DNK-testy pa pošuku prodkaŭ robiacca ŭsio bolš papularnymi siarod biełarusaŭ — raspytali hienietyka pra ich kaštoŭnaść
Raniej my raskazvali historyi biełarusaŭ, jakim DNK-testy dapamahli znajści niečakanych svajakoŭ. Z taho momantu jany zrabilisia jašče bolš papularnymi: stała modnym prezientavać daśledavańni na śviaty, ich zamaŭlajuć cełymi siemjami.
Sabrali jašče niekalki historyj biełarusaŭ pra pošuki svajactva ŭ blizkim i dalokim zamiežžy (spojler — nie ŭsie zadavolenyja vynikami) i paprasili hienietyka padzialicca svaim mierkavańniem nakont takich DNK-testaŭ.
Biełaruska Maja atrymała DNK-test u jakaści padarunka na Novy hod: bazavy pakiet viadomaha servisu 23andMe razam z dastaŭkaj abyšoŭsia amal u 100 dalaraŭ z ulikam źnižki.
Test abiacaŭ daviedacca, «jak raźmiarkoŭvajecca DNK pa 2750 ź lišnim rehijonach śvietu, dziakujučy samamu poŭnamu analizu prodkaŭ na rynku, i jak upłyvaje na rysy tvaru, smak, pachi». Bolš darahija pakiety abiacali dapamahčy daviedacca pra ryzyki raźvićcia chvarob.
«Ahułam druhaja prapanova pa zdaroŭi adrazu vyklikała ŭ mianie šmat pytańniaŭ. Reč u tym, što pierad zamovaj testu ty zapaŭniaješ vielmi padrabiaznuju ankietu pra siabie, u jakoj adznačaješ usie chvaroby, jakimi ty chvareŭ ź dziacinstva. Servis taksama prapanuje padzialicca ź im tvaim siońniašnim stanam, chraničnymi balačkami i raspavieści pra siabie takija detali — až da taho, ci nie łysieješ ty ciapier i ci majecca takaja prablema ŭ tvaich svajakoŭ. To-bok navat biez łabaratornych daśledavańniaŭ z takimi danymi, jak pa mnie, budzie lohka sprahnazavać niešta pra słabyja miescy ŭ vašym arhaniźmie», — dzielicca Maja.
Vyniki testu byli hatovyja praź miesiac paśla adpraŭki ich u ZŠA i, pa słovach Mai, krychu jaje rasčaravali.
«Nie viedaju, čaho ja, kaniečnie, čakała. Moža, čahości «vaŭ». Ale hetaha nie adbyłosia. Test raskazaŭ, što na 99,7% ja — uschodniaja jeŭrapiejka. Najbolšyja supadzieńni ź biełarusami, palakami i ruskimi, mahčymyja z ukraincami. I śmiešnyja 0,3% — heta štości arabskaje, ale biez padrabiaznaściaŭ».
Test pakazaŭ Mai svajactva z 1500 asobami, jakija ŭžo zarehistravalisia na sajcie. Samy blizki ź ich — trajuradnaja siastra, ź jakoj u jaje mahli być ahulnyja prababuli ci pradziaduli. Pry žadańni z hetymi ludźmi možna źviazacca na samim sajcie.
«Z abiacańniami raspavieści mnie niešta novieńkaje pra maje rysy charaktaru ci źniešnaści — jašče horš. Jano padadziena ŭ farmacie: na 61% imavierna, što ŭ vas nie budzie jamačak na ščokach, 52% imaviernaści mieć błakitnyja vočy, 99% imaviernaści, što ŭ vas nie rudy koler vałasoŭ — to-bok takija pram vidavočnyja rečy, za jakija nie toje što ja chacieła płacić. Ja ich i tak baču ŭ lusterku», — dzielicca ŭražańniami Maja.
«Zabaŭka z elemientami samakapańnia»
Nie mocna zadavoleny vynikami testavańnia i Pilip, jaki vyrašyŭ pačać pošuk svajakoŭ takim čynam, kali nahladzieŭsia na siabra, mocna zacikaŭlenaha hetaj temaj.
«U mianie daŭno byŭ akaŭnt na MyHeritage. Tam, zdajecca, była papularnaja fiška — animavać staryja fota, i mnohija tak rabili z partretami svajakoŭ. Kaštavała daśledavańnie kala 40-45 jeŭra. Paśla apłaty mnie dasłali karobačku z kołbačkami, vatnymi pałačkami adtul ty mažaš sabie ŭ rocie. Paśla hetyja pałački ŭpakoŭvaješ u kołbački, kładzieš usio ŭ kanviert i dasyłaješ poštaj u łabaratoryju ŭ Hiermaniju. Vynikaŭ čakaŭ kala miesiaca», — raskazvaje Pilip.
