«Maci rasstralanaha vyrašyła: syna zabrali na rudniki». Hutarka z pravaabaroncam, što dabivajecca admieny śmiarotnaha pakarańnia
Andrej Pałuda bolš za dziesiać hod zmahajecca za admienu śmiarotnaha pakarańnia ŭ Biełarusi. Naša kraina zastajecca apošniaj nie tolki ŭ Jeŭropie, ale i na ŭsioj postsavieckaj prastory, dzie ad imia dziaržavy rasstrelvajuć ludziej. Sioleta pa inicyjatyvie Śledčaha kamiteta ŭ Kryminalny kodeks chacieli ŭnieści źmieny — vyklučyć z zakona śmiarotnaje pakarańnie, ale ŭ vyniku da hetaha nie dajšło. Bolš za toje, ciapier «rasstrelnyja» artykuły visiać i nad niekatorymi palitviaźniami. My spytali ŭ Andreja, kaho čaściej za ŭsio pryhavorvajuć da rasstrełu ŭ Biełarusi, čamu pamiłavali maładych chłopcaŭ, jakija zabili nastaŭnicu ŭ Čerykavie, i jak svajaki asudžanych pieražyvajuć rasstreł.
Andrej Pałuda
«Naša Niva»: Raskažycie, kali vy zacikavilisia temaj śmiarotnaha pakarańnia ŭ Biełarusi?
Andrej Pałuda: U 2005 hodzie ŭ Białynickim rajonie adbyłosia strašnaje złačynstva — zabili siamju z šaści čałaviek, siarod ich było dvoje dziaciej. Naturalna, što heta sprava ŭskałychnuła ŭsiu krainu.
Chutka zatrymali miascovych chłopcaŭ, ich rodnyja nastojvali, što jany nievinavatyja. Ja tady byŭ u Biełaruskim chielsinkskim kamitecie, dapamahaŭ im składać skarhi. Pytańnie najpierš stajała ŭ tym, što ich mocna źbivali pry zatrymańni i paśla padčas śledstva ź ich vybivali pryznańni.
Niečakana dla našaj sistemy, chłopcaŭ pryznali nievinavatymi ŭ zabojstvie. I ŭ sudzie, i paśla vyzvaleńnia ŭ intervju jany raskazvali, jak ich zmušali ŭziać na siabie vinu.
Prablema takich hučnych spravaŭ, što na śledstva idzie cisk: raskryć luboj canoj. A što heta značyć? Mohuć być pakaranyja nievinavatyja, mohuć być dapuščanyja hrubyja parušeńni pry viadzieńni śledstva.
Takaja ŭvaha i cisk hramadstva, kaniečnie, nie na karyść spravie. I heta prablema nie tolki dla Biełarusi, toje samaje adbyvajecca ŭ luboj krainie, kali pravaachoŭniki nie mohuć pracavać z chałodnaj hałavoj.
«NN»: Ale Białynickaja sprava na hetym nie skončyłasia. Fihurantaŭ znoŭ zatrymali i ŭžo ŭ 2020 hodzie ich pryznali vinavatymi.
AP: Sapraŭdy, ale dać śmiarotnaje pakarańnia sud nie rašyŭsia, choć heta sprava ab zabojstvie šaści čałaviek. Dvoje fihurantaŭ atrymali pa 25 hod źniavoleńnia, dvoje — pažyćciovaje. I heta vielmi žorskaje pakarańnie.
«Najaŭnaść śmiarotnaha pakarańnia istotna pavyšaje ŭzrovień ahresii ŭ hramadstvie»
«NN»: Kali vy abaraniajecie pryhavoranaha da śmiarotnaha pakarańnia, ci važna vam razumieć, vinavaty jon nasamreč ci nie?
AP: Ja zaŭsiody kažu, što ludzi, jakich my abaraniajem, čaściej za ŭsio nie biełyja i nie puchnatyja. U bolšaści vypadkaŭ vina čałavieka nie vyklikaje pytańniaŭ, pytańnie ŭ pakarańni, jakoje abiraje sud.
