Chto i čamu raźbiełarušvaje spadčynu Vilni. Aleh Dziarnovič pra biełaruskich «litvinaŭ» i ŭkrainska-litoŭski chaŭrus

Historyk-medyjavist i archieolah, kandydat histaryčnych navuk Aleh Dziarnovič u interviju Radyjo Svaboda raskazvaje pra sumiesnyja ŭkrainska-litoŭskija daśledavańni rusinskaj spadčyny Vilni, padčas jakich amal całkam ihnarujecca biełaruski faktar i šmatviakovaja biełaruskaja prysutnaść u Vilni.

Biełarusy — maładaja nacyja, ale staražytny narod

— Siońnia my pahavorym pra vaš artykuł «Kamu addać Ruś (Litoŭskuju)?», apublikavany hetym letam. Tam havorka idzie, kali tak možna skazać, pra sproby raźbiełarušvańnia historyi i spadčyny Vilni. Kim i čamu — pra heta paźniej. A spačatku pra sproby raźbiełarušvańnia našaj historyi ŭnutry Biełarusi. Jak vy, jak historyk i archieolah, staviciesia da zaklikaŭ pierajmienavać Biełaruś u Litvu i da inšych pastulataŭ našych «lićvinoŭ», jakija Ruśsiu nazyvajuć vyklučna Ŭkrainu, kažuć, što «ruski» ŭ Biełarusi XVI st. — heta pravasłaŭny i h. d.?

— U mianie jość tut ułasnaja ŭniversalnaja formuła, jakoj možna adkazać i na hetaje pytańnie. Ja zvyčajna kažu, što biełarusy — heta maładaja nacyja, ale staražytny narod.

Kancept biełarusaŭ jak nacyi davoli poźni, druhoj pałovy, navat kanca XIX stahodździa. Ale biełarusy majuć svaich histaryčnych kulturnych papiarednikaŭ. Heta dva surjoznyja vialikija historyka-kulturnyja kompleksy — Litva i Ruś.

Litva — heta adna z častak našaj historyka-kulturnaj spadčyny. Heta i terytoryja, i demahrafija, i letapisnaja i histaryjahrafičnaja tradycyja, i moŭnyja ŭpłyvy. A Ruś — heta jašče bolš archaičny i hłyboki termin, jaki achoplivaje nia tolki słavianstva i słavianščynu — heta i skandynaŭskaja prysutnaść, i bizantyjskaje kulturnaje pole. My majem u padmurku hetyja dva zakładnyja kamiani — Litvu i Ruś. I kali pasprabujem vybić adzin ź ich, to budynak našaj kultury kali nie razvalicca, to moža istotna pachisnucca.

Hetyja dźvie tradycyi dla nas važnyja, ale ŭ najnoŭšuju historyju my ŭstupili jak biełarusy. I tamu ciapier ciažka razvažać, nakolki efektyŭnaj i karysnaj była b źmiena identyčnaści. Ja prapanuju taki varyjant raźviazańnia prablemy, pra jakuju vy kažacie. My zastajomsia biełarusami, ale pamiatajem, što histaryčna Litva jość važnaju častkaju našaj histaryčna-kulturnaj spadčyny.

Sensacyja, pra jakuju ŭ Biełarusi mała chto viedaje

— A ciapier da Vilni, dźvie traciny nasielnictva jakoj u XVI st. składali biełarusy, jakija tady nazyvalisia rusinami i žyli ŭ tak zvanym Civitas Ruthenica — Ruskim horadzie. Ci aktualnyja jašče z punktu hledžańnia sučasnaj navuki vyniki davajennych archiealahičnych daśledavańniaŭ Vilni, praviedzienych biełaruska-polskimi archieolahami Alenaj i Ŭładzimieram Hałubovičami, jakija pakazali słavianski charaktar vilenskich staražytnaściaŭ?

— Ja sustrakaŭ sučasnuju krytyku daśledavańniaŭ Hałubovičaŭ. Im zakidali, što jany anhažavana padychodzili da interpretacyi zdabytaha archiealahičnaha materyjału.

