U respublikach Rasii bolš za 30 moŭ, jakija mahli b vykarystoŭvacca na adnym uzroŭni z ruskaj movaj u peŭnych rehijonach. Ale šmat jakija ź ich pieražyvajuć zaniapad. Rasijskija vučonyja tłumačać, čamu tak adbyvajecca.
Zhodna z danymi Usierasijskaha pierapisu nasielnictva 2020—2021 hadoŭ, nasielnictva hetaj krainy razmaŭlaje na 133 movach, jakija pa kłasifikacyi Rasijskaj akademii navuk adnosiacca da moŭ narodaŭ Rasii (uklučajučy ruskuju movu žestaŭ i taktylnaje piśmo). Ź ich bolš za 30 moŭ dziaržaŭnyja na terytoryi peŭnych subjektaŭ Rasijskaj Fiederacyi. U niekatorych respublikach, naprykład, u Dahiestanie i Karačajeva-Čarkiesii, dziaržaŭnych moŭ bolš za dźvie.
Moŭnaja situacyja
Samymi bujnymi (paśla ruskaj) pa kolkaści tych, chto imi vałodaje, źjaŭlajucca tatarskaja (na joj razmaŭlaje 3,3 młn čałaviek), čačenskaja (1,5 młn), baškirskaja (1,08 młn), čuvašskaja (700 tysiač) i avarskaja (654 tysiačy) movy.
Aŭtary artykuła na sajcie arhanizacyi «Jeśli byť točnym» sumiesna z navukoŭcami z Rasijskaj ekanamičnaj škoły adznačajuć, što kolkaść nośbitaŭ bolšaści farmalna dziaržaŭnych moŭ u paraŭnańni z 2002 hodam skaraciłasia. Vyklučeńniem stali tolki čačenskaja (+13%), tuvinskaja (u 2020 hodzie naličvałasia 253 tysiačy nośbitaŭ, +4%) i tackaja, adna z moŭ Dahiestana (3,2 tysiačy nośbitaŭ u 2020-m hodzie, +7%).
Kolkaść nośbitaŭ usich astatnich moŭ, jakija majuć status dziaržaŭnaj, źniziłasia. Heta asabliva charakterna dla fina-ŭhorskich moŭ: maryjskaj (padzieńnie na 43%), udmurckaj (-45%), mardoŭskaj, mokša-mardoŭskaj i erzia-mardoŭskaj (-54%). A samaje istotnaje źnižeńnie (-74%) adbyłosia z kolkaściu tych, chto vałodaje karelskaj movaj. Pry hetym miedyjanny ŭzrost jaje nośbitaŭ skłaŭ 64 hady.
Kali na tuvinskaj i čačenskaj movach doma razmaŭlaje kožnaje piataje dzicia i siarod hetych narodaŭ adna z samych vysokich dolaŭ tych, chto nie vałodaje ruskaj movaj, to dola dziaciej, jakija razmaŭlajuć na karelskaj movie, składaje tolki 0,5%.
U Karelii, u adroźnieńnie ad toj ža Čačni, mova karennaha naroda nie źjaŭlajecca dziaržaŭnaj, a maje tolki status aficyjnaj. Jana moža vykarystoŭvacca orhanami miascovaha samakiravańnia. Dla taho, kab karelskaja mova atrymała status dziaržaŭnaj, nieabchodna śpiecyjalnaje rašeńnie Dziaržaŭnaj Dumy. Pryčyna — u łacinicy, jakuju vykarystoŭvaje hetaja mova. Pa zakanadaŭstvie Rasii dziaržaŭnaja mova pavinna vykarystoŭvać kirylicu.
Pavodle škały vitalnaści moŭ EGIDS (Expanded Graded Intergenerational Disruption Scale — pašyranaja stupieńčataja škała straty movy miž pakaleńniami), u vypadku, kali samymi maładymi nośbitami movy źjaŭlajucca pradstaŭniki starejšaha pakaleńnia, mova ličycca «asudžanaj na śmierć». Nastupnuju prystupku ŭniz — «na parozie źniknieńnia» — zajmaje mova, nośbitami jakoj źjaŭlajucca pradstaŭniki starejšaha pakaleńnia (babuli, dziaduli i bolš pažyłyja ludzi), jakija redka majuć mahčymaść vykarystoŭvać svaju rodnuju movu.
