«Pieravaha na PRADMOVA zaŭsiody była ŭ biełarusaŭ»: čamu arhanizatary fiestyvalu vymušanyja kazać pra Dolina, a nie pra Niaklajeva i Michnika
Jakim čynam kanceptualna farmiravałasia prahrama «Pradmovy-2022», pieršy raŭnd jakoj adkryvajecca zaŭtra ŭ Tbilisi? Ci byli paznačany peŭnyja sensavyja linii? Uličvalisia etyčnyja momanty? Jakim čynam u joj uźnikli rasijskija śpikiery? Čamu nielha było zaprasić biełaruskich kinakrytykaŭ, jakija b raspaviali pra biełaruskaje kino? Dy na jakija padziei fiestyvalu, niahledziačy na ŭsie sprečki, varta źviarnuć uvahu? Z hetymi pytańniami da kamandy foruma źviarnuŭsia sajt Reform.by i na ich adkazała staršynia Biełaruskaha PENa i suarhanizatarka fiestyvalu PRADMOVA Taćciana Niadbaj.
«Vielmi doŭha abmiarkoŭvali (jašče da vajny), ci pravodzić sam fiestyval»
— Taćciana, jakim čynam kanceptualna farmiravałasia prahrama «Pradmovy-2022»? Jakim forum intelektualnaj knihi bačyŭsia kamandzie fiestyvala sioleta — u taki składany i ciažki čas? Jakija pazicyi byli dla vas pryncypovymi ŭ farmiravańni festu?
— Kanceptualna arhanizatary zychodzili ź idei Domu. Siońnia šmat chto z nas apynuŭsia ŭ zamiežžy, biez mahčymaści ŭ blizkaj pierśpiektyvie być doma. Byvaje, što ty znachodzišsia ŭ niekalkich dziasiatkach kiłamietrach ad biełaruskaj miažy, što da jaje rukoj padać, a hety šlach dadomu ŭžo ciapier zajmaje miesiacy i hady. My chacieli zrabić utulnaj prastoru vakoł siabie ŭ tych miescach, dzie siońnia znachodzimsia, stvaryć uražańnie i adčuvańnie doma dla siabie i inšych biełarusaŭ — Hruzii, Polščy, Litvy. Spačatku była i Ukraina, viadoma, ale z pačatkam vajny stała zrazumieła, što heta niemahčyma. Dom — heta i skarynaŭskija «viry svoja», i bykaŭskaja «Doŭhaja daroha dadomu».
Što da prahramy — tradycyjna jana farmavałasia pieravažna z zajavak praz adkryty nabor i rekamiendacyi i tolki ŭ niaznačnaj častcy praz metavyja zaprašeńni samich arhanizataraŭ. Zvyčajna zajaŭki na fiestyval padavalisia ad biełaruskich vydaviectvaŭ i kniharaspaŭsiudnikaŭ, jakija byli zacikaŭlenyja ŭ pramocyi vydadzienych knih. Ale asablivaść situacyi hetaha hoda ŭ tym, što niezaležnyja vydaviectvy ŭ Biełarusi aktyŭna źniščajucca, byvaje, viadzieš ź niekim pieramovy, a nazaŭtra situacyja ŭžo zusim inšaja…
Pry hetym šmat biełaruskich ŭdzielnikaŭ z hoda ŭ hod zajaŭlajecca na fiestyval samastojna i dla mianie heta vielmi kaštoŭny momant: u našaj prastory šmat kryŭdaŭ, što niekaha niekudy nie paklikali i nie zaprasili, a tut fiestyval stvaraje adkryty ŭvachod, i možna zajavicca sa svajoj imprezaj.
Ale znoŭ-taki, u siońniašniaj situacyi jość čyńnik biaśpieki i heta naša balučaje miesca. Sioleta my naohuł vielmi doŭha abmiarkoŭvali (jašče da vajny), ci pravodzić sam fiestyval, ci zmohuć u im prymać udzieł tvorcy ź Biełarusi i ci budzie heta biaśpiečna dla ich… Vialiki bol arhanizataraŭ, kali ty nie možaš harantavać biaśpieku ŭdzielnikam padziei, jakuju arhanizuješ.
— Ci byli paznačanyja peŭnyja sensavyja linii, vakoł jakich budavałasia prahrama? Etyčnyja momanty?
