Jak ludzi pieratvarajucca ŭ pasłuchmianych vykanaŭcaŭ

Čałavieka vychoŭvajuć žyć u pavazie da inšych ludziej, vykonvać maralnyja pryncypy i normy. Ale čamu tak šmat vypadkaŭ, kali ludzi robiać zło, spasyłajučysia na zahad «źvierchu»? Što robić, zdavałasia b, narmalnych ludziej pasłuchmianymi vykanaŭcami čužoj voli? Jak tak adbyvajecca, što čałaviek hublaje svajo piersanalnaje «ja»?

Stenli Miłhrem i jaho ekśpierymient

Adkaz na hetaje pytańnie daŭno cikaviŭ navukoŭcaŭ. Asabliva jon byŭ aktulnym u paślavajennyja hady, kali śviet daviedaŭsia pra žachi fašyzmu. U 1961 hodzie adbyŭsia sud nad «architektaram Chałakostu» aficeram SS Adolfam Ejchmanam (Adolf Eichmann). I ŭ toj ža čas u ZŠA 26-hadovy vučony-pačatkoviec i jaŭrej pa nacyjanalnaści, čyje baćki byli ź Vienhryi i Rumynii, Stenli Miłhrem (Stanley Milgram) u Jelskim univiersitecie vyrašyŭ pasprabavać znajści adkaz na pytańnie, jak zvyčajnyja ludzi, nie vyčvarency, nie sadysty, zmahli arhanizavać «kančatkovaje vyrašeńnie jaŭrejskaha pytańnia».

«Moj sapraŭdny duchoŭny dom — Centralnaja Jeŭropa, — pisaŭ Miłhrem jašče studentam adnakurśniku pa Harvardzie. — Ja pavinien byŭ naradzicca niamieckamoŭnym jaŭrejem u Prazie ŭ 1922 hodzie i pamierci ŭ hazavaj kamiery hadoŭ praz dvaccać. Ja sam nie mahu zrazumieć, jak ja naradziŭsia ŭ radzilnym domie ŭ Bronksie».

U ekśpierymiencie, akramia daśledčyka, udzielničali dva čałavieki: adzin pavinien byŭ stać «nastaŭnikam», a druhi — «vučniem». Dla taho, kab źmienšyć padazreńni, roli raźmiarkoŭvalisia ŭ vyniku losavańnia, jakoje było padstrojena tak, kab «nastaŭnikam» byŭ paddośledny. «Vučniem» zaŭsiody byŭ akcior.

Udzielniki byli nabranyja šlacham ahitacyi abo tematyčnaj rekłamy. Siarod ich byli paštovyja rabotniki, handlary, rabočyja, inžyniery, nastaŭniki siarednich škoł.

Udzielnikam paviedamlałasia, što meta ekśpierymienta — pravieryć, jak bol upłyvaje na pamiać.

«Nastaŭnik» napačatku začytvaŭ «vučniu», jaki znachodziŭsia ŭ susiednim pakoi, śpis z par asacyjatyŭnych słoŭ, jakija nieabchodna było zapomnić. Potym začytvaŭ pieršaje słova z pary i prasiŭ vybrać druhoje z čatyroch prapanavanych. Kali «vučań» davaŭ niapravilny adkaz, to «nastaŭnik» pavinien byŭ nacisnuć na knopku, jakaja nibyta padavała jamu elektryčny tok. «Vučań» na samaj spravie nie atrymlivaŭ nijakaha toku, ale demanstravaŭ bol i pakuty. Napružańnie toku pavialičvałasia z kožnaj pamyłkaj ad 15-ci da 450-ci volt.

Pobač z «nastaŭnikam» znachodziŭsia daśledčyk, jaki kantralavaŭ chod ekśpierymienta i padbadziorvaŭ «nastaŭnika» praciahvać śpiecyjalna padrychtavanymi frazami, kali toj vahaŭsia ci chacieŭ spynicca. Fraz było čatyry, jany havarylisia pa čarzie: «Kali łaska, praciahvajcie», «Ekśpierymient patrabuje, kab vy praciahvali», «Absalutna nieabchodna, kab vy praciahvali», «U vas niama vybaru, vy pavinny praciahvać». Tolki ŭ tym vypadku, kali paśla apošniaj frazy ŭdzielnik admaŭlaŭsia, ekśpierymient spyniaŭsia.

