Čamu ŭ patryjarcha i jepiskapaŭ bieł-čyrvona-biełyja stužki na mantyjach i hierbach?
Što aznačaje bieł-čyrvona-biełaja stužka na hierbach i vienzielach pravasłaŭnych jepiskapaŭ i navat samoha Patryjarcha Maskoŭskaha i Usioj Rusi Kiryła? Čamu Patryjaršy Ekzarch Usioj Biełarusi Mitrapalit Vienijamin, jak taksama jahonyja papiaredniki mitrapality Fiłaret i Pavieł, u čas svaich uračystych pramoŭ apranajuć mantyi, azdoblenyja takoj stužkaj? Što heta simvalizuje i adkul biare pačatak, tłumačyć kandydat histaryčnych navuk Dzianis Lisiejčykaŭ.
Patryjarch Maskoŭski Kirył i Patryjaršy Ekzarch Biełarusi Vienijamin (źleva) paśla ŭźviedzieńnia apošniaha ŭ san. Vitprav.by
Zamiest zołata i srebra
Kali zajści na aficyjnyja sajty jeparchij Biełaruskaj pravasłaŭnaj carkvy, a taksama Ruskaj i Ukrainskaj, možna pierakanacca, što abaviazkovym elemientam manahramy, vienziela ŭsich ijerarchaŭ Carkvy pačynajučy ad jepiskapa źjaŭlajecca bieł-čyrvona-biełaja stužka. U asnovu hetych vienzielaŭ pakładziena tradycyjnaja archirejskaja mantyja, praź jakuju sapraŭdy ŭ try šerahi iduć try stužki charakternych koleraŭ.
Hetyja try stužki majuć nazvu «strumieni» albo «krynicy» (carkoŭnasłavianskaje «strui», «istočniki»). Jany simvalizujuć saboj śviatło Staroha i Novaha Zapavietu, jakoje pavinien nieści archirej.
Uvohule, forma archirejskich mantyj va ŭschodnich cerkvach pieraniataja ad uračystaha adzieńnia vizantyjskich impierataraŭ. A impieratarskija ŭbory tradycyjna ŭpryhožvalisia załatymi i srebranymi našyŭkami. Isnuje mierkavańnie, što i na archirejskich mantyjach pieršapačatkova vykarystoŭvalisia «strumieni» z kaštoŭnych załatych i srebnych nitak u takoj paśladoŭnaści: srebra — zołata — srebra.
Spałučeńnie hetych materyjałaŭ i koleraŭ na mantyjach patryjarchaŭ praciahvała vykarystoŭvacca da XVI stahodździa. Adnak kaštoŭnyja mietały ŭ patrebnaj kolkaści dastać było nie tak užo i prosta, dy i kaštavali jany doraha. Tamu svojeasablivym «biudžetnym» varyjantam upryhožańnia stała vykarystańnie zamiest zołata i srebra purpurnaha i biełaha jadvabu.
Ale kali ŭ Vizantyi purpurny jadvab jašče niejak možna było dastać, to dla Kijeŭskaj mitrapolii, kudy ŭvachodzili naša Połackaja i Turava-Pinskaja jeparchii, navat hetaja zamiena zołata była amal niedasiažnaj. A tamu z časam našy jepiskapy zamiest impieratarskaha i karaleŭskaha purpuru pačali vykarystoŭvać tkaninu čyrvonaha (čaściej) albo siniaha (radziej) koleru. Purpur, jak viadoma, sumieś mienavita čyrvonaha i siniaha, adsiul i dva varyjanty jaho zamieny.