— Z pačatkam vajny dla nas stała adnaznačnym, što treba mieć vyraznaje antyvajennaje vymiareńnie i heta, aprača linii Doma, było adnoj z sensavych linij prahramy. Prynamsi dla mianie, jakaja namahałasia ŭkłaści prahramu ŭ Varšavie. Etyčnyja momanty — nie dapuskać cenzury, ale i nie dapuskać prapahandy (u tym sensie, što nie zaprašać udzielnikaŭ, jakija b tranślavali prapahandyscki naratyŭ). Staviačy pierad saboj pryjarytet ukrainskich udzielnikaŭ, ja śviadoma nie zaprašała rasijan na placoŭku ŭ Varšavie, raźličvajučy takim čynam najbolš razharnuć ukrainskuju temu. Zrešty, nie toje, kab ja admaŭlała niekamu va ŭdziele — takoha nie było, a prosta nie hladzieła ŭ bok rasijskich udzielnikaŭ. Chacia pry hetym temu impieryi ŭ kultury (i mahčymaści supraciŭlacca joj) abmiarkoŭvać źbirałasia.
— Asnoŭnaja prahrama farmiravałasia, sychodziačy z dasłanych zajavak, prapanoŭ. Jakim zajaŭkam addavałasia pieravaha? Kamu vy vymušany byli admović?
— Zvyčajna fiestyval imkniecca zadavolić usie zajaŭki i adreahavać na ŭsie prapanovy, dasłanyja arhanizataram. Toje ž i sioleta: my zadavoli ŭsie zajaŭki, za vyklučeńniem adnoj — na žal, aŭtar nie vychodzić na suviaź. Ale kali raptam jon adhukniecca, my znojdziem mahčymaść dałučyć da prahramy i hetuju imprezu. Jašče adnu zajaŭku praz arhanizacyjnuju nakładku my prahladzieli i zrazumieli heta ŭžo paśla publikacyi prahramy. Adnak aŭtary zajaŭki z parazumieńniem pastavilisia da hetaha.
«Čytačy prahramy sami vyznačali chedłajnieraŭ»
— Naturalna, što fiestyval nie abychodzicca biez chedłajnieraŭ. Kaho vy zaprašali? Kaho ŭdałosia zaprasić? Ci nie było, da prykładu, idei — zaprasić Siarhieja Žadana, jakoha niadaŭna Polskaja akademija navuk vyłučała na Nobieleŭskuju premiju? ( Usie hetyja pytańni ja zadaju, kab ŭbačyć tuju pracu, jakaja zastałasia pa-za kadram)
— Pra Žadana dumali ad samaha pačatku, ja sama vielmi ŭvažliva saču za im na fejsbuku i baču, što jon šmat jeździć pa Ukrainie — i z tvorčymi vystupami, i ź inšaj dapamohaj. Ja naohuł chacieła zrabić dyskusiju z Aleksijevič, Takarčuk i Žadanom, voś tolki Siarhiju daviałosia b udzielničać, napeŭna, anłajn.
Nie viedaju, ci mahu dazvolić sabie być nastolki ščyraj u hetaj situacyi… U mianie byŭ vielmi balučy raŭnd pieramovaŭ z ukrainskimi ŭdzielnikami, kali pryčynami dla admovaŭ było toje, što fiestyval biełaruski, a ź Biełarusi laciać rakiety. Płanaŭ pa zaprašeńni było šmat, ale «padhružanaja» hetaj kalektyŭnaj vinoj i refleksijami na hetuju temu, da zaprašeńnia Žadana nie dajšła, «abłamałasia» značna raniej.
Naohuł, nie chacieła b myślić «chedłajnierami» — ni ŭ adnym našym relizie, ni ŭ adnym paviedamleńni my nie vykarystoŭvali takich paniatkaŭ, heta źnievažaje ŭsich inšych udzielnikaŭ, jakija tady atrymlivajucca dla bałastu ci jak? Voś Maksim (Maksim Žbankoŭ — zaŭv. Reform.by) vyrašyŭ, što Dolin (Anton Dolin — zaŭv. Reform.by) chedłajnier, a ŭ ich była adnolkavaja kolkaść imprez u prahramie. Atrymałasia tak, što čytačy prahramy sami vyznačali chedłajnieraŭ, ale čamuści prypisvajuć heta arhanizataram.
Ja nie maju Nobieleŭskaj premii, ale i nie adčuvaju siabie bałastam ni ŭ dačynieńni da nabielistaŭ, ni ŭ dačynieńni da bolš daśviedčanych za mianie litarataraŭ i intelektuałaŭ. Sama viedaju, što rablu časam toje, što nichto inšy nie zrobić, i ŭ hetym jość maja kaštoŭnaść. U dačynieńni da inšych dla mianie važna, što cikavaha čałaviek moža skazać, što jon značyć u prafiesijnym sensie.
