Kali ŭ Biełarusi źjaviłasia słova «draniki»? Vy ździviciesia, jak pozna
Piać hadoŭ tamu litaraturny krytyk Pavieł Abramovič raptam zaŭvažyŭ, što faktyčna nie isnuje znakavych cytat ź biełaruskaj litaratury, dzie b fihuravali draniki. Abo, prynamsi, jon, pavodle stanu na 2018 hod, takich nie viedaŭ. «Dranikaŭ niama ŭ Barščeŭskaha i Bahuševiča, Jadvihina Š. i Karusia Kahanca, Zareckaha i Hareckaha, ich nichto nie smakuje ŭ ramanach «Na rostaniach» i «Ludzi na bałocie», nikomu nichto nie prapanoŭvaje dranikaŭ u ramanach Karatkieviča…» A tak jak adzinaje, čym vychvalajecca naša litaratura pierad čytačami i ŭsim śvietam, — svajoj realistyčnaściu, — praciahvaŭ Pavieł, — dyk kali dranikaŭ niama ŭ biełaruskich kłasičnych knihach, to ich niama i ŭ biełaruskim śviecie».
Jahonaje nazirańnie spravakavała davoli šyrokuju dyskusiju, u jakoj paŭdzielničała navat hałoŭnaja praŭładnaja hazieta «SB. Biełaruś siehodnia». Ujavicie sabie, za dva hady da «vybaraŭ» 2020 hoda takoje było jašče mahčyma. Udzielniki tych haračych sprečak ni da jakoj praŭdy tady tak i nie dakapalisia. A ja niadaŭna natrapiŭ na ślady toj dyskusii i zadaŭsia trochi bolš šyrokim pytańniem: ad jakoha času biełaruskaja litaratura dy i sama mova viedajuć słova «draniki»?
Dla mianie heta častka pytańnia, adkaz na jakoje ja šukaju ŭžo bolš za 20 hadoŭ: kali ŭ Biełarusi źjavilisia sami aładki z tarkavanaj bulby? Jakim haradam i rehijonam naležyć pryjarytet? Pakul što na pieršaje pytańnie jość tolki ŭskosny, vyličany na kančury piara adkaz.
Ličycca, što stravy z tarkavanaj bulby pryjšli da nas ź Niamieččyny pry pasiarednictvie jaŭrejaŭ-karčmaroŭ prykładna ŭ siaredzinie XIX stahodździa. Ale kab chto zafiksavaŭ choć jakija daty i imiony — takoha niama. Zrešty, stanovišča ŭ Litvie, Ukrainie, Polščy ničym nie adroźnivajecca ad biełaruskaha. Ja pytaŭsia ŭ kaleh u hetych krainach, najlepšych śpiecyjalistaŭ u historyi adpaviednych kuchniaŭ — taksama nie viedajuć, kali tam źjavilisia miascovyja viersii dranikaŭ. Zanadta prostaja, «plebiejskaja» heta była strava, tamu doŭhi čas nie źviartali na jaje ŭvahu ludzi adukavanyja. A kali zaŭvažyli, dyk akazałasia, što jana ŭžo takaja daŭniaja, što isnuje ledź nie ad samaha stvareńnia śvietu. Zahvazdka…
Adnak z samim słovam «draniki» zadačka ŭsio-tki vyhladaje praściej. Z taho momantu, jak źjaviŭsia Biełaruski N-korpus, stała mahčymym aŭtamatyzavać pošuki słoŭ i fraz va ŭsim korpusie biełaruskamoŭnych tekstaŭ. Nu, moža, nie ŭsich, što byli niekali apublikavanyja pa-biełarusku, ale taki ładnaj ich častki. Huhł bolšaść hetych tekstaŭ nie bačyć, tamu što jany prosta nie vykładzienyja ŭ internet. Ale z dapamohaj «Korpusa», taho ž huhła, a taksama vykładzienaha ŭ siecivie «Leksičnaha atłasa biełaruskich narodnych havorak», zdajecca, možna namacać adkaz na pytańnie, jakoje pastaviŭ Pavieł Abramovič.
Z papraŭkaj na toje, što nie ŭsie datyčnyja temy teksty mahli być zaniesienyja ŭ «Korpus», a taksama na toje, što nie zaŭždy jość mahčymaść prasačyć historyju ŭsich redakcyj patrebnaha litaraturnaha tvora. Dyk voś što papiarednie atrymlivajecca.
Davajennaja biełaruskaja litaratura amal nie viedała słova «draniki». Sustrakałasia jano ŭsiaho 1—2 razy.
Treba pamiatać, što tady nichto nie ŭsprymaŭ bulbianyja aładki niejkim «nacyjanalnym simvałam», hałoŭnaj stravaj biełaruskaj kuchni. Za takuju ŭ paślarevalucyjnyja hady ličyli vieraščaku ź blinami, što jaskrava bačna z Kołasavaj «Novaj ziamli» i pra što ja padrabiaźniej napisaŭ u svaim artykule ŭ «Našaj historyi» «Restaran «Steła». Adpuskajecca roznaja harełka»: što padavali ŭ pieršym biełaruskim restaranie».