Ale voś u 2005 hodzie adbyłasia sapraŭdnaja sensacyja. Na ŭskrainie hetaha Civitas Ruthenica, pra jaki vy kazali, sučasnyja litoŭskija archieolahi znajšli chryścijanskija mohiłki. I hetyja mohiłki vielmi staražytnyja: druhoj pałovy CHIII — pieršaj pałovy CHIV stahodździa. Heta značyć, da Kreŭskaj unii, da chryščeńnia pahanskaj Litvy.

Pavialičyć

Jość padstavy mierkavać, što heta pachavańni ludziej uschodniechryścijanskaj tradycyi. Heta aznačaje, što ŭschodniechryścijanskaje nasielnictva ŭ Vilni prysutničała ad samych pačatkaŭ isnavańnia hetaha miesca jak horadu, jak pasielišča rańnieharadzkoha typu.

— Udakładnim, što havorka idzie pra časy da Hiedzimina, da aficyjnaj daty zasnavańnia Vilni?

— Tak, biezumoŭna. Tam jość vielmi realnyja archiealahičnyja znaki, jakija dazvalajuć datavać hetyja pachavańni. I voś što jašče cikava — jany masavyja i isnavali doŭhi čas, bo pachavańni tam majuć niekalki płastoŭ — adno nad druhim. Heta značyć, što mohiłki vykarystoŭvalisia racyjanalna — nad starym pachavańniem kłali novaha niabožčyka.

Chto byli hetyja ludzi? Ci heta byli ŭschodnija słavianie, rusiny, ci słavianizavanyja, rutenizavanyja bałty — tak prosta adkazać na hetaje pytańnie nielha, ale, prynamsi, my možam śćviardžać, što ad samych pačatkaŭ Vilni tam isnavała uschodniechryścijanskaje słavianskaje nasielnictva i heta było jašče ŭ pahanskija časy, da taho, jak Hiedzimin pieranios svaju rezydencyju ŭ Vilniu.

Pavialičyć

Heta taksama aznačaje, što Vilnia była polietničnym (prynamsi bietničnym) i šmatkanfesijnym miestam ad samaha pačatku svajho isnavańnia. Tamu možna śćviardžać, što Vilnia biezumoŭna naležyć niekalkim narodam, jana nikoli nie była hamahiennaj i monaetničnaj.

— Ci apublikavanyja vyniki hetych daśledavańniaŭ litoŭskich archieolahaŭ?

— Jany apublikavanyja ŭ šerahach artykułaŭ, i jość navat abaronienaja dysertacyja na hetuju temu, maju na ŭvazie pracu Rycisa Jonajcisa. Ale apublikavana heta ŭsio ŭ vuzkaspecyjalnych vydańniach, niedastupnych šyrokamu čytaču.

Naohuł, z publikavańniem hetych i padobnych materyjałaŭ jość peŭnyja prablemy ŭ sensie dastupnaści šyrokamu kołu čytačoŭ.

Sensacyjnyja vyniki raskopak u pieršaj stalicy Litvy

— Jak daloka ŭhłyb etničnaj Litvy zachodziła dyfuznaja zona sužyćcia słavian i bałtaŭ u X-XII st. st.? Ja, naprykład, čytaŭ, što litoŭcy ciapier aktyŭna kapajuć horad Kiernaŭ, abvieščany staražytnaj stalicaj Litvy, i pałova tamtejšych staražytnaściaŭ maje słavianski (kryvicki) charaktar?

— Moj šlach pa darozie, kali možna tak skazać, bałta-słavianskich kantaktaŭ pačaŭsia z Kreva. Kali ja pačaŭ kapać Kreŭskaje haradzičša, to byŭ ździŭleny, što materyjalnaja kultury kreŭskaha haradzičša, staražytnaha Kreva, jašče da pabudovy zamku, całkam karelujecca z kulturaj haradoŭ uschodniaj Eŭropy ci Kijeŭskaj Rusi — kamu jaki termin padabajecca. Užo paśla pobač z hetym haradziščam Jahajła fundavaŭ kaścioł dla chrostu pahanskaha nasielnictva.