— Jakim čynam uźnikli rasijskija śpikiery? Ukrainskaja supolnaść z pačatku rasijskaha ŭvarvańnia va Ukrainu aktyŭna zajaŭlaje pra bajkot rasijskaj kultury. Padajecca, budučy kanflikt moža było pradbačyć. Čamu vy ŭsio ž addali pieravahu prysutnaści rasijskich ekśpiertaŭ u prahramie?
— U fiestyvali zaŭsiody byli zamiežnyja hości, u tym liku pradstaŭniki rasijskaj kultury. Ale troje rasijskich śpikieraŭ (chacia heta jašče vialikaje pytańnie, ci sami siabie jany vyznačajuć rasijskimi, tamu hetuju prynaležnaść ja zaraz paznačaju vielmi i vielmi ŭmoŭna) na bolš za sto ŭdzielnikaŭ — nie pieravaha. Pieravaha na fiestyvali PRADMOVA zaŭsiody była ŭ biełarusaŭ.
Biezumoŭna, my bačyli, jak razhortvajecca situacyja z udziełam ukrainskich haściej na inšych mižnarodnych imprezach, razumieli, što možna było čakać admovaŭ ukrainskich litarataraŭ ad udziełu ŭ fiestyvali ŭ adnych imprezach z rasijskimi haściami. My heta abmiarkoŭvali. Ale nam padavałasia, što roznyja placoŭki, roznyja harady — dastatkovaja dystancyja dla taho, kab troje udzielnikaŭ nie «zaminali» ŭdziełu ŭ Varšavie i Krakavie značna bolšaj kolkaści našych siabroŭ z Ukrainy.
Ci byli ŭ nas padstavy dla takich čakańniaŭ? Pierakananaja, što byli. Jašče ŭ sakaviku ŭkrainskija litaratary vystupili z zajavaj, što jany admaŭlajucca ad dyjałohu z pradstaŭnikami rasijskaj kultury da taho momantu, pakul apošni rasijski žaŭnier nie pakinie terytoryju Ukrainy. Voś ža, my i nie namahałaisia arhanizavać taki dyjałoh pradstaŭnikoŭ rasijskaj i ŭkrainskaj kultury, a tym bolš abmierkavańnie imi rasijskaj kultury. Usia razmova, dla jakoj zaprašali ŭkraincaŭ, kruciłasia b abo vakoł ukrainska-biełaruskich dačynieńniaŭ, abo vakoł ukrainskaha pytańnia i situacyi z ukrainskimi litaratarami siońnia.
«Dolin byŭ takim ža ŭdzielnikam, jak i ŭsie inšyja»
— Najbolšaje abureńnie biełaruskaj supolnaści vyklikała prysutnaść u składzie ŭdzielnikaŭ fiestyvalu rasijskaha kinakrytyka Antona Dolina, jakomu ŭzhadali hady pracy na viadomym rasijskim kanale. Vy čakali takoj reakcyi?
— Voś heta i dziŭna, i heta miesca dla postfiestyvalnych refleksij. Atrymlivajecca, što Dolin zajmaje značnaje miesca ŭ ijerarchii značnaj častki krytykaŭ, raz jamu nadajecca stolki ŭvahi. Ale voś bačycie, chtości kaža: nie viedaju, što tam Haralik (Lenor Haralik — zaŭv. Reform.by), ale Dolin i Šandarovič pavinny być abaviazkova. Niechta inšy: Šandarovič aŭtar niekalkich aniekdotaŭ, što jon tut robić? A treci kaža, što Haralik padtrymlivała biełarusaŭ paśla pratestaŭ dvaccataha hoda i Haralik adzinaja, chto maje prava być. Zmahacca z čužymi optykami i ijerarchijami — niaŭdziačnaja sprava… A sprečka siońnia nabyła ŭžo taki maštab, što nichto nikoha nie słuchaje.
— Napačatku byŭ zajaŭleny tvorčy viečar Antona Dolina. Siońnia ŭ prahramie Anton Dolin raspaviadaje pra biełaruskaje pratestnaje kino: prahrama skarektavana. Paŭtaru pytańnie adnoj majoj kalehi: čamu nielha było zaprasić biełaruskich kinakrytykaŭ, jakija b raspaviali pra biełaruskaje kino? Heta padajecca naturalnym u siońniašnim kantekście. Što b vy mahli adkazać na heta?
