tataraŭ-­musulmanaŭ Biełarusi zaniapała, miačeci amal nie budavalisia, knihi tolki kapijavalisia, źmiest ich nie mianiaŭsia i zvodziŭsia da prostaha pierakazu relihijnaha vučeńnia, padańniaŭ ci karysnych paradaŭ.

Pavialičyć

Ale i niahledziačy na takoje źniakroŭleńnie, tatarskaja hramada zrabiła niepraparcyjna vialiki ŭniosak u raźvićcio biełaruskaj nacyi. U XX stahodździ adnym z samych vybitnych biełaruskich litaraturaznaŭcaŭ staŭ Ściapan Chusiejnavič Aleksandrovič z Kapyla, a pałkoŭnik rasijskaha impieratarskaha vojska minčuk Hasan Amuratavič Kanapacki viadomy tym, što ŭ 1919—1920­ch hadach byŭ kamandujučym biełaruskimi vajskovymi častkami, jakija stvaralisia Biełaruskaj vajskovaj kamisijaj u polskim vojsku. Supracoŭničaŭ ź biełaruskimi arhanizacyjami Hasan Kanapacki i ŭ mižvajennaj Polščy, i bolš za toje — pieradaŭ prychilnaść da biełaruščyny i synu Macieju. Tatarskija karani mieli takija vybitnyja piersanažy biełaruskaj historyi, jak pieramožca ŭ Kleckaj bitvie 1506 hoda (pa ironii losu, jakraz nad tatarami) Michajła Hlinski, paplečnik Kaściuški pałkoŭnik Jakub Jasinski, mastak Napaleon Orda, paet Maksim Bahdanovič, hramadska­palityčnyja i kulturnyja dziejačy Ivan i Anton Łuckievičy.

Pavialičyć

Čaroŭnyja paloty z Navahradčyny ŭ Miekku

Hałoŭnym składnikam identyčnaści dla tataraŭ byŭ isłam, dakładniej jaho sunickaje adhalinavańnie. Žyvučy ŭ dalečyni ad centraŭ isłamskaha śvietu, jany stavilisia da viery nieartadaksalna.

U vioscy Łoŭčycy na Navahradčynie mieścicca, badaj, hałoŭnaja śviatynia-­prošča biełaruska-­litoŭskich tatar. A mienavita mahiła śviatoha Kuntusia. Apošni byŭ miascovym pastuchom i, jak kazali, moh imhnienna lotać z Łoŭčyc u Miekku, kab pračytać namaz u śviatym mieście. Pra toje nichto nie viedaŭ, ale adnojčy jon dapamoh takim čaroŭnym čynam viarnucca damoŭ svajmu panu, jaki apynuŭsia ŭ Miecy biez hrošaj. Kuntuś uziaŭ z taho słova, što jon nikomu nie raspaviadzie hetaj tajamnicy, ale toj urešcie skazaŭ svajoj žoncy. U vyniku toj Kuntuś pamior.

Cikava, što tatary zusim nie adharodžvalisia ad inšych kanfiesij, a apošnija taksama paźbiahali varažniečy da musulmanskich surodzičaŭ. Heta vialikaje adroźnieńnie Biełarusi ad tych słavianskich krain, dzie skłalisia tradycyi isłamafobii. Sapraŭdy, Šymialevič u 1905 hodzie apisvaŭ supolnaje achviaravańnie čornaha barana musulmanami i pravasłaŭnymi, pałomnictva chryścijan i jaŭrejaŭ na musulmanskija mohiłki. Bolš za toje, jon adznačaŭ: «Pracoŭnaje žyćcio litoŭskaha tataryna azdablajecca tymi samymi narodnymi śviatami, jakija zachavalisia ŭ sialan i šlachty našaha kraju. Šlachcic­musulmanin, taksama jak i chryścijanin — susied jaho, pakłaŭšy pieršaje bierviano pad zrub doma, adznačaje «zakładziny», paśla, uvachodziačy ŭ novuju chatu, nie praminie zładzić «uvachodziny». Zžaŭšy pieršy snop žyta ŭ poli, tataryn stavić u čyrvonym kucie snop­»haspadar», a kali skončycca žnivo, — «haspadara» vynosić u puniu, a ŭ čyrvonym kucie viešaje vianok z žytnich kałasoŭ».

Pavialičyć

Vidavočny ŭpłyŭ ahulnabiełaruskaha dojlidstva, najpierš cerkvaŭ, i na tatarskija miačeci. Tamu i nie dziva, što niemcy padčas Pieršaj suśvietnaj vajny navat padpisali na svaich zdymkach iŭjeŭskuju miačeć «Tureckaja carkva».

