U rasijskim Jakucku demantavali pomnik ssylnym XVII—XX stahodździaŭ i achviaram represij XX stahodździa. Usie hranitnyja plity, jakija składali miemaryjał, vyvieźli ŭ nieviadomym kirunku, paviedamlaje miascovaje vydańnie SakhaDay.
Miemaryjał, jaki byŭ stvorany ŭ 2001 hodzie, składaŭsia ź piaci kamiennych hłyb, jakija stajali paŭkołam. Na kožnym kamieni — šyldy ź imionami navukoŭcaŭ i daśledčykaŭ, jakija byli sasłanyja ŭ Jakuciju i paśla zrabili vialiki ŭniosak u vyvučeńnie movy i kultury jakuckaha naroda — Vacłava Sierašeŭskaha, Edvarda Piakarskaha, Jana Čerskaha i Alaksandra Čakanoŭskaha. Nadpisy vykananyja na troch movach: ruskaj, jakuckaj i polskaj.
Uviesnu 2023 hoda manumient abnieśli płotam, a ŭ červieni ź jaho prybrali šyldy ź imionami daśledčykaŭ.
Ale padrabiaznaściaŭ pra heta nie viedajuć ni ŭ Departamiencie achovy abjektaŭ kulturnaj spadčyny, ni ŭ słužbie ekspłuatacyi haradskoj haspadarki, ni va ŭpravie Centralnaj akruhi horada Jakucka. Meryja abiacała vyśvietlić, što zdaryłasia z pomnikam, ale ničoha zroblena nie było. Situacyja vielmi nahadvaje tuju, što zdaryłasia z pamiatnym znakam u honar paŭstańnia 1863 hoda, jaki źnik z vakzała ŭ Hrodnie, ale miascovyja ŭłady robiać vyhlad, što nie viedajuć navat pra toje, što jon kaliści isnavaŭ.
Losam jakuckaha pomnika zaniepakoiŭsia tolki kiraŭnik miascovaha adździaleńnia Usierasijskaha tavarystva achovy pomnikaŭ historyi i kultury Rusłan Vasiljeŭ.
«Heta adbyvajecca na fonie taho, što Raskamnahlad zabaraniŭ samy kasavy jakucki film «Ajta» z farmuloŭkaj «demanstracyja niaroŭnaści asob pa nacyjanalnaj prykmiecie». A ŭ našym vypadku pa jakoj prykmiecie źnieśli pomnik? Spadziajusia, što nie pa nacyjanalnaj», — napisaŭ Vasiljeŭ.
Rasijskija dziejačy i miedyja, źviartajučysia da pytańnia źniščeńnia pomnika, nazyvajuć ssylnych «palakami», ale z čatyroch asob, uviekaviečanych na im, — dvoje biełarusaŭ.
Kali vysłanyja paśla paŭstańnia 1863 hoda Vacłaŭ Sierašeŭski, jaki napisaŭ tut navukovuju pracu pad nazvaj «Jakuty. Vopyt etnahrafičnaha daśledavańnia», pachodziŭ z-pad Varšavy, a Alaksandr Čakanoŭski, viadomy hieołah, jaki adkryŭ radoviščy kamiennaha vuhalu i hrafitu, pachodziŭ z Vałyni, to dvoje inšych — našy ziemlaki.
Imia pieršaha ź ich, Jana Daminikaviča Čerskaha (ci Ivana Dziamienćjeviča ŭ rusifikavanym varyjancie), znajomaje mnohim biełarusam sa škoły. Čerski naradziŭsia ŭ šlachieckaj siamji ŭ majontku Svolna Drysienskaha pavieta, ciapier heta Vierchniadźvinski rajon. U dziacinstvie straciŭ baćku, ale maci zdoleła zabiaśpiečyć jamu dobruju adukacyju. Jan skončyŭ Vilenskuju himnaziju, a paśla Vilenski šlachiecki instytut.
Jan Čerski dałučyŭsia da paŭstańnia 1863 hoda i, pavodle źviestak daśledčykaŭ, znachodziŭsia ŭ partyzanskim atradzie, jaki ŭznačalvaŭ Kastuś Kalinoŭski. Byŭ pałaniony ŭ bai, pazbaŭleny šlachiectva, hramadzianskich pravoŭ i vysłany ŭ biesterminovuju ssyłku ŭ Sibir sałdatam. Pakarańnie adbyvaŭ u Omsku. Pa darozie Čerski paznajomiŭsia ź viadomym pryrodaznaŭcam Čakanoŭskim, jaki pryščapiŭ jamu cikavaść da vyvučeńnia pryrody i zboru roznych kalekcyj.