U słovazbory Jazepa Drazdoviča (raździeł «Batanika i ahranomija») jość słova «dranik». Ale hety słovazbor tak i zastaŭsia na ŭzroŭni asabistaj kartateki i nijakaha ŭpłyvu na słovakarystańnie naroda nie akazaŭ.
Značna bolšy ŭpłyŭ mahła mieć apovieść Michasia Łyńkova «Mikołka-paravoz», upieršyniu vydadzienaja ŭ 1936 hodzie, ale papularnaja ŭ mnohich nastupnych pakaleńniaŭ čytačoŭ dziciačaha ŭzrostu. Ja sam joj začytvaŭsia ŭ siaredzinie 1970-ch. U joj, kali dzied ź Mikołkam abmiarkoŭvajuć, jak raskošna, mabyć, žyvie ruski car, dzied śćviardžaje, što tamu stała prysłuhoŭvaje tysiača słuh, i navat pačynaje raśpisvać pa čarzie ich abaviazki:
Nu i piaty [caroŭ słuha] maje jakuju-niebudź spravu, skažam, blincy padaje, draniki abo kapustu tušanuju…
Z hetaj łakaničnaj zhadki niedaśviedčany čytač i nie zrazumieje, što kankretna za strava tyja «draniki». I da taho ž ja nie da kanca ŭpeŭnieny, ci byli jany zhadanyja ŭžo ŭ vydańni 1936 hoda, ci źjavilisia ŭžo ŭ pavajennych redakcyjach.
A voś sistematyčna draniki pačynajuć źjaŭlacca ŭ biełaruskamoŭnych mastackich tekstach z 1950-ch hadoŭ. Zabyty siońnia Usievaład Kraŭčanka, uradženiec Kalinkavickaha rajona, u sieryi prapahandysckich narysaŭ «Paleśsie» (1952 hod) apisvaje, jak u paleskaj vioscy rychtujucca sustrakać pieršaha kambajniera, kamandziravanaha z Ukrainy, i razvažajuć, čym ža jaho pryniać:
Da taho ž ukrainiec, jamu, napeŭna, padaj hałuški z makam. A ŭ nas na Paleśsi ŭsio bolš draniki sa śmiatanaj. Ale i tak padumać — čym horšyja našy biełaruskija draniki za ŭkrainskija hałuški?
Draniki jaduć hieroi pjesy Ivana Mieleža «Pakul maładyja» (1955 hod), chacia ŭ jahonaj «Paleskaj chronicy», jak słušna zaŭvažyŭ Abramovič, draniki nie sustrakajucca. A voś užo Ivan Navumienka ŭ apaviadańni «Novaja chata» (1959) uspaminaje dziacinstva:
Voźniki pasieli kruham kala abrusa, razasłanaha na ziamli. Jany pjuć harełku, siorbajuć boršč i śmiajucca. Baćka razam ź imi. Maci staić uzboč, trymajučy ŭ ruce vialikuju łyžku. Jeści jana nie sadzicca. Jana viasiołaja, pryvietlivaja, i ja vielmi lublu jaje takoj. Ja siadžu na stusie biarvieńniaŭ i jem dranik sa škvarkaj. Tak my pačali budavać chatu…
Navumienka — uradženiec Rečyckaha rajona, Mielež — Chojnickaha. Usie z Uschodniaha Paleśsia. Łyńkoŭ naradziŭsia ŭ Loźnienskim rajonie, ale skončyŭ nastaŭnickuju sieminaryju ŭ Rahačovie i pracavaŭ nastaŭnikam tam ža, u Rahačoŭskim i Buda-Kašaloŭskim rajonach. Moh słova «draniki» ŭpieršyniu pačuć i tam.
Z hetaha vynikaje, što šyroka ŭžyvać słova draniki pačali ŭ 1950-ja piśmieńniki z davoli kampaktnaha rehijona Biełarusi. Navat pieravažna ŭ tahačasnaj Paleskaj vobłaści z centram u Mazyry. U 1962 hodzie, jak zdajecca, słova ŭpieršyniu traplaje ŭ słoŭniki — spačatku ŭ Biełaruska-ruski słoŭnik pad redakcyjaj Kandrata Krapivy, a potym i ŭ inšyja.
I heta sankcyjanuje jaho vykarystańnie piśmieńnikami dy žurnalistami pa ŭsioj Biełarusi. A potym i vusnaja tradycyja jaho pryznaje, i słova robicca ahulnanacyjanalnym. Niedzie na rubiažy 1960—1970-ch, užo pry maim žyćci, naprykład, Vasil Bykaŭ upieršyniu ŭžyŭ słova draniki ŭ apovieściach «Ściuža» (1969) i «Sotnikaŭ» (1970). Na toj momant jamu było bolš za 45 hadoŭ, jon byŭ užo šyrokaviadomym piśmieńnikam, mieŭ za plačyma bahaty i raznastajny žyćciovy dośvied. Ale, vidać, daviedaŭsia pra hetaje słova tolki ŭ druhoj pałovie 1960-ch.
