«Da 2020 hoda pryviała nie tolki palityka, ale i demahrafija» — Cieraškovič
Historyk, pieršy zahadčyk kafiedry etnałohii histaryčnaha fakulteta Biełaruskaha dziaržaŭnaha ŭniviersiteta Pavieł Cieraškovič u čarhovym vypusku jutub-kanała «Historyja na Svabodzie» vykazaŭ svajo mierkavańnie adnosna taho, ci isnuje biełaruskaja nacyja i daŭ acenku padziejam 2020-ha.
Ci isnuje biełaruskaja nacyja
Pavieł Cieraškovič adznačaje, što ŭ časy Savieckaha Sajuza isnavała tolki marksiscka-leninskaje aznačeńnie nacyi. Ale ŭ sučasnaj teoryi adzinaha jaje akreśleńnia niama. Bolš za toje, aznačeńnie, što takoje nacyja, vielmi ciažka znajści.
Cieraškovič raić karystacca padychodam češskaha vučonaha Mirasłava Hrocha (Miroslav Hroch), jaki havoryć nie pra nacyju, a pra nacyjanalny ruch.
«Tamu siońnia ja adkazaŭ by tak: u nas jość nacyjanalny ruch, jaki nakiravany na pabudovu nacyi. I jak u kožnaha nacyjanalnaha ruchu, u biełaruskaha jość niekalki met, jakija dastatkova typovyja dla nacyjanalnych ruchaŭ. Heta źniaćcie ŭsich pieraškod dla raźvićcia nacyjanalnaj kultury, movy, adukacyi na joj. Druhaja meta — patrabavańnie hramadzianskich svabod i samakiravańnia. Treciaja meta — pabudova zavieršanaj sacyjalnaj struktury nacyi», — kaža Cieraškovič.
Na pohlad prafiesara, dźvie pieršyja mety nie dasiahnutyja. Tamu možna kazać, što ŭ nas idzie praces pabudovy nacyi. Kab jon zaviaršyŭsia, patrebnaja pabudova nacyjanalnaj dziaržavy, a ŭ nas dziaržava siońnia nie nacyjanalnaja. Jana, chutčej, antynacyjanalnaja.
I bolš za toje, navat kali nacyjanalnaja dziaržava budzie stvoranaja, kali tam buduć hramadzianskija svabody i inšyja prykmiety takoj dziaržavy, heta nie budzie aznačać, što ŭ toj ža momant uźniknie nacyja. Navat paśla stvareńnia nacyjanalnaj dziaržavy spatrebicca niekalki dziesiacihodździaŭ ci navat stahodździe, kab hety praces zaviaršyŭsia.
Jaki typ nacyjanalizmu budzie vyznavać budučaja biełaruskaja nacyja?
Kali havaryć pra typy nacyjanalizmu, to, na pohlad Cieraškoviča, štučna supraćpastaŭlać etničny nacyjanalizm hramadzianskamu.
«Bo kožny hramadzianski nacyjanalizm źmiaščaje ŭ sabie etničny kampanient. I naadvarot, pieravažnaja bolšaść etničnaha nacyjanalizmu, kali jon uźnikaŭ, zaŭsiody staviŭ sabie typovyja mety nacyjanalnaha ruchu: dasiahnieńnie hramadzianskich svabod i pabudovu niezaležnaj dziaržavy. Ja dumaju, što nie treba zajmacca hetymi hulniami, jany šmat złoha narabili dla raźvićcia, u tym liku i biełaruskaha nacyjanalnaha ruchu», — adznačaje Cieraškovič.
Jon zaŭvažaje, što siońnia nacyjanalizm vielmi časta źviazvajuć z radykalnymi ruchami, z krajnie pravymi. Ale nasamreč nacyjanalizm — heta nie ideałohija, a sukupnaść santymientaŭ, pačućciaŭ, emocyj, źviazanych z prynaležnaściu da peŭnaj nacyjanalnaj hrupy.
I voś hetyja pačućci mohuć łakalizavacca na roznych bakach palityčnaha śpiektra. Heta moža być jak krajnie pravy bok, hetak i krajnie levy. I kali zhadać historyju nacyjanalnych ruchaŭ va Uschodniaj Jeŭropie ŭ pačatku XX stahodździa, to vidać, što ŭsie hetyja ruchi byli levyja.
Cieraškovič adznačaje, što dyskusija pra typy nacyj i typy nacyjanalizmu absalutna biessensoŭnaja, i «nie treba traplać u hetuju pastku: maŭlaŭ, jaki tam ruch — etničny ci nacyjanalny? Usie nacyjanalnyja ruchi adnačasova i tyja, i tyja, prosta pa-roznamu farmulujuć svaje pryjarytety».
Padziei 2020-ha hoda — biełaruskaja revalucyja
Na pohlad Cieraškoviča, ciapier, z adlehłaści troch hadoŭ, možna vyznačyć toje, što adbyłosia, jak biełaruskuju revalucyju 2020-ha hoda. Hetaja revalucyja adpaviadaje ŭsim paramietram.