Pa škale EGIDS vyšej za ŭsio ź dziaržaŭnych moŭ rasijskich respublik (treci ŭzrovień — rehijanalnyja movy) znachodziacca adyhiejskaja, ałtajskaja, čačenskaja, jakuckaja, tatarskaja i kałmyckaja movy.
Čamu adbyvajecca rusifikacyja rehijonaŭ
Aŭtary adznačajuć, što moŭnaja palityka ŭ Rasii nakiravanaja na raspaŭsiudžvańnie ruskaj movy. Jany cytujuć zaklučeńnie Rady Jeŭropy ab pravach nacyjanalnych mienšaściaŭ u Rasii: «Aficyjnaja palityka ŭ dačynieńni da mienšaściaŭ padkreślivaje značeńnie ruskaj etničnaj prynaležnaści i ruskaj movy jak asnovy ŭsieahulnaj nacyjanalnaj identyčnaści».
U značnaj stupieni, jak zaŭvažajuć aŭtary artykuła, heta spadčyna savieckaha pieryjadu. Kali ŭ 1920—1930-yja hady movy narodaŭ SSSR atrymlivali šyrokuju dziaržaŭnuju padtrymku (stvaralisia ałfavity na asnovie łacinki, u šmatlikich respublikach adukacyja aktyŭna viałasia na rodnych movach), to ź siaredziny 1930-ch hadoŭ byŭ uziaty kurs na paŭsiudnaje raspaŭsiudžvańnie ruskaj movy — źjaviłasia ideja zrabić z ruskaj movu dla mižnacyjanalnych znosin. U 1938 hodzie vyjšła pastanova ab abaviazkovym vyvučeńni ruskaj movy ŭ škołach nacyjanalnych respublik i abłaściej.
U sučasnaj Rasii, jak adznačajuć śpiecyjalisty, praciahvajecca savieckaja tendencyja ŭmacavańnia pazicyj ruskaj movy. Tak, u 2020 hodzie ŭ Kanstytucyju Rasii było ŭniesiena pałažeńnie ab ruskaj movie jak movie dziaržavaŭtvaralnaha naroda. U lutym 2023 hoda ŭ zakon «Ab dziaržaŭnaj movie» byli ŭniesienyja źmieny, jakija padkreślili asablivuju rolu ruskaj movy jak dziaržaŭnaj i praduhledzieli abmiežavańni na vykarystańnie zapazyčańniaŭ.
U toj ža čas u 2018 hodzie prezident Rasii padpisaŭ ukaz, jaki admianiaje abaviazkovaje vyvučeńnie rodnych moŭ. Na toj čas jano dziejničała ŭ Tatarstanie, Baškartastanie i Respublicy Komi.
Śpiecyjalisty źviartajuć uvahu, što kolkaść dziaciej, jakija vučacca na rodnaj movie, padaje amal dla ŭsich dziaržaŭnych moŭ Rasii. Kali ŭ 2016 hodzie na inšych, akramia ruskaj, movach vučyłasia 293 tysiačy dziaciej, to ŭ 2022 — 186 tysiač. A ŭ niekatorych vypadkach vykładańnie na nacyjanalnych movach admianiajecca całkam. Naprykład, kali ŭ 2016 hodzie piać tysiač dziaciej usich uzrostaŭ da 18 hadoŭ vučylisia na kałmyckaj movie, to ŭ 2021 nie zastałosia nivodnaha takoha vučnia. Toje ž adbyłosia z tackaj, inhušskaj, chakaskaj, ałtajskaj, čačenskaj, adyhiejskaj movami. Pa acenkach śpiecyjalistaŭ, dla 15% rasijskich dziaciej mova navučańnia ŭ škole nie supadaje ź ich pieršaj movaj.