Pavialičyć

Samabytnaja kultura biełaruska-­litoŭskich tatar siońnia pieražyvaje nialohki čas, jak i astatnija atožyłki biełaruskaj kultury. Z adnaho boku, dziakujučy sučasnym kamunikacyjnym technałohijam na jaje ŭpłyvajuć hłabalizavanyja formy isłamskaj identyčnaści. Z druhoha boku, z pačatku XX stahodździa biełaruska­litoŭskich tataraŭ intensiŭna sprabavali nablizić da siabie pavołžskija i krymskija tatary, razhladajučy ich jak svaju dyjasparu. U vyniku pačałosia adznačeńnie pašyranaha na Pavołžy śviata «Sabantuj», jakoje raniej na Biełarusi nie fiksavałasia. Pierajmalisia i tradycyi inšych tataraŭ, naprykład, adznačałasia žałobnaja data vysialeńnia krymskich tatar…

Pavialičyć

Biełaruskim tataram da apošniaha ŭdavałasia zachavacca jak supolnaści dziakujučy tamu, što kožny ź ich uspaminaŭ pra svaje karani, kali sychodziŭ ź ziamnoha žyćcia apošni ź jaho baćkoŭ. 600 hadoŭ tatary jeduć na biełaruskim vozie, i jany stali nieadjemnaj častkaj Biełarusi.

***

Tatarski bal

U zachodniaj Biełarusi da 1980-ch hadoŭ zachoŭvałasia takaja źjava, jak tatarski bal. Moładź źjazdžałasia, braty supravadžali siaścior. Na takich balach i znajomilisia maładyja pradstaŭniki tatarskich rodaŭ, paźniej z hetych znajomstvaŭ utvaralisia siemji.

«Na bali ŭpieršyniu sustrelisia i maje baćki, — raskazvaje Razalija Aleksandrovič. — Zvyčajna pad bal zdymali vialikuju chatu ŭ niekaha ź miascovych žycharoŭ (nie abaviazkova tataraŭ). Źbiralisia chłopcy i dziaŭčaty z usich tatarskich miastečak: ź Mira, Klecka, Słonima, Iŭja, Navahradka. Bal praciahvaŭsia niekalki dzion. Tyja, chto zdalok, zastavalisia načavać u svajakoŭ ci znajomych. Na bali zaprašali i niemusulman — siabroŭ, susiedziaŭ.

Pavialičyć

Starejšyja, jak bolš mudryja, chacieli zachavać svoj narod. Ale ja była maładaja, mnie zdavałasia heta ŭ peŭnaj stupieni štučnym, tamu ja na bali nie jeździła. A sabrałasia na padobny bal tolki adnojčy, u Vilniu ŭvosień 1982 hoda. U mianie zachavalisia zdymki dvuch vydatnych chłopcaŭ-«žanichoŭ», jakija pryjšli nazaŭtra ŭ dom maich svajakoŭ, kab praciahnuć našaje znajomstva. Na toj čas majo serca naležała majmu budučamu mužu, ale ščymlivyja ŭspaminy pra tyja padziei zastalisia… Ciapier ja ŭžo sama zajmaju pazicyju zachavalnicy — i navat nie rodu, a svajho vielmi niešmatlikaha naroda, isnavańnie jakoha na maich vačach pastupova stanovicca amal mifičnym».

Cikava, što Razalija Aleksandrovič vyjšła zamuž za hramadzianina Respubliki Čad. Jaje dačka vučyłasia ŭ biełaruskim kłasie, skončyła Akademiju mastactvaŭ pa śpiecyjalnaści «mastactvaznaŭstva».

Jak ja zrazumieła, što ja tatarka

— Heta było jašče da škoły. U chacie majoj viaskovaj siabroŭki ŭ čyrvonym kucie visieła niekalki ikon, achinutych vyšyvanymi ručnikami. Ja paraŭnała: u pakoi majoj babuli na ścianie jość adna, ale biez vyjavy čałavieka, choć taksama źziaje. Heta naš muhir — cytata z Karana. Byŭ jon aformleny na biełaruski manier. Heta takoje malavańnie pa škle farbaj: arabskaj viaźziu vykonvajecca malunak sa słoŭ, a vakoł jaho — z kvietak, pad škło padkładajecca falha i ŭsio afarmlajecca ŭ ramku.

Kali ja pajšła ŭ škołu, nas zapytali, chto my pa nacyjanalnaści. Ja ŭžo tady razumieła, što ja tatarka, ale adkazała tolki: «Ja nie biełaruska» — i nie ŭdakładniała. Choć pa ironii losu škoła mieściłasia na Internacyjanalnaj vulicy, pierajmienavanaj za niekalki hadoŭ da majho naradžeńnia z Tatarskaj.

