Čamu chobity žyvuć u biełaruskich vioskach, a elfy havorać starabiełaruskaj. Pierakładčyk «Vaładara Piarścionkaŭ» adkazvaje na ŭsie pytańni
U prodaž narešcie pastupiła ŭ biełaruskim pierakładzie kniha «Viartańnie Karala», zaklučnaja častka lehiendarnaj tryłohii Džona Tołkina. Pahutaryli ź pierakładčykam Iharam Kulikovym pra vykliki, ź jakimi daviałosia sutyknucca, pieranosiačy śviet Sieradziemja na biełaruskuju hlebu, paschałki dla biełarusaŭ, i daviedałasia, pierakład jakoha tvora Tołkina źjavicca nastupnym.
Pra vychad čarhovaj knihi vydaviectva «Januškievič» abviaściła 20 śniežnia, napiaredadni Kaladaŭ. Heta pieršaje licenzavanaje biełaruskaje vydańnie samaha znakamitaha tvora ŭ žanry fentezi. Pieršaja kniha tryłohii «Bractva Piarścionka» ŭ biełaruskim pierakładzie, zroblenym Iharam Kulikovym, pabačyła śviet roŭna hod tamu, druhaja kniha, «Dźvie viežy», uletku hetaha hoda.
Naša Niva: Nichto lepš za aŭtara i pierakładčyka, napeŭna, nie razumieje litaraturny tvor. Ci jość u vas adkaz na pytańnie, čamu raman Tołkina dahetul vyklikaje zachapleńnie pa ŭsim śviecie?
Ihar Kulikoŭ: Nie mahu być tut da kanca abjektyŭnym, bo pračytaŭ «Vaładara Piarścionkaŭ» jašče ŭ škole, a rečy, jakija ŭrazili ciabie ŭ pierachodnym uzroście, časta zastajucca z taboj da kanca žyćcia. Čamu ž hety tvor tak uraziŭ mianie ŭ 14 hadoŭ? Napeŭna, tamu što jon u mnohim archietypičny: Tołkin zmoh udała abjadnać u adnym tvory i pryhodu-padarožža, i asadu horada, i samaachviaravańnie hieroja.
Heta nie prosta kniha, dzie Dabro pieramahaje Zło — heta kniha, dzie Zło pieramahajuć maleńkija, prostyja piersanažy, ź jakimi čytaču tak prosta praasacyjavać samoha siabie. Jak pisaŭ Tołkin, vialikija padziei hetaha śvietu niaredka pryvodziacca ŭ ruch zusim nie vialikimi i mahutnymi, ale tymi, chto «zdavałasia b, nieviadomy i słaby».
NN: Jak daŭno vas napatkała ideja pierakłaści «Vaładara Piarścionkaŭ» na biełaruskuju movu?
IK: Zdajecca, u dziasiatym kłasie. Ja tady kupiŭ pa źnižcy ŭ «Padpisnych vydańniach», kali chto jašče pamiataje takuju kramu na praśpiekcie, «Silmarylijan» na anhlijskaj. Chacieŭ, viadoma, kupić «Vaładara Piarścionkaŭ», ale jon kaštavaŭ učaćviora daražej. I, pračytaŭšy «Silmarylijan», raptam zrazumieŭ, što chaču bačyć Tołkinavy tvory na biełaruskaj. Na toj čas, a heta byŭ 2003 hod, jašče nie było navat pieršaha, pirackaha, pierakładu «Vaładara Piarścionkaŭ». «Chobit», darečy, vyjšaŭ u 2002 hodzie, i ja navat rabiŭ analiz hetaha pierakładu ŭ jakaści svajoj pieršaj kursavoj na fiłfaku BDU.
NN: Tołkin kazaŭ, što «Vaładar Piarścionkaŭ» — heta ese pa linhvistyčnaj estetycy. Śviet Sieradziemja vyrastaje z moŭ — jakuju adkaznaść heta ŭskładaje na pierakładčyka?
IK: Śviet Sieradziemja — heta daskanała vybudavanaja linhvistyčnaja sistema, jakuju, ščyra kažučy, niemažliva idealna pieradać na inšych movach. Hladzicie: tekst «Vaładara Piarścionkaŭ» umoŭna źjaŭlajecca pierakładam z viestrona na anhlijskuju. Mova rochancaŭ rodnasnaja viestronu, ale bolš archaičnaja, tamu Tołkin pieradaŭ jaje staraanhlijskaj (dakładniej, jaje zachodniemiersijskim dyjalektam — havorkaj tych miaścin, adkul pachodziła jaho maci). Mova žycharoŭ Doła, jakoj karystajucca hnomy Adzinokaj Hary, kali havorać nie mižsobku, taksama rodnasnaja viestronu, ale dalejšaja ad jaho, dziela čaho Tołkin dla jaje pieradačy ŭziaŭ staraisłandskuju. Usie imiony hnomaŭ z «Chobita», a taksama i słova «Handalf» uziaty z «Praroctva Violvy», pieršaj paemy paetyčnaj Edy.