«Hałoŭnym patrabavańniem byli novyja vybary, što aznačaje źmienu dziaržaŭnaha ładu, bo było vidavočna, što kali novyja vybary adbuducca, to heta budzie ŭžo inšaja kraina», — arhumientuje svaju dumku prafiesar.
Jon zaŭvažaje, što šmat jakija historyki kažuć: maŭlaŭ, kali b my damahlisia pieramohi, tady b heta była revalucyja.
«Heta nie zusim tak. Jość šmat revalucyj, jakija nie mieli pośpiechu. Naprykład, revalucyja 1848-ha hoda ŭ Hiermanii, jakaja taksama nie pieramahła, ale tym nie mienš heta revalucyja, — pryvodzić prykład Cieraškovič i źviartaje ŭvahu na jašče adzin momant, čamu varta havaryć mienavita pra biełaruskuju revalucyju:
— Kali my pahladzim na historyju masavych vystupleńniaŭ, masavych ruchaŭ na terytoryi Biełarusi pačynajučy ad paŭstańnia Kaściuški i dalej, kali byli paŭstańni XIX stahodździa, revalucyja 1905-ha hoda, revalucyja 1917-ha hoda, to ŭbačym, što ŭsio, što adbyvałasia tady na terytoryi Biełarusi, było recham padziej, jakija adbyvalisia ŭ miežach bolš vialikich palityčnych utvareńniaŭ, isnych ci byłych.
A voś toje, što adbyłosia ŭ Biełarusi ŭ 2020-m hodzie, — heta byŭ vyklučna biełaruski palityčny pratest. Heta nijakaje nie recha, heta samastojnaja prajava. Mienavita tamu ja liču, što treba nazyvać hetyja padziei našaj biełaruskaj revalucyjaj».
Što pryviało da revalucyi 2020-ha hoda
Prafiesar źviartaje ŭvahu na toje, što za apošnija try dziesiacihodździ adbylisia istotnyja źmieny ŭ śfiery zaniataści biełarusaŭ.
«Kali ŭ pačatku 1990-ch hadoŭ Biełaruś była typovym industryjalnym hramadstvam, u jakim bolšaść była zaniataja mienavita ŭ industryjalnym siektary, to da 2020-ha kraina pryjšła zbolšaha da postyndustryjalnaha hramadstva, u jakim bolš za 60% [nasielnictva] było zaniata ŭ śfiery pasłuh. My bačym, što ŭ 2010-ja hady dastatkova chutka raźvivałasia IT-industryja. A heta typovy prykład raźvićcia sučasnaj śfiery pasłuh», — kaža historyk.
Druhaja istotnaja źmiena, na jakuju źviartaje ŭvahu Cieraškovič, adbyłasia ŭ siektarach zaniataści. Kali ŭ siaredzinie 1990-ch bolšaść biełarusaŭ pracavali ŭ dziaržaŭnym siektary (zvyš 60%), to ŭ kancy druhoha dziesiacihodździa XXI stahodździa taki pakazčyk zaniataści byŭ ułaścivy niedziaržaŭnamu siektaru.
Akramia taho, za apošnija try dziesiacihodździ značna vyras uzrovień urbanizacyi krainy — z 65% da 78%. I pa hetym pakazčyku Biełaruś znachodzicca siarod lidaraŭ jeŭrapiejskich krain.
Prafiesar adznačaje jašče adnu vielmi istotnuju źmienu. Jana adbyłasia va ŭzroŭni adukavanaści hramadstva. Kali ŭ kancy 1980-ch hadoŭ tolki krychu bolš za 10% biełarusaŭ mieli vyšejšuju adukacyju, to ŭ siaredzinie 2010-ch hety pakazčyk pieravysiŭ 25%.
Ale byli i palityčnyja tryhiery.
«Uźnikli novyja vialikija sacyjalnyja hrupy, jakija byli absalutna niezadavolenyja toj absalutna archaičnaj palityčnaj strukturaj, jakaja niedarečnaja dla pačatku XXI stahodździa. Va ŭsim hramadstvie adčuvałasia mocnaja stomlenaść ad dyktatury, jakaja była niazdolnaja zabiaśpiečyć u pieršuju čarhu sacyjalnyja i inšyja ŭjaŭleńni biełarusaŭ ab dabrabycie.
Biezumoŭna, mocnym tryhieram stała epidemija Covid-19, u pieršuju čarhu, reakcyja na jaje ŭłady. Faktyčna ŭłada kinuła biełarusaŭ z hetaj śmiarotnaj pahrozaj sam-nasam. I nie prosta kinuła, a metanakiravana ź ich ździekavałasia. I heta pryviało da źjaŭleńnia takich lutych pačućciaŭ da dyktatury i, z druhoha boku, vybuchu samaarhanizacyi i samadapamohi», — śćviardžaje prafiesar.