Najaŭnaść śmiarotnaha pakarańnia istotna pavyšaje ŭzrovień ahresii ŭ hramadstvie. Pa sutnaści, my žyviem u situacyi kanviejeru śmierci. Adzin čałaviek zabivaje druhoha, my heta asudžajem, ale paśla dajem zhodu na zabojstva hetaha čałavieka ad imia dziaržavy, ad imia kožnaha z nas.
Da taho ž, nielha vyklučyć mahčymaść sudovaj pamyłki. I heta samy surjozny arhumient suprać śmiarotnaha pakarańnia. Navat kali dapuścić, što pamyłkova rasstralajuć adnaho čałavieka, jaho ŭžo nie viarnuć.
«NN»: Kaho ŭ Biełarusi čaściej za ŭsio pryhavorvajuć da najvyšejšaj miery?
AP: Zvyčajna heta mužčyna, jaki maje prablemy z ałkaholem, raniej pryciahvaŭsia da kryminalnaj adkaznaści, u siamji jość prablemy z hvałtam.
U nas niama prykładaŭ sieryjnych zabojcaŭ, jakija b za hrošy metanakiravana źniščali ludziej. Čaściej za ŭsio jak adbyvajecca? Vypili, pabilisia, zasnuŭ, pračnuŭsia — ničoha nie pamiataju, a pobač — zabity čałaviek.
Najaŭnaść śmiarotnaha pakarańnia ich nie spyniaje, bo jany ŭ takim stanie, što prosta nie ŭśviedamlajuć, čym usio heta skončycca, časta navat nie mohuć paśladoŭna raskazać, što adbyłosia.
I tut, kaniečnie, jość pytańnie da dziaržavy, jakaja z adnaho boku stymuluje popyt na ałkahol, a kali čałaviek užo nie ŭ stanie siabie kantralavać paśla vypitanaha, sud prymaje rašeńnie jaho rasstralać.
Taksama jość pytańni da vypraŭlenčaha pracesu asudžanych. Kali čałaviek vychodzić na svabodu i ździajśniaje jašče bolš žorstkaje złačynstva, to chaciełasia b viedać, a što ź im tam rabili ŭ kałonii.
Paśla vyzvaleńnia ź ludźmi nie pracujuć. Farmalny ŭlik, na jaki ich staviać, prablemu nie vyrašaje. Mnohija nie mohuć uładkavacca na pracu i viartajucca da škodnych zvyčak i drennaj kampanii. Nu i pytańnie chatniaha hvałtu, časta bojki ŭ siamji rehularnyja, ale nichto nie reahuje na heta, pakul usio nie skančvajecca zabojstvam.
Tak što śmiarotnaje pakarańnie kompleksna prablemu nie vyrašaje. Tak, dziaržava zabiła adnaho čałavieka. Ale ałkahalizm, recedyŭ, hvałt ad hetaha ŭ hramadstvie nie źmienšylisia. Heta značyć, strašnyja zabojstvy mohuć zdaracca znoŭ, što i paćvierdžvaje kryminalnaja chronika.
Prablema ŭ tym, što na ŭzroŭni dziaržavy niama sistemnaha analizu i pracy z klučavymi prablemami, jakija pryvodziać da rasstrelnych spravaŭ.
«Časta svajaki cierpiać jašče bolš, čym asudžany, choć jany ž ni ŭ čym nievinavatyja»
«NN»: Jakija kryminalnyja spravy, pa jakich davodziłasia pracavać, zapomnilisia najbolš?
AP: Napeŭna, sprava Andreja Žuka, jaho i jašče dvuch fihurantaŭ pryznali vinavatym u napadzie i zabojstvie na rabotnikaŭ ahrafirmy, jakija vieźli zarobak.