Nu dobra, Kreva — heta centar Uschodniaj Litvy. Ale my možam pieramiaścicca ŭ samaje jadro, tudy, kudy prapanavali vy — u Kiernaŭ. Heta vielmi značny, surjozny asiarodak, surjozny centar — tam piać haradziščaŭ, niekalki sieliščaŭ i cełyja masivy mohiłak. I voś sapraŭdy litoŭskija archieolahi, jašče ad Alaksieja Łuchtana (Alaksiejusa Łuchtanasa) byli ździŭlenyja, kali znajšli vielizarny masiŭ chryścijanskich mohiłak kanca CHIII — pačatku CHIV stahodździa.

Jak heta vyznačajecca? Najpierš — trupapakładańniem, a nie trupaspaleńniem, jakoje było charakterna dla bałtaŭ-pahancaŭ. Heta taksama minimalny pachvalny inventar i najaŭnaść kryžykaŭ. Šmat u jakich mahiłach byli nacielnyja kryžyki — heta, faktyčna, adziny inventar, jaki tam znachodziŭsia.

Pavialičyć

Dva tydni tamu ja viarnuŭsia z Kiernaŭskaha muzeju — heta archiealahičny pomnik u śpisie suśvietnaj spadčyny UNESCO. Pra jaho bahata publikacyj, ale heta ŭsio artykuły. I pa siońnia my nia majem manahrafii pa Kiernavu. I ja mahu zdahadacca, čamu. Bo kali vy robicie manahrafiju, vy pavinny dać acenku ŭsiamu kompleksu prablem, jakija paŭstajuć paśla daśledavańnia hetaha pomnika. I vidavočna, što mienavita z etna-kulturnaj identyfikacyjaj (abo interpretacyjaj) u Kiernavie paŭstajuć prablemy.

Ja chadžu pa muzei ŭ Kiernavie i baču typova bałckaje pachavańnie kania, a paśla cełuju vitrynu kryžykaŭ. Pry hetym supracoŭniki muzeju i maje znajomyja litoŭskija historyki mastactva ź vilenskaj Akademii mastactva pierakonvajuć, što hetyja kryžyki — čysta dekaratyŭnyja elementy.

Maŭlaŭ, pahancy pabačyli hetyja kryžy, i jany im tak spadabalisia, što stali masavaj źjavaj u miascovaha pahanskaha bałckaha nasielnictva…

Pavialičyć

Ale vielmi važna, što ŭ Kiernavie byli znojdzieny i pahanskija bałckija pachavańni. U starym rečyščy raki, na dnie lažali spalenyja kostki; mahčyma, jany ich spalvali na čaŭnach. I hetyja kostki adnaho času z chryścijanskimi pachavańniami. Ja dumaju, što hetyja nazirańni ŭ Krevie, Halšanach, Vilni, Kiernavie dazvalajuć zrabić dźvie važnyja vysnovy.

• Pa-pieršaje, histaryčnaja Litva nie była takim dzikunskim krajem, nasielniki jakoha prosta žyli ŭ lasach. Staražytnaja Litva ad CHI stahodździa mieła kali nie harady, dyk pasieliščy rańnieharadzkoha typu. Asabliva heta zaŭvažajecca na ŭzroŭni CHII i CHIII stahodździaŭ. Heta fiksujecca archiealahična i častkova ŭ niamieckich chronikach.
• Pa-druhoje, nasielnikami hetych rańnich haradoŭ u značnaj stupieni byli abo ŭschodnija słavianie, abo chryścijanie ŭschodniaha abradu. Heta taksama archiealahičny fakt.

Hetyja dźvie važnyja vysnovy dazvalajuć nam lahčej zrazumieć hienezis Vialikaha Kniastva Litoŭskaha. Bo kali maje nazirańni majuć padstavu, to słavianskija, rusinskija terytoryi dla litoŭskich kniazioŭ nie byli ekzotykaj. Bo hetyja ŭładary ŭ svaich centrach, rańnich haradach mieli słavianskaje chryścijanskaje nasielnictva.

Darečy, kali Mindoŭh padyšoŭ da Navahradku, jon moh być uražany maštabam hetaha horadu. Navahradak — heta sapraŭdy fenomen u bahaćci dla Ŭschodniaj Eŭropy taho času. Tamu hetyja nazirańni, jak mnie zdajecca, vielmi važnyja i tłumačać, čamu davoli lohka i chutka adbyvałasia kansalidacyja hetaj terytoryi ŭ ramkach Vialikaha Kniastva Litoŭskaha.