Navošta padtrymlivać nacyjanalnyja movy
Ekśpierty adznačajuć, što mahčymaść razmaŭlać na svajoj movie, a dla dziciaci taksama vučycca na movie, na jakoj havorać u siamji, važny faktar dabrabytu i ŭpeŭnienaści ŭ sabie. U adpaviednaści z roznymi daśledavańniami, vyvučeńnie niekalkich moŭ u rańnim dziacinstvie spryjaje raźvićciu kahnityŭnych zdolnaściaŭ, a dzieci, jakija navučajucca na rodnaj movie, demanstrujuć bolš vysokuju paśpiachovaść.
Naprykład, daśledavańnie kahnityŭnych zdolnaściaŭ dziaciej u Indyi pakazała, što dvuchmoŭnyja i šmatmoŭnyja dzieci demanstrujuć lepšyja zdolnaści dumać łahična i vyrašać niazvykłyja zadačy. U ich taksama lepšaja pracoŭnaja pamiać, čym u ich adnamoŭnych adnahodkaŭ.
Aŭtary daśledavańnia taksama adznačajuć, što siarod dziaciej, jakija vałodajuć tolki adnoj movaj, z zadańniami lepš spravilisia tyja, čyjo paŭsiadzionnaje žyćcio prachodziła va ŭmovach bolšaj moŭnaj raznastajnaści.
Vyniki daśledavańnia navukoŭcaŭ ź Niderłandaŭ dazvalajuć śćviardžać, što dvuchmoŭnyja dzieci demanstrujuć bolš vysokija vyniki ŭ testach na sielektyŭnuju ŭvahu (zdolnaść sfakusavacca na zadačy).
Navukoŭcy adznačajuć važnaść moŭnaj raznastajnaści i dla sacyjalnaj intehracyi. Ciarpimaść da pradstaŭnikoŭ inšych kultur niepasredna źviazana z tym, nakolki čałaviek pryvykaje da ŭzajemadziejańnia ŭ šmatmoŭnym asiarodździ.
Ź inšaha boku, śpiecyjalisty zhodnyja z tym, što niama pramoj ekanamičnaj vyhady ad vyvučeńnia moŭ narodaŭ Rasii. Ale heta dapamahaje ich nośbitam, na dumku prafiesara Rasijskaj ekanamičnaj škoły Šłoma Vebiera, adčuvać siabie ŭklučanymi ŭ žyćcio krainy:
«Heta padtrymlivaje identyčnaść ludziej, jany matyvavanyja niečym zajmacca, adčuvajuć pavahu da siabie. A kali ŭ nas jość nasielnictva, navat nievialikaje, jakoje ničoha nie choča, ničoha nie vyrablaje, my ŭ tym liku hublajem častku VUP».
Pa słovach prafiesara, kab zmahacca ź sieparatysckimi nastrojami, treba, naadvarot, padtrymlivać kulturu i movu naroda, davać bolš svabody, u tym liku ekanamičnaj.
Čytajcie jašče:
Dastupnaść i dyskryminacyja biełaruskaj movy ŭ Biełarusi: vyniki novaha apytańnia
Kamientary
Pod eto śviorstana školnaja prohramma, sistiema vysšieho obrazovanija, pieriediełana nauka v łžienauku, a načinajetsia okučivanije etim briedom s siemji i dietsada.
Inačie, iskusstvienno sozdannoje, s pomoŝju zachvatničieskich vojn
(russkije sčitajut ich osvoboditielnymi, jeŝio odna vsielenskaja falsifikacija, kak i russkij jazyk), tieło Rośsii raspołziotsia na nacionalnyje łoskuty, čisłom -136, jeśli členiť po jazykovomu principu.
Etu žie jazykovuju pričinu połožili v osnovanije obosnovanija zachvatničieskoj vojny v Ukrainie, čtoby russkim Rośsii było vsio privyčno, kak i srusificirovannym biełorusam, pomohajem i osvoboždajem russkojazyčnym (ych) Ukrainy, očień silno i v piervuju očieried́, ubivaja ich, no, zato poniatno i privyčno, dla russkoho uma i ucha.