Kali pryjšoŭ čas atrymlivać pašpart — heta było ŭ SSSR, kali ŭ pašparcie isnavała asobnaja hrafa, — choć mieła vybar (mamie ŭ sielsaviecie nacyjanalnaść paznačyli jak biełaruska, i heta pierajšło mnie ŭ paśviedčańnie ab naradžeńni), ja biez vahańniaŭ zapisała: tatarka, — raskazvaje Razalija Aleksandrovič.

Tatary pakinuli śled i ŭ tapanimicy miascovaściaŭ, dzie jany zdaŭna žyli. Ad tatarskich słoŭ i ŭłasnych imion pachodziać nazvy mnohich pasieliščaŭ Biełarusi: Apčak kala Minska, Arda ŭ Kleckim rajonie, Ahdemier u Drahičynskim rajonie, Kojdanava (ciapierašniaja aficyjnaja nazva — Dziaržynsk), Mamai ŭ Hłybockim rajonie, šmat Tatarak i Tatarščyn z Ułanaŭščynami dy Ułanami pa ŭsioj Biełarusi, Jakšycy ŭ Biarezinskim rajonie i inšyja.

Pavialičyć

Jašče niadaŭna minčuki viedali, što Tatarskija Aharody — heta rajon na miescy Pałaca sportu. Na hetych aharodach dbajnyja tatary vyroščvali najlepšyja ŭ Minsku cybulu i ahurki. U tym rajonie prachodziła vulica Mała-Tatarskaja (u saviecki čas Kałhasnaja). A Vialikaj Tatarskaj da revalucyi nazyvałasia sučasnaja Dzimitrava. Była ŭ Minsku i vulica Zamiačetnaja, sama miačeć stajała na miescy haścinicy «Jubilejnaja» da 1962 hoda. A pieršy draŭlany musulmanski chram u Minsku źjaviŭsia jašče ŭ kancy XVI stahodździa, u 1599-m. U 2016-m na vulicy Hrybajedava ŭźviali miačeć, jakaja vyhladaje hetak sama, jak uzarvanaja ŭ 1962-m, praŭda, u 4,5 razu bolšaja za stary chram.

Pavialičyć

Jak tatary zachavali siabie

— U saviecki čas tatary zachoŭvali svaju identyčnaść najpierš praz relihiju, musulmanskija śviaty. U našaj siamji śviatkavali dva bajramy — Kurban-Bajram i Ašure-Bajram, choć usiaho ich čatyry. Hatavali rytualnyja stravy, naprykład, na Ašure-Bajram kampot z roznych suchafruktaŭ (hrušy, ślivy, jabłyki, razynki) — važna, kab było patrochu, ale jak maha bolš roznaha, bo na heta jość svajo tłumačeńnie.

Moj baćka Adam Sulejmanavič Aleksandrovič byŭ načalnikam mukamolnaha cecha ŭ Navahradku. My viedali, što pamiž saboj jaho nazyvali «Sulejmanavič» ci navat prosta «tataryn», pry hetym pavažali. Pamiataju, jak prynosiŭ nam poŭnyja kišeni čyrvonych jajek na Vialikdzień.

U tataraŭ mielisia svaje zvyčai. Pra adzin taki zvyčaj niadaŭna ŭzhadvała starejšaja žycharka vioski Ivanava na Kleččynie, adkul rodam maja mama Lilija Karyckaja. Maładych na tatarskim viasielli stavili na novy kažuch, i małna (imam) z malitvaj błasłaŭlaŭ ich šlub. A paśla ładziłasia takaja hulnia: treba było pieraciahnuć kažuch — chłopcy ŭ svoj bok, a dziaŭčaty ŭ svoj. I voś Iryna Alaksiejeŭna Čarnabaj — jana pravasłaŭnaja, pry hetym była śviedkaj na tatarskim viasielli — raskazała: chłopcy i dziaŭčaty z takim impetam pieraciahvali kažuch, što jaho razarvali!

Pavialičyć

Kožny, navat toj, chto adkryta nie nazyvaŭ siabie ni tatarynam, ni musulmaninam, adrazu ž uspaminaŭ pra svaje karani, kali sychodziŭ ź ziamnoha žyćcia apošni ź jaho baćkoŭ. Tady dzieci niabožčyka šukali imama i vykonvali ŭsie rytuały. Bo nie zrabić hetaha — vialiki hrech pierad tym, chto pierajšoŭ u inšy śviet.

I kali ŭ siamji sychodziŭ niechta sa starejšych, na jaho miesca abaviazkova prychodziŭ novy starejšy. Nichto nikoha nie prymušaŭ, čałaviek prosta prymaŭ, skažam tak, «sakralny kamieńčyk», jaki treba było zachoŭvać i pry sabie, i ŭ sabie…

• 2
• 0
• 0
• 0
• 1
• 0
• 0
• 0