— Davajcie jašče raz udakładnim dla čytačoŭ — kryžyki ŭ Kiernavie mienavita ŭschodniechryścijanskija?

— Tak, chutčej heta toje, što paźniej nazaviecca pravasłaŭjem. U toj čas hetaha terminu nie było, u sučasnym značeńni jon źjavicca ŭ XVI-XVIII stahodździach. Ale hetyja kryžyki śviedčyć mienavita pra prysutnaść uschodniesłavianskich žycharoŭ, bo, naprykład, materyjały polskija ŭžo adroźnivajucca. Tut davoli lohka pravieści miažu pamiž połackimi i mazavieckimi archiealahičnymi materyjałami — i pa kieramicy, i pa ramanskich upryhažeńniach.

U Kiernavie my majem, biezumoŭna, bizantyjskuju tradycyju, jakaja ŭ tych dekaratyŭnych kryžykach prabivajecca. Tamu my ličym, što tyja artefakty naležali ŭschodniesłavianskamu nasielnictvu, chryścijanskamu pavodle ŭschodniaha abradu.

Pavialičyć

Jak litoŭcy i ŭkraincy vyvučajuć biełaruskuju spadčynu Vilni

— A ciapier pra vaš artykuł «Kamu addać Ruś (Litoŭskuju)?» Tam, siarod inšaha, havorka viadziecca pra toje, što našy susiedzi ŭkraincy taksama nia suprać zabrać sabie «ruskuju» spadčynu Vilni. Ciapier vyjšła manahrafija, pryśviečanaja bazyljanskamu kompleksu z carkvoj Śviatoj Trojcy, dzie da vajny była biełaruskaja himnazija i Vilenski biełaruski muzej Ivana Łuckieviča. I litoŭcy schilnyja pryznać hety kompleks pomnikam ukrainskaj historyi Vilni. Nakolki hetaja niedarečnaść surjoznaja?

— U mianie ciapier na pracoŭnym stale lažyć užo druhoje vydańnie takoha surjoznaha falijantu, jaki nazyvajecca «Na pieriechriesti kultur: Monastir i chram Prieśviatoji Trijci u Vilniusi / Kultūrų kryžkelė: Vilniaus Švč. Trejybės šventovė ir vienuolynas». Litaralna niadaŭna vyjšła pieršaje litoŭska-ŭkrainskaje vydańnie, i voś u kastryčniku 2019 hodu ŭ Vilni adbyłasia prezentacyja druhoha.

Pavialičyć

Tak atrymałasia, što ja trapiŭ na prezentacyju hetaj knihi va ŭkrainskaj ambasadzie ŭ Vilni. Ukraincy zaprasili mianie tudy, užo viedajučy pra zhadany vami artykuł «Kamu addać Ruś (Litoŭskuju)?»

Heta realna składanaja prablema. U svoj čas biełaruskaja histaryjahrafija (davajcie pryznajem!) ihnaravała ŭkrainski čyńnik. Pry tym, što ŭ XIII, XIV i XV stahodździach Vałyń była bahatym i cyvilizavanym krajem. Davoli šmat pisaraŭ z Vałyni słužyła ŭ vialikakniaskaj kancylaryi. Jašče narveski linhvist Chryścijan Stanh u 20-ja hady XX stahodźdia pisaŭ pra vałynska-paleski ŭpłyŭ na kancylarskuju movu VKŁ rańniaha peryjadu. Ale, jak jon pisaŭ dalej, za časy vialikaha kniazia Kazimiera (1440-1492) u movie kancylaryi VKŁ zapanavaŭ biełaruska-połacki ŭpłyŭ.

Tak što ŭkrainski čyńnik u historyi, historyi kultury, historyi carkvy, u demahrafičnaj historyi VKŁ, biezumoŭna, prysutničaŭ. I fakt, što biełarusy mała pra heta pisali.

Ale voś hetyja inicyjatyvy, pra jakija kažacie vy, užo znachodziacca na inšym polusie. U surjoznych navukovych knižkach pišacca, što heta nia ŭsio ŭkrainskaje, ale biełaruski čyńnik užo prosta ihnarujecca. Pra biełarusaŭ kali tam i pryhadvajuć, to vielmi farmalna. A tak idzie raspovied pra rusinskuju prysutnaść u Vilni.