Jakaja budučynia ŭ biełarusaŭ
Cieraškovič zaŭvažaje, što ciažka niešta prahnazavać. Tym bolš što heta nie praca historyka. Ale jon prapanuje pahladzieć na toje, što adbyvajecca ŭ apošniaje dziesiacihodździe ŭ Rasii: «Vidavočna, što takoha mocnaha nacisku rusifikacyi raniej u historyi Rasii nie było, navat kali paraŭnoŭvać z tym, što tam było pry Alaksandru III».
Prafiesar źviartaje ŭvahu, što siońnia cisk na niaruskija narody vielmi značna pavialičyŭsia. I ciapier jość statystyka, što tolki try movy ŭ Rasii, akramia ruskaj, majuć bolš-mienš stabilnuju kolkaść nośbitaŭ — čačenskaja, tackaja i tuvinskaja. A ŭsie astatnija stračvajuć kolkaść svaich nośbitaŭ. Asabliva heta tyčycca fina-ŭhorskich narodaŭ Rasii, jakija źnikajuć na vačach: kolkaść ich nośbitaŭ za apošnija 20—30 hadoŭ skaraciłasia na 40—60%.
«Kali Biełaruś nie zachavaje svajoj niezaležnaści, to jość vielmi mocnaja pahroza asimilacyi. Ale, z druhoha boku, hetyja pracesy nie zjaŭlajucca niezvarotnymi. I na samaj spravie źniščyć narod, kali jaho nie źniščajuć fizična, dastatkova składana», —
śćviardžaje navukoviec i zhadvaje prykład, jaki vielmi lubili pryvodzić u saviecki čas, kab pakazać dyskryminacyjnuju palityku. U Aŭstralii było zajaŭlena, što pamierła apošniaja pradstaŭnica naroda tasmani. Ale kali palityka ŭ krainie źmianiłasia, to vyśvietliłasia, što tasmanijcy vyžyli. Prosta jany niejkim čynam chavali svaju identyčnaść.
Prafiesar taksama źviartaje ŭvahu, što siońnia ŭ Jeŭrapiejskim sajuzie adbyvajecca adradžeńnie moŭ, na jakich u svoj čas pastavili kryž. Jaskravy prykład — valijskaja mova, kolkaść nośbitaŭ jakoj raście. I navat brytanskija ŭłady pryznali hetuju movu aficyjnaj movaj na adnym uzroŭni z anhlijskaj.
Jašče adzin prykład — nižnieniamieckaja mova. Jana vielmi mocna adroźnivajecca ad aficyjnaj, i taksama ličyli, što jana pamiraje. Ale ŭ kancy XX stahodździa jana atrymała aficyjny status movy mienšaści. Dziakujučy hetamu idzie jaje adradžeńnie. A za joj paciahnulisia i nośbity inšych niamieckich dyjalektaŭ.
«Takim čynam, usie hetyja pracesy mohuć vyhladać vielmi pahroźliva, ale treba viedać, što ich možna paviarnuć nazad. Nu, i da hetaha treba dadać toje, što vyznačaŭ Mirasłaŭ Hroch, kali kazaŭ, što takoje nacyja. Jon kazaŭ, što pierš za ŭsio patrebna ŭjaŭleńnie ab ahulnym losie, ab ahulnaj historyi. Voś takoje ŭjaŭleńnie prysutničaje.
Praŭda, u roznych interpretacyjach, ale jano ahulnaje. I heta jość toj pieradumovaj, što pry ŭsich pahrozach, jakija vielmi mocnyja jak z boku «ruskaha śvietu», tak i administracyi Łukašenki, jakaja faktyčna pravodzić palityku «ruskaha śvietu», tym nie mienš šancy vyžyć u nas jość».
Čytajcie jašče:
Pavieł Cieraškovič pra movu i nacyju: Biełaruś — nie Irłandyja. Naša madel — finskaja
Kamientary
Što takoje nacyja? Zaraz rastłumaču niaŭciamnym biełarusam! Vy byli choć raz u lesie? Vy bačyli murašnik? Adna muraška ciahnie dochłaha kamara, inšaja ciahnie "bierviano"... Usio dziela murašnika! Kalektyŭny razum! Možna skazać, nacyjanalnaja ideja!Nacyja -- heta kalektyŭny razum! To bok niechta ciahnie svajho ŭmoŭnaha kamara, a niechta -- ŭmoŭnaje bierviano... To bok, usio prosta! Adzin piša knihu pa historyi, niechta stvaraje telekanał typu BiełSat, inšy vydaje hazietu... Niechta, prosta, naradžaje dziaciej i daje im biełaruskmia imiony i vychoŭvaje biełarusam. A našy prodki byli jašče razumniej: mieli svaju kanfiesiju -- unijactva! Dy, i prosta vyroščvaje bulbu... I ŭsio -- dziela murašnika, to bok dla pabudovy nacyjanalnaj demakratyčnaj dziaržavy!