— Tak, možna było b zaprasić niekaha ź biełaruskich kinakrytykaŭ dla razmovy pra biełaruskaje kino. Darečy, z samaha pačatku z udziełam Antona Dolina mierkavałasia dźvie imprezy. Adna — dyskusija nakont upłyvu sučasnaha «vajennaha» kino na farmavańnie rečaisnaści, maderavać jakuju zaprasili Volhu Ramanavu. I druhaja — niaŭdała nazvanaja «tvorčym viečaram» — razmova z Dolinym pra biełaruskaje kino. Mahčyma, było pamyłkaj adrazu davać u prahramie niapeŭnuju nazvu, ale na toj momant my nie paśpieli kančatkova zaćvierdzić pieralik filmaŭ, pra jakija budzie vieścisia razmova.
Darečy, situacyi, kali nazva ŭdakładniałasia, byli i na ŭsich minułych festach, i padčas hetaha dakładna jašče buduć karektyroŭki. Praŭda, užo nie Dolina — jon pryniaŭ rašeńnie admovicca ad udziełu. Ale davajcie ščyra: u siońniašniaj situacyi vidavočna, što dla razmovy na jakuju b temu ni zaprasili Dolina, krytyki jaho prysutnaści na fiestyvali śćviardžali b, što na hetuju temu mohuć vykazacca i inšyja.
Dla mianie jak adnoj z arhanizatarak Dolin byŭ takim ža ŭdzielnikam, jak i ŭsie inšyja. Zaŭvažcie: mienavita dyskusii vakoł jaho piersony zrabili jaho fihuru klučavoj u dyskursie. Kali paŭsotni čałaviek spytaje «a čamu Dolin?», a arhanizatary adkažuć na hetaje pytańnie (bo nie adkazać nie mohuć), to niadziva, što my tolki pra Dolina i havorym.
Ale chto tady ŭ hetaj situacyi robić jaho hałoŭnaj piersonaj? Arhanizatary ci tyja, chto zadaje sorak dziaviataje pytańnie pra jaho? Voś i ŭ hetaj razmovie ja vymušanaja kazać pra praktyčna nieviadomaha mnie da hetaj PRADMOVA Dolina, a nie pra Niaklajeva ci Michnika, naprykład.
— Va ŭdaskanalenaj prahramie fiestyvalu, jakaja była apublikavana paśla paŭzy, jakuju ŭziała kamanda festa, źnikli sa składu ŭdzielnikaŭ mnohija imiony. U pryvatnaści, ukrainskija vystupoŭcy, biełaruskija, jakija nie pahadzilisia vystupać na placoŭcy z rasijskimi śpikierami. Hanna Sieviaryniec, Aleś Płotka, Maksim Žbankoŭ, u pryvatnaści, nie pahadzilisia z pazicyjaj fiestyvalu. Maksim hetaksama naŭzdahon źmienam u prahramie dy ŭsioj situacyi vydaŭ kałonku, u jakoj papraknuŭ «Pradmovu-2022» u taksičnaści. («Hałoŭny trabł ciapierašniaj «Pradmovy» ŭ tym, što jana režysuje nie padziei, a kanflikty» — cytata ź jaho kamientara). Jak by vy mahli prakamientavać jaho słovy? Jany padajucca vam spraviadlivymi? Sychodziačy z pazicyi kamandy, «Pradmova» bačyć siabie jak prastora prymireńnia, ale ŭ čas, kali vajna praciahvajecca, ci mahčyma heta?
— Adnosna pazicyi Maksima Žbankova ja ŭžo kazała, što nie razumieju, čamu ŭ jahonaj optycy Dolin zajmaje takoje klučavoje miesca, što hetamu treba było pryśviačać taki raznos. Na maju dumku, tam šmat pieradziorhvańniaŭ, ale ja nie chacieła b padrabiazna raźbirać kałonku Maksima, — jon maje prava na svajo mierkavańnie, ź jakim ja niazhodnaja. Ale reahavać na heta patezisna — značyć, być uciahnutaj u paradyhmu sprečki, jakaja padajecca mnie štučnym źmiaščeńniem akcentaŭ.
«Prahrama, jak padajecca, na lubyja husty»
— Tym nie mienš, u prahramie festu, jaki budzie ładzicca, nahadaju, u čatyroch haradach — Tbilisi, Krakavie, Varšavie dy Vilni, — vialikaja kolkaść padziej. U fiestyvali ŭdzielničajuć kala sta haściej. Pracu kamandu nie chaciełasia abiasceńvać. Na jakija b padziei vy asabista źviarnuli ŭvahu čytačoŭ?
— Prahrama PRADMOVA vielmi šyrokaja i raznastajnaja, tamu navat ciažka niešta vydzielić. Tut i prezientacyi knih, fiłasofskija dyskusii na aktualnyja temy, šmat dziciačych mierapryjemstvaŭ, muzyčnyja imprezy, nočy paezii.