Sapraŭdnaja meta ekśpierymienta — vyśvietlić, kolki «nastaŭnikaŭ» budzie praciahvać padavać tok da maksimalnaha ŭzroŭniu, niahledziačy na vidavočnyja pakuty «vučnia».

Vyniki

Vyniki ŭrazili Stenli Miłhrema: z 40 udzielnikaŭ tolki piaciora spyniłasia na adznacy «300 volt», kali «vučań» pačaŭ stukać u ścianu. Paśla pastupova adsiejałasia jašče 16 čałaviek. Takim čynam, razradam 450 volt pakarali «vučnia» 26 (65%) čałaviek.

Miłhrem uspaminaŭ, što «nastaŭnikam» było zusim nie viesieła. Dobraachvotniki pacieli, treślisia, zaikalisia, stahnali, kusali vusny, załomvali ruki, drapali sami siabie, tuzali za močki vušej. U 14 z 40 udzielnikaŭ napružańnie prajaŭlałasia ŭ vyhladzie niervovaha śmiechu, u traich zdarylisia sutarhi.

Voś što raskazvaŭ čałaviek, jaki naziraŭ za chodam ekśpierymienta:

«Ja bačyŭ, jak u łabaratoryju ŭvajšoŭ samavity biznesmien, uśmiešlivy i ŭpeŭnieny ŭ sabie. Za 20 chvilin jon byŭ daviedzieny da niervovaha zryvu. Jon dryžaŭ, zaikaŭsia, uvieś čas tuzaŭ močku vucha i załomvaŭ ruki. Adzin raz jon udaryŭ siabie kułakom pa łbie i pramarmytaŭ: «O Boža, davajcie spynim heta». I tym nie mienš jon praciahvaŭ reahavać na kožnaje słova ekśpierymientatara i biezumoŭna jamu padparadkoŭvaŭsia».

Paśla psichołah admaŭlaŭ, što traŭmiravaŭ udzielnikaŭ ekśpierymienta. U jakaści dokazu jon pryvodziŭ vyniki apytańnia, praviedzienaha siarod 856-ci dobraachvotnikaŭ praz paŭtara miesiaca paśla ekśpierymienta. Amal 84% ź ich adznačyli, što zadavolenyja svaim udziełam i mahčymaściu dapamahčy navucy.

Varjiravańnie ŭmovami

Miłhrem zvyš 20-ci razoŭ paŭtaryŭ svoj ekśpierymient, varjirujučy ŭmovami. Było zaŭvažana, što źmianšeńnie stupieni adkaznaści pavialičvała kolkaść tych, chto išoŭ da kanca.

Tak, maksimalny vynik (92,5%) padparadkavańnia byŭ atrymany, kali ŭdzielniki nie sami naciskali na knopku, a pieradavali zahad ab hetym pamočniku.

Kali ž padčas ekśpierymienta stvaralisia ŭmovy, što «nastaŭnik» pavinien byŭ sam pryniać rašeńnie, pracent rezka padaŭ. Naprykład, kali było adrazu dva daśledčyki. Adzin ź jakich kazaŭ spynicca, kali «vučań» pra heta prasiŭ. A druhi nastojvaŭ na praciahu.

Čatyry čałavieki ź dziesiaci dachodzili da kanca ŭ vypadku, kali znachodzilisia pobač z «vučniem» u adnym pakoi. Tolki try ź dziesiaci na 150-ci voltach zhadžalisia nacisnuć na ruku «vučnia», kab jana dakranułasia da elektroda.

Jašče adzin važny momant, na jaki źviarnuŭ uvahu Miłhrem, — heta siła aŭtarytetu.