Ad časoŭ Kiryły Turaŭskaha
Pieršaje dakładna zafiksavanaje śviedčańnie vykarystańnia ŭ adzieńni archirejaŭ Kijeŭskaj mitrapolii «strumieniaŭ» bieł-čyrvona-biełaha koleru adnosicca da CHII stahodździa. Mienavita takija strumieni jašče ŭ pačatku XX stahodździa možna było ŭbačyć na moščach śviatoha Ilii (Iaana) — naŭharodskaha archijepiskapa, jaki pamior u 1185 hodzie. U pieršyja hady savieckaj ułady moščy cviatoha Ilii Naŭharodskaha byli źniščanyja. Adnak charakternaje spałučeńnie biełaha i čyrvonaha koleru my možam i siońnia bačyć na draŭlanaj razblonaj fihury z raki śviatoha, vyrablenaj ŭ 1559-m.
Na vialiki žal, nie zachavałasia archirejskaha adzieńnia hetaha pieryjadu ź biełaruskich ziemlaŭ. Ale možna ŭpeŭniena śćviardžać, što bieł-čyrvona-biełyja strumieni musili być i na ŭračystaj mantyi śviatoha Kiryły, turaŭskaha jepiskapa, jaki pamior usiaho na try hady raniej za naŭharodskaha Iliju. Prasačyć ža raźvićcio elemientaŭ jepiskapskaha adzieńnia da kanca XVI stahodździa ŭvohule składana, bo zachavałasia vielmi mała vyjaŭlenčych krynic. Adnak možna mierkavać, što tradycyja vykarystańnia strumieniaŭ adpaviednych koleraŭ nie pierapyniałasia.
I pravasłaŭnyja, i ŭnijaty, i staraabradcy
A voś z XVII stahodździa, dziakujučy tamu, što ŭ Rečy Paspalitaj tady naziraŭsia vielizarny rost papularnaści partretnaha žanru, da nas dajšło šmat vyjavaŭ carkoŭnych ijerarchaŭ taho času. I časta na ich uračystych mantyjach my možam bačyć charakternyja bieł-čyrvona-biełyja strumieni. Heta dobra vidać, naprykład, na partretach kijeŭskaha mitrapalita Piatra Mahiły siaredziny XVII stahodździa, jakomu padparadkoŭvalisia ŭsie pravasłaŭnyja cerkvy na terytoryi siońniašniaj Biełarusi, i ŭnijackaha (hreka-katalickaha) połackaha archijepiskapa Kipryjana Žachoŭskaha 1680 hoda.
Toje, što bieł-čyrvona-biełyja strumieni sustrakalisia na mantyjach nie tolki pravasłaŭnych, ale i hreka-katalickich ijerarchaŭ, nie dziŭna, bo vizantyjskaja tradycyja — padmurak abiedźviuch hetych Cerkvaŭ.
Varta pryhadać choć by kłasičny partret apošniaha mitrapalita ŭnijackich cerkvaŭ u Rasijskaj impieryi Iasafata Bułhaka raboty akademika Ivana Chruckaha, jaki datujecca 1838 hodam (hł. pra hetaha mastaka i jaho pracu artykuł Alesia Biełaha ŭ № 5/2018 «Našaj historyi»). Na adnym ź bieł-čyrvona-biełych strumieniaŭ mitrapalickaj mantyi naš ziamlak-mastak navat pastaviŭ svoj aŭtohraf «M. Jan Chrucki 1838».
Nie mienš viadomaja i hraviura z partretam połackaha archijepiskapa Fłaryjana Hrabnickaha (hady kiravańnia 1719—1762), ź inicyjatyvy i na srodki jakoha ŭ siaredzinie XVIII stahodździa byŭ adnoŭleny Połacki Safijski sabor. Siońniašniamu vyhladu našaj lehiendarnaj Safijki my abaviazanyja mienavita ŭładyku Fłaryjanu. Znakamitaja hraviura ź jaho vyjavaj, zrazumieła, čorna-biełaja, adnak charakternyja adcieńni strumieniaŭ na archirejskaj mantyi prahladajucca vyrazna i tut.