Dobraja adukacyja dazvoliła Čerskamu zaniać prystojnaje stanovišča i pravodzić šmat času ŭ biblijatecy. U ssyłcy jon paznajomiŭsia ź viadomymi hieohrafami taho času, pačaŭ źbirać kalekcyju vykapniaŭ.
Pa stanie zdaroŭja jaho ŭ 1869 hodzie zvalniajuć z vajskovaj słužby, a praz paru hod Ruskaje hieahrafičnaje tavarystva damahajecca dla jaho dazvołu pierajechać u Irkuck. Tut pad kiraŭnictvam Čakanoŭskaha i Bieniadzikta Dyboŭskaha, uradženca Minskaha pavieta, jon niepasredna zajmajecca navukaj. Darečy, Dyboŭski padrabiazna raspaviadaje ŭ svaich uspaminach pra biezvynikovyja sproby Čerskaha atrymać dazvoł viarnucca na radzimu.
Uvieś jahony rod pachodziŭ ź biełaruskich ziamiel, a biełaruskaja mova dla daśledčyka była rodnaj. U liście da siastry Michaliny jon pisaŭ sa škadavańniem: «Ja tut užo abrusieŭ i staŭ zabyvacca rodnuju biełaruskuju movu».
Ź Irkucka Čerski raspačynaje svaje šmatlikija hieałahičnyja ekśpiedycyi pa vyvučeńni Sibiry. U adnoj ź ich, u Paŭnočna-Uschodniuju Sibir, jon pamiraje ad suchotaŭ.
Cieła biełaruskaha daśledčyka było pachavana na bierazie Kałymy.
U honar našaha ziemlaka nazvanyja hornyja chrybty ŭ Zabajkalli i Paŭnočna-Uschodniaj Sibiry, vułkan, niekalki pikaŭ, ledavik, dalina, bierahi, vulicy, u tym liku ŭ Vierchniadźvinsku, dy niekalki vidaŭ žyvioł.
U 1996 hodzie było stvorana Irkuckaje tavarystva biełaruskaj kultury imia Jana Čerskaha i zaćvierdžana emblema ź jaho vyjavaj. Siońnia jahony zasnavalnik Aleh Rudakoŭ i jahonaja žonka schoplenyja biełaruskimi ŭładami i kinutyja na sutki za raspaŭsiudžvańnie «ekstremisckich materyjałaŭ».
Mienšuju viadomaść u nas maje Edvard Piakarski, jaki naradziŭsia ŭ 1858 hodzie ŭ majontku Piatrovičy Ihumienskaha pavieta. Ciapier heta Smalavicki rajon Minskaj vobłaści. Jak možna zrazumieć z daty naradžeńnia, u Sibir jon trapiŭ zusim nie za ŭdzieł u paŭstańni.
Edvard pachodziŭ sa staradaŭniaha, ale źbiadniełaha šlachieckaha rodu. Baćka arandavaŭ majontak u kniazioŭ Vithienštejnaŭ. Niahledziačy na niekatoryja sacyjalnyja pryvilei, drobnaja šlachta žyła ŭ mnohim hetak ža, jak i sialanie. Niezdarma baćka Karł Piakarski, straciŭšy žonku, addaŭ syna-pieršynca na vychavańnie ŭ siamju biełaruskaha sielanina. Tut nielha nie pryhadać pra zvyčaj dziadźkavańnia, čyj upłyŭ na biełaruskuju samaśviadomaść šlachty jarka adlustravany Uładzimiram Karatkievičam u ramanie «Kałasy pad siarpom tvaim».
Paśla žyŭ u ciotki ŭ Minsku, jakaja addała jaho vučycca ŭ Mazyrskuju himnaziju. Davučvaŭsia ŭ Tahanrohskaj himnazii. Edvard Piakarski dałučyŭsia da padpolnaha hurtka, udzielniki jakoha čytali nielehalnuju litaraturu. Paźniej jon jašče nie raz budzie mianiać navučalnyja ŭstanovy. U vyniku ŭsio ž skončyŭ Čarnihaŭskuju kłasičnuju himnaziju i pastupiŭ u Charkaŭski vieterynarny instytut, adkul jaho vyklučyli za ŭdzieł u narodnickim ruchu.