Navukoviec zamianiŭ strohaha i ŭpeŭnienaha ŭ sabie daśledčyka ŭ šerym łabaratornym chałacie na čałavieka ŭ zvyčajnym adzieńni. Heta pryviało da taho, što ŭzrovień pasłuchmianstva ŭpaŭ na 20%.

«Nastaŭnik» nie prysłuchoŭvaŭsia da mierkavańnia «vučnia», jaki prasiŭ praciahvać, u toj čas kali daśledčyk kazaŭ spynicca.

Kali ž u ekśpierymiencie ŭdzielničali dva daśledčyki, adzin ź jakich byŭ «vučniem» i patrabavaŭ spynić ekśpierymient, a inšy patrabavaŭ praciahvać, to ŭ 100% vypadkaŭ «nastaŭnik» spyniaŭ jaho.

Krytyka

Vysnovy ekśpierymienta Miłhrema atrymali šyrokuju viadomaść. Mnohija navukoŭcy vystupili z krytykaj, vinavaciačy jaho ŭ niezachavańni tradycyjnych standartaŭ dla jakasnaha daśledavańnia.

Ale na praciahu nastupnych dziesiacihodździaŭ roznyja varyjanty ekśpierymienta Miłhrema byli paŭtoranyja jak u ZŠA, tak i za ich miežami. Vyśvietliłasia, što da kanca škały dachodziać ad 61% da 66% niezaležna ad času i miesca.

U 2015 hodzie hrupa vučonych z Urocłava paŭtaryła adzin z ekśpierymientaŭ u svajoj krainie z metaj abvierhnuć adzin z hałoŭnych arhumientaŭ krytyki ab tym, što takija vysokija pakazčyki ŭ ekśpierymiencie Miłhrema źviazanyja z tym, što jon byŭ praviedzieny ŭ krainie, hramadzianie jakoj nikoli nie viedali aŭtarytarnaj abo tatalitarnaj ułady.

Jany paŭtaryli ekśpierymient, u jakim «nastaŭnik» naciskaŭ paśladoŭna paśla kožnaha niapravilnaha adkazu na adnu ź dziesiaci knopak. Pierad naciskańniem na dziasiatuju jon čuŭ prośbu «vučnia» spynicca, tamu što ŭ jaho prablemy z sercam i jon moža pamierci ad elektryčnaha toku.

Siarod udzielnikaŭ polskaha ekśpierymienta byli maładyja ludzi, jakija naradzilisia i vyraśli pry demakratyčnym uradzie, i pažyłyja, jakija pamiatali aŭtarytarny sacyjalistyčny režym.

Pakazčyki ŭ abiedźviuch hrupach nie pieravyšali statystyčnaj chibnaści. Jak i ŭ ekśpierymiencie Miłhrema, kala 90% udzielnikaŭ akazalisia hatovyja nacisnuć na knopku.

Ab čym treba zadumacca

Ekśpierymient nahladna pakazvaje, nakolki źmianiajucca pavodziny čałavieka pad upłyvam abstavin. Jaho vyniki demanstrujuć niazdolnaść ludziej samastojna prymać rašeńni, kali na ich akazvajecca cisk roznymi ludźmi, jakija stajać vyšej pavodle statusu i zajmajuć bolš vysokaje stanovišča abo pasadu.

U toj ža čas jon pakazvaje, nakolki važna bačyć za abstrakcyjaj žyvoha čałavieka, kiravacca svaim sumleńniem i pamiatać ab tym, što ŭ luboha čałavieka jość šaniec svoječasova skazać «nie» i pierastać być pasłuchmianym vykanaŭcam.

Čytajcie jašče:

«Pierśpiektyvaŭ u režymu niama». Eks-dyrektar Instytuta sacyjałohii — pra palityčnych vybuch i dehradacyju ŭłady

7 filmaŭ pra Niurnbierh i inšyja sudy nad funkcyjanierami Treciaha rejcha

Biełaruski mastak z ułasnaj inicyjatyvy zrabiŭ siabie Hierojem Rasii. I prymusiŭ pravieści akcyi ŭšanavańnia ŭ rasijskich škołach

• 38
• 0
• 4
• 2
• 5
• 5
• 6
• 0