Ab tym, što bieł-čyrvona-biełyja strumieni majuć daŭniuju tradycyju, jakaja siahaje karaniami ŭ pieršyja stahodździ isnavańnia Kijeŭskaj mitrapolii, što abjadnoŭvała pad svajoj uładaj pravasłaŭnyja cerkvy na terytoryi siońniašnich Ukrainy, Biełarusi i Rasii, śviedčyć ich vykarystańnie i na adzieńni ijerarchaŭ-staraabradcaŭ. Varta źviarnuć uvahu, jak vyhladaje ŭračystaja mantyja ciapierašniaha staraabradnickaha mitrapalita Karnilija.
Na hierbach i ikonach
Koleravaj hamaj pravasłaŭnych archirejskich mantyj u 1781 hodzie, mahčyma, natchnialisia i raspracoŭščyki novaha «impierskaha» hierba Viciebska, paśla taho jak horad byŭ dałučany da Rasijskaj impieryi. U hety čas mahdeburhski hierb 1597 hoda (u błakitnym poli vyjava Chrysta Zbaŭcy) byŭ zamienieny novym, u asnovu jakoha była pakładziena madernizavanaja «pravasłaŭnaja» «Pahonia». Srebnamu vieršniku na srebnym kani rasijskija mastaki-dyzajniery asučaśnili zbroju i ryštunak, a na ščycie źmiaścili šaścikancovy kryž z kasoj pierakładzinaj. Pole hierba ŭjaŭlała saboj čyrvona-biełyja pałosy.
Adnak ža heta mahło być i prostym supadzieńniem. Bo ŭ tym ža 1781 hodzie ŭnifikavanaja «pravasłaŭnaja» «Pahonia» była źmieščana i na hierbach paviatovych centraŭ Viciebskaj hubierni. Koleravaja hama pola ŭ ich adroźnivałasia ad bieł-čyrvona-biełaj viciebskaj.
U toj ža čas u XVIII—XIX stahodździach bieł-čyrvona-biełyja strumieni ŭsio čaściej pačali źjaŭlacca na ikonach pravasłaŭnych biełaruskich chramaŭ. Kali siońnia zajści ŭ hałoŭnuju pravasłaŭnuju carkvu Biełarusi, Minski Śviataduchaŭski kafiedralny sabor, to ŭ levym niefie chrama možna znajści cikavy abraz śviatoha Mikałaja Cudatvorca XVIII stahodździa. Na palach ikony majucca 8 t. zv. klejmaŭ, maleńkich dadatkovych vyjavaŭ z asnoŭnymi cudami, jakimi prasłaviŭsia śviaty. Na adnym ź ich adlustravany adzin z najbolš viadomych cudaŭ śviatoha Mikałaja — spynieńnie ka´ta, jaki ŭžo zanios mieč nad hałavoj niavinna asudžanych žycharoŭ horada Miry (na terytoryi sučasnaj Turcyi), dzie Mikałaj byŭ jepiskapam. Abarona archirejem mirnych žycharoŭ ad niespraviadlivaha vyraku śvieckaj ułady prasłaviła śviatoha Mikałaja.
Nieviadomy biełaruski mastak XVIII stahodździa zafiksavaŭ na hetym siužecie jepiskapa ŭ śviatočnaj mantyi z charakternymi bieł-čyrvona-biełymi strumieniami. Śviaty Mikałaj, darečy, tradycyjna ličycca apiekunom usich niavinna asudžanych i abaroncam ad marnaj śmierci.
U XIX stahodździ ŭ pravasłaŭnych chramach Biełarusi atrymali vialikaje raspaŭsiudžańnie i papularnaść ikony śviatych varoniežskich jepiskapaŭ Mitrafana (pamior u 1703-m), a taksama Cichana Zadonskaha (pamior u 1783-m), na abrazach jakich možna zaŭvažyć tyja ž samyja strumieni ŭ adpaviednaj koleravaj hamie. A na partretach i ikonach našaha miascovaha pravasłaŭnaha śviatoha Hieorhija (Kaniskaha), mahiloŭskaha archijepiskapa (pamior u 1795-m), zaŭvažnyja abodva varyjanty zamieny purpuru ŭ strumieniach — z błakitnymi i z čyrvonymi stužkami.
Kamientary