Edvarda Piakarskaha ŭ 1878 hodzie zavočna pryhavaryli da ssyłki ŭ Archanhielskuju hubierniu, ale da 1880 hoda jamu ŭdavałasia paśpiachova chavacca ad carskich žandaraŭ. Kali jaho schapili, to, bieručy va ŭlik «maładość, lehkadumnaść i chvaravity stan», katarhu zamianili na pasialeńnie ŭ Sibiry.
Tak jon trapiŭ u Jakuciju, dzie biez dapamohi miascovych žycharoŭ chutka pamior by ad hoładu. Niahledziačy na nadzvyčaj ciažkija ŭmovy, Piakarski pačaŭ žyva cikavicca jakuckaj movaj.
Ličycca, što da stvareńnia Magnum opus biełarusa padšturchnuŭ artykuł u miascovaj haziecie za 1885 hod, jaki śćviardžaŭ, što ŭ jakuckaj movie ŭsiaho try tysiačy słoŭ. Takoje šavinistyčnaje staŭleńnie vielikarosaŭ da miascovych kultur i havorak jamu, narodžanamu i vyhadavanamu ŭ biełaruskim asiarodździ, vidavočna, było dobra viadomaje. Užo da 1887 hoda daśledčyk sabraŭ 7 tysiač jakuckich słoŭ, a praz 11 hadoŭ — 20 tysiač.
U pošukach materyjału dla svajho słoŭnika Edvard Piakarski abjeździŭ samyja addalenyja kutki Jakucii. Pryčym vielmi chutka jon pačaŭ zapisvać nie tolki asobnyja słovy i vyrazy, ale i miascovy falkłor.
Vynik pracy nastolki ŭraziŭ Akademiju navuk, što ŭ 1904 hodzie jamu dazvolili vyjechać u Pieciarburh. U Muziei antrapałohii i etnahrafii jon atrymaŭ pasadu navukovaha zachavalnika, praciahvajučy pracavać nad svaim słoŭnikam. Pieršaje vydańnie «Słoŭnika jakuckaj movy» pabačyła śviet u 1907 hodzie.
Druhoje vydańnie «Słoŭnika jakuckaj movy» składałasia z troch vialikich tamoŭ, jakija źmiaščali ŭžo kala 38 tysiač słoŭ. U 1927 hodzie ŭ honar zakančeńnia słoŭnika Piakarski byŭ vybrany členam-karespandentam AN SSSR.
Słoŭnik Piakarskaha paspryjaŭ stvareńniu piśmovaj tradycyi ŭ jakutaŭ, a samoha daśledčyka pačali nazyvać baćkam jakuckaj litaratury.
Ciapier ža na chvali nianaviści da ŭsiaho čužoha, jakaja razharajecca ŭ Biełarusi i Rasii, achviarami stanoviacca pachavańni, pomniki — usio, što na dumku ŭładaŭ, tyčycca kultury «varožych» krain. Pad uvahu nie biarucca ni maralnyja aśpiekty, ni ŭkład dziejačaŭ u navuku i kulturu krain.
Tak, u Pryaziersku Leninhradskaj vobłaści demantavali pomnik finskim sałdatam, ź Levašoŭskich mohiłak u Pieciarburhu źnik pomnik represavanym palakam, sa ściany krepaści Arešak prybrali miemaryjalnuju došku palakam — viaźniam Šlisielburhskaj krepaści, źbirajucca pierahladać «histaryčnuju praŭdu» pra Katyń.
Anałahičnyja pracesy adbyvajucca i ŭ Biełarusi: vyniščajuć polskija vajskovyja pachavańni, zhadki pra Elizu Ažešku, pryznajucca ekstremisckimi tvory Dunina-Marcinkieviča, «terarystami» abviaščajucca hieroi paŭstańnia 1863—1864 hadoŭ i h.d. Pad vyhladam nastupu na palakaŭ adbyvajecca nastup na ŭsio biełaruskaje, usio «niaruskaje», ale prapanavać naŭzamien absalutna niama čaho.
Hetyja kulturnyja čystki jość formaj samazaspakajeńnia režymaŭ, demanstracyjaj biespakaranaha samaŭładździa, revanšu «ruskaha śvietu» ŭ vajnie sa śvietam zachodnim, ź jakim na ekanamičnym poli, a ciapier i na palach bitvaŭ davodzicca ciarpieć haniebnyja parazy.
«Naša Niva» — bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆ«Dobry lesarub, ale sa źviazanymi rukami». Dypłamaty padsumoŭvajuć vyniki pracy zvolnienaha ministra Alejnika2
Kamientary