U vyniku akazałasia, što chłopiec amal napałovu bałt, ale da takich vynikaŭ jon stavicca skieptyčna.
«Moža, tak atrymałasia praz toje, što ja žyvu ŭ Litvie? Plus adkulści ŭ mianie ŭzialisia bałkanskija hieny — amal 17 pracentaŭ. Niejkich blizkich svajakoŭ daśledavańnie nie vyjaviła, bo, napeŭna, praktyka takich DNK-testavańniaŭ siarod biełarusaŭ na hetaj płatformie nie vielmi raspaŭsiudžanaja. Karaciej, niejkich fantastyčnych adkryćciaŭ nie zdaryłasia. Prosta takaja zabaŭka z elemientami samakapańnia».
Test, kab daviedacca choć niešta pra baćku
Žurnalistka Maryja Sysoj zamoviła test ad siervisu 23andMe z važnaj misijaj: choć niešta daviedacca pra svajakoŭ pa linii baćki.
«Ja ničoha nie viedaju pra svajho baćku, navat jaho dakładnaje imia i proźvišča. U mianie nul infarmacyi pra ŭvieś hety bok siamji, a hety test — choć niejkaja nitačka i razumieńnie, kim jany mahli być pa pachodžańni».
Dziaŭčyna vybrała 23andMe jak adnu z samych viadomych kampanij u hetaj śfiery.
«Kiravałasia tym, što jany isnujuć daŭno i tamu, napeŭna, u ich budzie samaja vialikaja baza. Nabyła standartny pakiet, jaki vyznačaje tvajo pachodžańnie ŭ prajekcyi na rehijony sučasnaha śvietu i daje mahčymaść ubačyć, z kim pa DNK ty supadaješ. Taki test ciapier kaštuje 129 dalaraŭ, ale ja kuplała za $79 u čornuju piatnicu plus jašče $41 za dastaŭku pakunačka z testam da mianie i nazad u łabaratoryju ŭ ZŠA».
Vyniki Maryja atrymała praź miesiac, i jany jaje vielmi ździvili i ŭschvalavali.
«Ja zaŭsiody ličyła, što ja na 100% biełaruska, čałaviek uschodniejeŭrapiejskaha pachodžańnia. Ale akazałasia, što heta tak tolki na 70%. A ažno 25% maich hienaŭ supadajuć ź ludźmi, jakija žyvuć na sučasnych terytoryjach Armienii i jašče Irana. Dla mianie heta choć troški pryadčyniaje firanačku, daje lohki pohlad na baćkoŭski bok. Mahčyma, babula/dziadula pa baćkoŭskaj linii — armianie, bo pa maminaj armian niama, — kamientuje Maryja.
— Na sajcie jość taki raździeł «DNA relatives», i ja tam znajšła čaćvierajuradnuju siastru, u jakoj paznačana, što jana — stoadsotkavaja armianka. Ja navat dumaju joj niešta napisać, ale nie viedaju što, bo ŭsio ž heta vielmi dalokaje svajactva, naŭrad ci jana niešta viedaje. Ale dla mianie navat heta — užo štości i ŭzrušvaje nievierahodna».
Maryja adznačaje, što ŭ jaje jość usie padstavy daviarać testu, bo jon pravilna vyznačyŭ stupień svajactva blizkich, jakich jana dobra viedaje i jakija taksama zamaŭlali sabie daśledavańnie DNK. Dla dziaŭčyny ekśpierymient kaštavaŭ svaich hrošaj.
Hienietyk: «Prahresavańnie chvarob nie vyznačajecca vyklučna hienietykaj»
A što dumajuć pra takija testy navukoŭcy? Pra heta «Naša Niva» spytała biełaruskaha hienietyka, jaki niekali pracavaŭ u Akademii navuk, a ciapier praciahvaje zajmacca papulacyjnaj hienietykaj za miažoj (my nie nazyvajem jaho imia ŭ metach biaśpieki).
Surazmoŭca schodu adznačaje, što tema DNK i jaje rasšyfroŭki — vielmi składanaja, z kučaj niuansaŭ, jakija pry poŭnym pahružeńni patrabujuć šmat času i staronak tekstu.
«Kali kazać maksimalna prosta, to DNK-test pryznačany dla vyvučeńnia DNK čałavieka ź niejkaj kankretnaj metaj. Naprykład, vyśvietlić padabienstva ź inšymi ludźmi, baćkoŭstva ci svajactva. Daviedacca pra nieabchodnuju dozu i pabočnyja efiekty peŭnych preparataŭ (mietabalizm lekaŭ). Ci kryminalistyčnaja meta: kali na miescy złačynstva zastajecca bijałahičny materyjał, i nam treba pravieryć, ci naležyć jon peŭnamu čałavieku. Ci kali my chočam daviedacca pra ryzyku raźvićcia niejkaj chvaroby ŭ darosłaha čałavieka, albo ryzyku naradžeńnia dziciaci z hienietyčnym zachvorvańniem», — raskazvaje ekśpiert.