Dobra pamiataju, jak maci biłasia za jaho, a kali stała viadoma, što Andreja rasstralali, bieznadziejna sprabavała znajści, dzie jaho pachavali. Svajakam nie vydajuć cieła i nie kažuć, dzie pachavany čałaviek. I dla mnohich heta dadatkovy mocny ŭdar. Ludzi chočuć pachavać rodnaha pa siamiejnych tradycyjach, chočuć viedać, kudy na mahiłu možna pryjści.
Adna z maci, pamiataju, vyrašyła, što jaje syna nie rasstralali, a nasamreč zabrali ŭ Rasiju na rudniki, a svajakam prosta nie kažuć praŭdu. Vidać, tak joj psichałahična było praściej.
Taksama dobra pamiataju spravu Uładzisłava Kavalova, jaho sudzili za vybuch u mietro. Jahonaja maci i paśla vykanańnia prysudu rabiła vielmi šmat dla admieny śmiarotnaha pakarańnia, kazała: «Nie chaču, kab chtości jašče pieražyŭ toje, što ja».
«NN»: Adkul u svajakoŭ, najpierš žančyn, siły zmahacca za asudžanych? U vačach hramadskaści jany abaraniajuć samych strašnych złačyncaŭ.
AP: Kali heta maci, to jakim by ni byŭ jaje syn, čaściej za ŭsio, jana budzie jaho abaraniać. Časta jany prosiać prosta zachavać žyćcio — dajcie maksimalny termin, ale nie zabivajcie.
Kali kazać pra žonak i dziaciej, to reakcyja byvaje roznaj. Ale byŭ vypadak, kali byłaja žonka vielmi padtrymlivała asudžanaha muža, chacieła navat znoŭ raśpisacca ź im, pakul jon u SIZA, kab im dali spatkańnie.
Jak jana tłumačyła heta? Kazała, što viedała jaho inšym čałaviekam, nie takim, jakim jon staŭ, kali zabiŭ.
«NN»: Kali sudzili adnaho z čornych ryełtaraŭ, jon kazaŭ, što jahony syn nie moža spakojna chadzić u sadok, što na jaho kidajucca i dzieci, i darosłyja, maŭlaŭ, heta syn zabojcy. Jak časta svajaki niasuć taki ciažar?
AP: Sapraŭdy, časta svajaki cierpiać jašče bolš, čym asudžany, choć jany ž ni ŭ čym nievinavatyja. Siastra adnaho z asudžanych raskazvała, što išła ź dzicionkam pa vioscy, pobač spyniłasia mašyna ź nieznajomym čałaviekam, jaki pačaŭ sypać praklony, maŭlaŭ, jana siastra zabojcy.
Dačka inšaha asudžanaha kazała, što joj pisali, maŭlaŭ, mała rasstralać jaje baćku, treba jašče pryhledziecca da jaho dački i ŭnučki, bo ŭ ich ciače kroŭ złačyncy.
Maci adnaho z rasstralanych chacieła zakazać słužbu pa im u carkvie, a joj admovili. Voś z čym davodzicca sutykacca rodnym.
Nijakaj prahramy psichałahičnaj padtrymki niama — ni dla svajakoŭ asudžanych, ni dla svajakoŭ paciarpiełych — im taksama dziaržava nie dapamahaje, u jakaści satysfakcyi rodnym zabitych dajuć śmiarotny prysud, ale nijakaj palohki nasamreč jany nie adčuvajuć.
«Pakarańnie pavinna być strohim i spraviadlivym, ale nie treba adkazvać śmierciu na śmierć»
«NN»: Sioleta pamiłavali dvuch maładych chłopcaŭ, jaki zabili nastaŭnicu ŭ Čerykavie. Heta było davoli niečakana na fonie maštabnych represijaŭ, jakija ciahnucca z 2020-ha. U vas jość viersii, čamu tak adbyłosia?
AP: U Biełarusi nasamreč adzinkavyja vypadki pamiłavańnia asudžanych da śmiarotnaha pakarańnie. Jakija byli pryčyny ŭ hetym vypadku, mnie dakładna nieviadoma.