Hety kirunak daśledavańniaŭ, darečy — davoli rezki krok dla litoŭskaj histaryjahrafii. Bo inicyjatar hetaha prajektu prafesar Bumbłaŭskas raskazvaje, što kali zachodzić u aŭdytoryju ŭ Vilenskim universytecie i pačynaje raskazvać studentam pra Civitas Ruthenica, pra toje, što nia tolki litoŭcy žyli ŭ staražytnaj Vilni i što tam byli cełyja kvartały rusinskaha nasielnictva, to dla litoŭskich studentaŭ heta amal šok.

Heta adkryćcio i dla ŭkrainskich historykaŭ z Haliččyny.

Tamu ni metadalahična, ni emacyjanalna nia moža vyklikać zhody sytuacyja, kali da takich dyskusij, takoha naratyvu i da takich daśledavańniaŭ navat farmalna nie zaprašajuć biełarusaŭ. Kali prajekt realizujecca jak litoŭska-ŭkrainski, to dla vonkavaha čytača, jaki nia vielmi abaznany ŭ prablemie, składajecca ŭražańnie, što možna ŭsiu rusinskuju spadčynu Vilni poźniaha Siaredniaviečča i rańniaha Novaha času addać ukraincam.

Pavialičyć

— Ukraincaŭ zrazumieć možna. A čym kirujucca litoŭcy — niaŭžo sprobaj uźvieści čarhovy mur suprać biełaruskaj prysutnaści ŭ Vilni? U svaim artykule vy navat vykarystoŭvajecie termin «anihilacyja» — poŭnaje źniščeńnie biaź śledu.

— Mnie ciažka kazać nakont pryčynaŭ. Tak ci inačaj adkaz budzie niapoŭny. Kali vy majecie spravu z kankretnym daśledčykam u kankretnych temach, najčaściej u vas nie ŭźnikaje supiarečnaściaŭ pa tych pytańniach, pra jakija my havorym. Bo litoŭskim daśledčykam patrebnyja mienskija archivy, biełaruskim historykam patrebnyja vilenskija archivy. Tamu my jeździm, abmiarkoŭvajem, na pryvatnym uzroŭni supracoŭničajem.

Ale jość niejkaje ahulnaje ŭtvareńnie, jakoje bolšaje za sumu kankretnych historykaŭ — heta nacyjanalnaja histaryjahrafija. I voś u litoŭskaj histaryjahrafii vypracoŭvajecca peŭny stereatyp, jaki ŭklučaje ŭ sučasnaje razumieńni litoŭskaści i litoŭcaŭ praktyčna ŭsiu spadčynu Vialikaha Kniastva Litoŭskaha, za vyniatkam rusinaŭ.

I što ź imi rabić, z hetymi rusinami? Niekatoryja pabojvajucca, što biełaruskija historyki na padstavie taho, što buduć pahłyblena zajmacca Vilniaj, mohuć sfarmulavać kulturnyja pretenzii. Biezumoŭna, ja kažu nie pra terytaryjalnyja pretenzii, pra heta havorka nie viadziecca. Jak viadoma, Biełaruś — heta adna ź niamnohich krainaŭ Uschodniaj Eŭropy, jakaja žorstka trymajecca chelsynskich pryncypaŭ niaźmiennaści miežaŭ.

Ciapier my pieražyvajem peryjad vielmi aktyŭnaha litoŭska-ŭkrainskaha palityčnaha supracoŭnictva. Litva, čym moža, dapamahaje Ŭkrainie. Heta takoje kuratarstva z boku Eŭraźviazu, łabijavańnie intaresaŭ Ukrainy. I voś na fonie hetaha ŭźnikajuć takija knižnyja prajekty, pra jakija my havorym — na daśledavańnie i nastupnaje vydańnie znachodziacca hrošy.

Viadoma, surjoznyja daśledčyki z abodvuch bakoŭ razumiejuć, što bieź biełarusaŭ u daśledavańniach rusinskaj abo vilenskaj spadčyny nie abyścisia.