Praŭda, padkreślivaje, što pradkazańnie paharšeńnia zdaroŭja — taksama praces vielmi składany, navat dla samich navukoŭcaŭ. A jakraz heta abiacaje toj ža 23andMe, prapanoŭvajučy nabyć karystalnikam daražejšy pakiet pasłuh za 220 dalaraŭ, adznačajučy pry hetym abmiežavanaść svaich testaŭ.
«Ëść niekatoryja chvaroby, dzie ŭsio bolš-mienš adnaznačna: my dobra viedajem, jakija hieny i mutacyi adkazvajuć za ich. Naprykład, rak małočnaj załozy i samy viadomy ilustracyjny prykład: Andžalina Džali, jakaja, daviedaŭšysia pra hienietyčnuju schilnaść da chvaroby, prajšła apieracyju pa vydaleńni załozy.
Ëść i inšyja chvaroby, na jakija, dziakujučy testu, možna paŭpłyvać. Ale jany ŭžo, zbolšaha, vielmi redkija (naprykład, niekatoryja mietabaličnyja). Bolšaść ludziej, jakija robiać hienietyčnyja testy, nie majuć takich zachvorvańniaŭ, tamu ničoha novaha pra siabie nie daviedajucca».
Što ludzi mohuć vyśvietlić u płanie bolš raspaŭsiudžanych chvarob, tak heta, naprykład pabačyć u vyniku testavańnia farmuloŭku: «vy traplajecie ŭ 5% ludziej z samaj vysokaj hienietyčnaj ryzykaj peŭnaha zachvorvańnia». Pa vialikim rachunku, takaja infarmacyja amal nie niasie ŭ sabie praktyčnaj karyści.
«Heta jakraz znoŭ taja situacyja, dzie ŭsio vielmi składana. Dzie my jak čałaviectva, jak navukoŭcy, nie viedajem usich miechanizmaŭ raźvićcia chvarob. Ci kali kazać asobna pra zachvorvańni sercava-sudzinnaj sistemy — my viedajem, što ŭ ich raźvićci jość peŭny hienietyčny ŭniosak, ale heta daloka nie ŭsio. Ci budzie prahresavać hetaja chvaroba, nie vyznačajecca vyklučna hienietykaj. Usio mocna zaležyć jašče ad taho ž ładu žyćcia. I tamu ŭsio, što vam zmoža skazać pa vynikach testu doktar: zajmajciesia sportam, charčujciesia pravilna. Ale ŭ pryncypie toje ž samaje možna paraić usim ludziam, niezaležna ad taho, jakaja ŭ ich hienietyka», — tłumačyć śpiecyjalist.
«Usie ludzi — svajaki»
Siervisy z DNK-testami pa vynikach dajuć klijentam vialikuju hieahrafičnuju mapu i dreva, na jakim možna pabačyć svajactva ź ludźmi pa ŭsim śviecie. Časam heta bolš za tysiaču roznych ludziej z roznych krain. Ale nakolki vierna nazyvać ich sapraŭdnymi svajakami? Tut navukoŭca ahučvaje toje, što kahości moža paradavać.
«Nasamreč, usie ludzi — svajaki. Pytańnie tolki ŭ tym, nakolki blizkija. Bolš za toje, usie žyvyja istoty — svajaki, i nie ŭ mietafaryčnym, a ŭ pramym sensie. U kožnaha z nas, kali ruchacca dosyć daloka nazad pa łancuhu prodkaŭ, moža adšukacca prodak z usimi inšymi ludźmi».
Ahučanyja ž servisy šukajuć svajactva vyklučna siarod ludziej, jakija ŭžo zdavali test raniej i DNK jakich jość u ich bazach. Nakolki tady ich vyniki možna ličyć abjektyŭnymi?
«Z adnaho boku, heta bolš-mienš abjektyŭna, tamu što ich bazy nasamreč vielmi vialikija. Vybarki tam bolšyja, čym u asobnych aficyjnych navukovych bazach danych. I pakryćcio roznych rehijonaŭ dosyć šyrokaje. Ale, biezumoŭna, nie idealnaje», — kamientuje navukoŭca. «Kali čałaviek naležyć da niejkaha śpiecyfičnaha, ekzatyčnaha etnasu, hrupy (naprykład, małyja narody Sibiry ci plamiony Amazonki), ź jakoj nichto nikoli nie zdavaŭ svoj materyjał, jaho, adpaviedna, nie budzie ŭ bazie. U takim vypadku vyniki buduć zasnavanyja na samym blizkim i padobnym da taho, što ŭ ich jość. Adznaču taksama, što, kali dasłać DNK adnaho i taho ž čałavieka ŭ roznyja kampanii, adkazy mohuć adroźnivacca».