Davodziłasia čuć, što takim čynam ułady sprabavali vyjści na dyjałoh ź jeŭrapiejskimi krainami, jakija daŭno i paśladoŭna zaklikajuć Biełaruś admovicca ad rasstrełaŭ.
U lubym vypadku, heta byŭ akt humanizmu. Nam viadoma, što kamisija pa pamiłavańni i pa inšych spravach rychtavała adpaviednuju rekamiendacyju, ale kančatkovaje rašeńnie prymaje Łukašenka.
Źmiest takich dakumientaŭ nie razhałošvajecca, tamu sapraŭdnyja matyvy nieviadomyja. Viedaju, što braty Kościevy, jakija ciapier u žodzinskaj turmie adbyvajuć pažyćciovy termin, pieradavali słovy padziaki pravaabaroncam, žurnalistam i prosta nieabyjakavym ludziam, jakija źviartalisia ŭ dziaržorhany z prośbaj zamianić śmiarotny vyrak na źniavoleńnie.
I pakazalny momant — paśla pamiłavańnia nichto ž nie vychodziŭ na demanstracyi z abureńniem, što było pryniata takoje rašeńnie. Heta kaža pra toje, što hramadstva hatova da palityčnaha rašeńnia spynić rasstreły.
«NN»: Ciapier pa «rasstrelnych» artykułach siadziać i palitviaźni. Jak vy ličycie, ci pojdzie ŭłada na toje, kab vynosić najvyšejšuju mieru pa palityčnych spravach?
AP: Nam nieviadoma pra takija vypadki. Čaściej za ŭsio ŭ Biełarusi vynosili śmiarotnyja prysudy za zabojstva niekalkich ludziej, za asabliva žortskija zabojstvy. I spadziajusia, što pa palityčnych spravach takich prysudaŭ nie budzie.
My niadaŭna pravodzili infarmacyjnuju kampaniju za admienu śmiarotnaha pakarańnia. I padtrychtavali prajekt «Stračanyja losy Biełarusi» — pra vybitnych biełarusaŭ, žyćcio jakich abarvałasia śmiarotnym vyrakam.
Heta Vacłaŭ Łastoŭki, Maksim Harecki, Todar Klaštorny, Branisłaŭ Taraškievič i mnosta inšych piśmieńnikaŭ, navukoŭcaŭ, jakija mahli b dać vielmi šmat našaj krainie, kali b ich nie rasstralali. I zaŭvažu, što bolšaść paśmiarotna reabilitavali.
«NN»: Ci vierycie vy, što ŭ Biełarusi mohuć admianić śmiarotnaje pakarańnie? Apošni hod represii tolki ŭzmacniajucca.
AP: Ja vieru, inakš prosta niemahčyma pracavać z takoj składanaj temaj, jakaja zakranaje tak šmat hora. U śmiarotnaje pakarańnie ŭciahnuty nie tolki zabojca i jahonaja achviara, ale i svajaki z dvuch bakoŭ, a jašče vielmi šmat ludziej sistemy.
I paviercie, nichto nie adčuvaje radaści ad takoj pracy. Pierakanany, što my pavinny spynić hety kanviejer śmierci. Pamiłavańnie bratoŭ Kościevych dapamahaje vieryć, što navat u bieznadziejnaj situacyi, kali prysutnyja ŭ sudovaj zali plaskali ŭ dałoni śmiarotnamu vyraku, jość miesca i dla humanizmu.
Nichto nie kaža, što vinavatych treba vyzvalić. Pakarańnie pavinna być strohim i spraviadlivym, ale nie treba adkazvać śmierciu na śmierć.
«Možna ŭziać aŭtamat i pierasiekčy miažu?» Pavuk spytaŭ u pamiežnikaŭ, ci zakonna rasijskija vojski ŭ 2022 hodzie pierajšli biełaruska-ŭkrainskuju miažu66
Kamientary