Darečy prarektar Ukrainskaha katalickaha ŭniversytetu ŭ Lvovie, kiraŭnik zhadanaha prajektu z ukrainskaha boku Ihar Skačylas, kali pračytaŭ moj artykuł, napisaŭ mnie, što ŭ hetym vydańni havorka nie viadziecca pra ŭkraincaŭ i biełarusaŭ, ale pra funkcyjanavańnie rusinskaj supolnaści Vilni na prykładzie Trajeckaha manastyra, jaki paśla staŭ vielmi surjoznym bazyljanskim asiarodkam. Maŭlaŭ, my apisvajem funkcyjanavańnie hetaha asiarodka ŭschodniechryścijanskaj tradycyi ŭ Vilni, majučy na ŭvazie Vilniu jak fokus hetaj tradycyi ŭ VKŁ. Ale znoŭ ža paŭtarusia, što heta robicca pry minimalnym uliku biełaruskaha faktaru.

Jaki adkaz moža dać Biełaruś

— Što rabić? Jak možna procistajać niavyhadnamu dla biełarusaŭ litoŭska-ŭkrainskamu partnerstvu i jak zachavać histaryčnuju praŭdu pra Vilniu i jaje biełaruskuju spadčynu? Vidavočna, što biełaruskaja histaryčnaja navuka siońnia asłablenaja, miakka kažučy, nia samaj biełarusacentryčnaj pazycyjaj uładaŭ, a ŭ biełaruskim hramadztvie, kali mierkavać pa kamentarach u internecie da publikacyj historykaŭ, šmat u kaho hałava zabitaja «lićvinskimi» mitami. Našy «lićviny» abjektyŭna taksama dapamahajuć raźbiełarušvać spadčynu Vilni.

— Važnaja vysnova, jakaja majecca ŭ vašym pytańni, taksama moža abudzić dyskusiju. Bo sučasnaja biełaruskaja histaryjahrafija, ja mahu skazać pra heta kampetentna, biełarusacentryčnaja. Mahčyma navat, što sučasnaj biełaruskaj histaryjahrafii treba pašyrać svoj kruhahlad, treba bolš śmieła vychodzić na vyvučeńnie i asensavańnie bolš hlabalnych prablem.

Što treba rabić biełaruskim historykam u hetaj sytuacyi? Zajmacca Vilniaj, daśledavać, vyvučać. Absalutna niaplonna iści na kanflikty. Vilnia — heta ŭnikalnaje miesca, unikalny horad mnohich kultur i niekalkich kanfesij. Ihnaravać hetaha nie vypadaje. Ja navat dumaju, što toj, chto pasprabuje ihnaravać abo vyklučyć niejki čyńnik, urešcie intelektualna prajhraje. Tak što nam treba zajmacca vyvučeńniem Vilni.

Rabić heta nia tak składana, bo šmat jakija našy siužety i tak zaviazvajucca na vilenskuju historyju i vilenskuju tradycyju. A vypracoŭvajučy svaju viziju Vilni, my pavinny prapanoŭvać supracoŭnictva i iści na supracoŭnictva ź inšymi histaryjahrafijami. Hety varyjant pavodzin vielmi realistyčny i pry naležnym vykanańni budzie vielmi efektyŭny.

— Z vašych adkazaŭ vynikaje, što ŭ Biełarusi vostra staić prablema publikacyi vynikaŭ apošnich archiealahičnych daśledavańniaŭ litoŭcaŭ.

— Ja rychtuju takuju publikacyju. Darečy, niadaŭna ja vystupiŭ na Kanhresie historykaŭ u Instytucie historyi z hetaj svajoj kancepcyjaj i novymi nazirańniami paśla padarožža ŭ Vilniu i Kiernaŭ. Papiarednija vodhuki kaleh pazytyŭnyja, vialikaj krytyki ja nie sustreŭ. Tak što hetyja nazirańni i vysnovy mohuć mieć dalejšuju tranślacyju.

Ja rychtuju publikacyju, źbiraju apošniuju litaraturu pa raskopkach rańniaj Vilni. Bolš za toje, ja viadu pieramovy ź biełaruskimi kalehami z metaj utvareńnia niefarmalnaj historyka-kulturnaj inicyjatyvy pad nazvaj «Vilenskaje tavarystva». My chočam zajmacca Vilniaj prafesijna.

• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0