«Nie isnuje hienaŭ biełarusaŭ»
A nakolki pravilna, kirujučysia vyklučna vynikami padobnych DNK-testaŭ z upeŭnienaściu, naprykład, zajaŭlać: ja — stoadsotkavy biełarus?
«Heta jašče adno z tych pytańniaŭ, dzie «ŭsio składana», — znoŭ adznačaje surazmoŭca. «Ale karotki adkaz — nie, nielha. Tamu što prynamsi ŭ navukovaj halinie, jakoj ja zajmajusia (hienietyka čałavieka, papulacyjnaja hienietyka) jość kansensus, zhodna ź jakim nacyjanalnaść, etničnaść — heta vyklučna kulturny kanstrukt. Čałaviek naležyć da toj etničnaści, nacyjanalnaści, da jakoj jon sam siabie prypisvaje.
Nie isnuje hienaŭ biełarusaŭ, niama DNK biełarusaŭ, u čałavieka ŭ DNK nie napisana, što jon — biełarus. Usie hetyja testy pabudavanyja na paraŭnańni: voś heta DNK peŭnaha čałavieka najbolš padobnaje da tych, chto taksama nazvaŭ siabie biełarusam (ci kimści jašče)».
Sabie b taki test navukoviec nie rabiŭ: kaža, što dla jaho patencyjnyja minusy pieravažvajuć stanoŭčy vynik.
«Sa stanoŭčaha, na moj pohlad, tut tolki zabaŭka: niechta daviedvajecca, ci maje jon padabienstva z uschodnimi jeŭrapiejcami ci z kimści bolš ekzatyčnym. Heta moža być cikava, ale mnie nie padajecca, što takaja infarmacyja mianiaje žyćcio. Ale pry hetym isnuje ryzyka, što tvaje hienietyčnyja danyja mohuć kudyści nie tudy trapić.
(U minułym hodzie kampanija 23andMe zajaviła ab maštabnaj uciečcy źviestak. Da chakieraŭ trapiła piersanalnaja infarmacyja amal 6,9 miljona klijentaŭ, byli siarod ich i biełarusy — «NN»). Nakolki heta vialikaja prablema? Z adnaho boku, heta nie tak i strašna. A ź inšaha — heta ŭsio ž nie parol ci adras z numaram telefona, heta niemahčyma źmianić. U krainach, dzie sistema achovy zdaroŭja pabudavanaja na strachoŭkach, takija danyja patencyjna mohuć cikavić strachavyja kampanija. Kali infarmacyja pra mahčymyja hienietyčnyja chvaroby trapić im u ruki, klijentaŭ mohuć nie strachavać ci rabić heta zadoraha. Takaja infarmacyja moža patencyjna vykarystoŭvacca dla dyskryminacyi pa hienietyčnych schilnaściach, naprykład, pry ŭładkavańni na pracu. Ci dla identyfikacyi ludziej pa bijałahičnym materyjale».
Taksama, na mierkavańnie ekśpierta, u peŭnych krainach dostup da takich danych nie tych ludziej moža nieści niebiaśpieku dla ludziej peŭnych hrup: naprykład, kali radykalnym antysiemitam prapanujuć źlić danyja ludziej habrejskaha pachodžańnia.
Ź inšaha boku, pazityŭnyja vyniki ŭ takich testaŭ taksama jość. Raniej my raskazvali pra palešukoŭ, jakija adšukali takim čynam svajakoŭ za akijanam, i inšych hierojaŭ, što daviedalisia pra svaje karani bolš.
A nie tak daŭno suśvietnyja ŚMI raspaviadali nievierahodnuju historyju sa ščaślivym raźviazańniem: 83-hadovy Šałom Karaj, jakoha jašče niemaŭlatkam vyratavali z Varšaŭskaha hieta, znajšoŭ svajakoŭ pa DNK-teście. Dziakujučy daśledčykam ź Jahiełonskaha ŭniviersiteta i hienieałahičnamu siervisu MyHeritage, atrymałasia adšukać jaho trajuradnuju siastru i daviedacca, kim byli jaho baćki.
Čytajcie taksama:
«Možna ŭziać aŭtamat i pierasiekčy miažu?» Pavuk spytaŭ u pamiežnikaŭ, ci zakonna rasijskija vojski ŭ 2022 hodzie pierajšli biełaruska-ŭkrainskuju miažu55
Kamientary