U roznych rehijonach Biełarusi draniki nazyvali pa-roznamu.
Ad svaich respandentaŭ u fejsbuku ja atrymaŭ niekalki dziasiatkaŭ adkazaŭ. Ź ich vynikaje, što zusim nie viedali słova «draniki» ŭ siemjach respandentaŭ z Paniamońnia — z histaryčnych Vilenščyny, Navahrudčyny, Hrodzienščyny. «Zachadency» nazyvali hetuju stravu «bulbianyja / kartaflanyja bliny (blincy, aładki)». Sustrakajucca varyjanty «dzieruny», «dračy», «kartaplaniki», «bulbianiki» (apošniaje słova ŭ poźniesaviecki i niezaležnicki čas zamacavałasia za inšaj stravaj — piražkami z toŭčanaj varanaj bulby). Na Bieraściejščynie stravu nazyvali «tyrtuny». Uładzimir Karatkievič, uradženiec Oršy i, darečy, ščylna źviazany taksama z Rahačovam, padobna, słova draniki nie ŭžyvaŭ. Jak skazaŭ mastak, dziejač biełaruskaj dyjaspary ŭ Łatvii Viačka Cieleš, adnojčy pry sustrečy ź im Karatkievič pažartavaŭ: «Jak umiaŭ by zaraz misu blincoŭ!»
«Leksičny atłas biełaruskich narodnych havorak» fiksuje bolš šyroki raspaŭsiud słova «draniki», čym tolki Uschodniaje Paleśsie. Zhodna ź jahonymi danymi, jakija źbiralisia ŭ 1971—1985 hadach, «draniki» pieravažajuć jakraz na ŭsioj davajennaj terytoryi BSSR. Navat ździŭlaje, jak dakładna miaža raspaŭsiudu słova supadaje ź miažoj 1921—1939 hadoŭ. Heta moža aznačać, što pašyreńnie słova ŭ vusnaj movie adbyłosia jakraz u mižvajennyja časy. A Uschodniaje Paleśsie, mahčyma, było jaho «damienam», toj terytoryjaj, dzie jano ŭźnikła i adkul raspaŭsiudziłasia na zachad i poŭnač. I tamu dla tamtejšych litarataraŭ jano było najbolš naturalnym.
Historyju i samich dranikaŭ, i słova, jakoje ich abaznačaje, varta jašče jak śled daśledavać, udakładniać. Ale ŭžo ciapier možna skazać, što heta sapraŭdy nacyjanalny simvał. U tym sensie, što zamacavaŭ simvaličnaje adzinstva na vialikaj terytoryi praz raspaŭsiud drukavanaha słova na litaraturnaj movie. Tak i budavalisia ŭsie jeŭrapiejskija nacyi pavodle kłasičnych uzoraŭ.
U Biełarusi hety praces byŭ i dahetul jość niepaśladoŭnym, «punkcirnym». Patrebnyja mnohija tysiačy takich simvaličnych słoŭ i vobrazaŭ mienavita na svajoj movie, sa svajmi histaryčnymi kanatacyjami, z adsyłkami da svaich viadomych ludziej, aŭtarytetaŭ, kab jany splalisia ŭ hustuju sietku, jakaja b utrymlivała ŭ sabie bolšaść tutejšych ludziej i rabiła b ich sapraŭdnymi suhramadzianami…
A jak nazyvali aładki z tarkavanaj bulby ŭ vašaj siamji? U adkazach prośba paznačać miascovaść i čas. Heta dazvolić atrymać bolš dakładnuju karcinu. Zahadzia ŭdziačny ŭsim, chto adhukniecca!
P.S Dla paraŭnańnia cikava zirnuć, jakija słovy ŭžyvajucca dla abaznačeńnia dranikaŭ u roznych rehijonach Ukrainy.
Biełaruskaje słova «draniki» pieravažaje ŭ hetak zvanaj «Navarosii» — u tych rehijonach Ukrainy, jakija zasielenyja ŭžo ŭ časy Kaciaryny II, a nie Rečy Paspalitaj, i na jakija ŭ pieršuju čarhu pradjaŭlaje svaje impierskija pretenzii pucinskaja Rasija. Mahčyma, tamu što ŭ ahulnasaviecki leksikon časoŭ SSSR trapili mienavita biełaruskija «draniki», a nie ŭkrainskija «dzieruny». I ŭ niekatorych sumiežnych ź Biełaruśsiu rajonach Paleśsia pieravažajuć «draniki».
Z čaho varać i jak nazyvajuć tradycyjnyja biełaruskija supy
Kvietka hetaha dnia: załatyja klučyki
Niezvyčajnaja historyja radziviłaŭskich paleskich spanielaŭ
Razhadanaja tajamnica kałdunoŭ hrafa Tyškieviča
Hiefiłte fiš, «ryba fiš». Zachaplalnaja historyja stravy, jakaja ź jaŭrejskaj kuchni pierajšła ŭ biełaruskuju
Kamientary