U Krakavie i Varšavie my płanujem uručyć premii Biełaruskaha PENa — Alesia Adamoviča i Franciška Bahuševiča.
U Krakavie buduć prezientacyi maładastupnych u Biełarusi knih Julii Cimafiejevaj i Alhierda Bachareviča, Siarhiej Šupa pryviazie pierakład Macieja Kulbaka, a Valžyna Mort prezientuje svaju knihu paezii, vydadzienuju vydaviectvam «Januškievič». Uładzimir Arłoŭ budzie i ŭ Krakavie, i ŭ Varšavie, a Uładzimir Niaklajeŭ prezientuje svoj novy raman u Krakavie i ŭ Tbilisi. Buduć i tradycyjnyja Nočy paezii — padrabiazny skład udzielnikaŭ pa kožnym horadzie hladzicie ŭ prahramie. Ale znoŭ-taki, niekaha nie zhadać ciapier — možna pakryŭdzić. Ja b asabista vielmi chacieła trapić na sustreču ź Linor Haralik u Tbilisi.
Što tyčycca kanktretnych imprez, ja b asabliva źviarnuła ŭvahu na tyja, dzie my sprabujem stvaryć placoŭku dyjałohu i sutvorčaści biełaruskich i miascovych udzielnikaŭ — z Hruzii, Litvy, Polščy…
Kali my ŭžo apynulisia pa-za Domam, to davajcie pasprabujem lepš daviedacca adno pra adnaho i pra tuju prastoru, jakaja haścinna pryniała nas i stała našym časovym prystankam. Adam Michnik, sustreča ź jakim niekali ŭ Minsku mieła vialikuju papularnaść, sustreniecca z publikaj u Varšavie. A ŭ Vilni adbudziecca razmova z palitołaham i prafiesatam fiłasofii Hintaŭtasam Mažejkisam. Prahrama, jak padajecca, na lubyja husty.
Fiestyval — heta nie tolki prahrama i vystupy, chacia jany, biezumoŭna, «vitryna». Naprykład, na ŭsich placoŭkach płanujecca knižny kirmaš. Ščyra skažać, arhanizavać jaho było podźviham (uličvajučy situacyju, u jakoj siońnia znachodziacca niezaležnyja vydaŭcy ŭ Biełarusi), i my nadzvyčaj ŭdziačnyja ŭsim, chto spryčyniŭsia da hetaha.
Niahledziačy na ŭsiu traŭmatyčnaść sioletnich dyskusij vakoł PRADMOVA, mnie padajecca, byŭ uźniaty šerah vielmi važnych temaŭ. Voś pra impierskaść u kultury my chacieli b parazvažać na dyskusii ŭ Varšavie.
— Što vam padajecca najbolš važnym u siońniašni momant? Jak mahčyma padtrymać biełaruskuju litaraturu i słova ŭ časy, kali niščać kniharni i zatrymlivajuć vydaŭcoŭ?
— Vielmi składana adkazać na hetaje pytańnie, asabliva kali adčuvaješ niemahčymaść karennym čynam pamianiać situacyju. Ale kali zachoŭvać peŭnuju samadyscyplinu i pamiatać, što ŭsio što ty robiš (navat kali jano padajecca drobnym i małaistotnym) u kirunku hetaj źmieny — vielmi patrebna.
Tamu moj adkaz byŭ by takim: kožny moža na svaim miescy rabić niešta, a heta mnostva roznych spravaŭ: napisać list źniavolenym, nabyć knihu (jašče jość mahčymaści), raspaviadać pra hetuju situacyju tym, chto moža paŭpłyvać na lepšaje razumieńnie zachodnimi hramadstvami i palitykami situacyi, u jakoj siońnia apynułasia biełaruskaja kniha… Prajaŭlać salidarnaść z represavanymi (maralnaj i hrašovaj padtrymkaj ich spravy).
Ale taksama — i heta mnie padajecca nie mienš važnym, mahčyma, heta adna z zadačaŭ dla Biełaruskaha PENa — adbudoŭvać alternatyŭnuju infrastrukturu biełaruskaha knihavydańnia — z mahčymaściu pieradzamović knihi, finansavać ich vydańnie, atrymać u luboj kropcy śvietu.
Heta, biezumoŭna, pavinna być patreba ŭ pieršuju čarhu samim biełarusam, a nie zachodnim donaram, tamu davajcie najpierš raźličvać na siabie.
Padrabiaźniej daznacca pra prahramu fiestyvala možna tut.
Andrej Dźmitryjeŭ źjeździŭ u Bundestah, kab davieści nieabchodnaść udziełu Łukašenki ŭ mirnych pieramovach7
Kamientary