Akramia taho, jość jašče mova dunlendzinhaŭ, ź jakimi stasavalisia taŭsmačy, paŭdniovaja halina chobitaŭ, i ad jakich «nabralisia» słoŭ, pieradadzienych Tołkinam kielckimi elemientami. Karaciej, Tołkin pieranosić na staronki svajoj knihi tuju sumieś moŭ, jakaja realna isnuje ŭ Anhlii.
U ideale, pierakładajučy anhlijskuju biełaruskaj, pierakładčyk musić «pierakłaści» i ŭsio astatniaje: kielckija elemienty, prykładam, možna było b pieradać bałtyzmami, ale mnie ŭsio ž padałosia, što heta budzie pierabor.
Tamu luby pierakład «Vaładara Piarścionkaŭ» — heta zaŭždy apraksimacyja peŭnaj stupieni.
NN: U biełaruskim pierakładzie «Vaładara Piarścionkaŭ» ździviła mova. Jana byccam całkam zrazumiełaja, ale nie zusim takaja, jakoj my karystajemsia siońnia, jak by naŭmysna ŭpryhožanaja. Čamu tak?
IK: Mova, jakoj napisany «Vaładar Piarścionkaŭ», nie kažučy ŭžo pra «Silmarylijan», navat na čas vychadu knihi, adčuvałasia čytačami, jak krychu archaizavanaja.
Dobry pierakład musić heta ŭražańnie archaizavanaj movy ad čytańnia knihi zachoŭvać. Što ja i pasprabavaŭ zrabić — adsiul takija redkija słovy, jak «vieramie», «adyli», starabiełarusizmy-pałanizmy kštałtu «valka» i h. d.
Sučasnaj ža hutarkovaj movaj u knizie havorać pieradusim chobity, za vyniatkam chiba što Froda, čyja havorka bolš «knižnaja», mnohija — z parušeńniem litaraturnych normaŭ, što ja taksama pieradaju praz takija, skažam, formy, jak «chodziuć», «saŭsim» i padobnaje.
NN: Tołkin pakinuŭ instrukcyju pa pierakładzie svajho ramana. Na što aŭtar źviartaŭ uvahu pierakładčykaŭ i ci byli aktualnymi hetyja parady dla biełaruskaha pierakładu?
IK: U cełym ja prytrymlivaŭsia Tołkinavych parad, i tam, dzie jon raiŭ pierakładać imia abo nazvu, ja pierakładaŭ. Treba tolki pamiatać, što jahonyja parady pisalisia pieradusim dla hiermanskich moŭ. Na toj čas, nakolki ja viedaju, isnavali tolki pierakłady mienavita na ich, i hetyja movy majuć zbolšaha takija ž słovaŭtvaralnyja madeli, pierš za ŭsio asnovaskładańnie. Dla biełaruskaj movy bolš ułaścivaje afiksalnaje słovaŭtvareńnie, tamu daloka nie zaŭsiody parady aŭtara ja realizoŭvaŭ cot u cot. Prykładam, nazvu rečki Hoarwell tearetyčna možna było b pierakłaści dasłoŭna jak «Šerań-krynica», ale nakolki taki hidronim naturalny ŭ biełaruskaj tradycyi? Tamu ja daŭ pierakład «Studzianka».
NN: Siońnia «Vaładar Piarścionkaŭ» isnuje na mnostvie moŭ, navat adzin biełaruski pierakład užo isnavaŭ. Ci była niejkaja karyść dla vašaha pierakładu ad pracy papiarednikaŭ?
IK: Jak ja ŭžo kazaŭ, pa pieršym (i pakul što adzinym) pierakładzie «Chobita» ja ŭ svoj čas pisaŭ kursavuju. Pieršy ž pierakład «Vaładara Piarścionkaŭ» ja, ščyra kažučy, nie čytaŭ: tak, pieršyja staronak sorak. Tamu jon mnie anijak nie prydaŭsia: pracujučy nad svaim pierakładam, ja ŭ jaho nie zaziraŭ. Ale potym akazałasia, što časam my z papiarednimi pierakładčykami dumali padobna, i, skažam, imia ŭłaśnika bryjskaj karčmy Barliman Butterbur pierakłali amal adnolkava: jany — jak «Jačman Maślak», ja — jak «Jačmien Maślak».
NN: Vy nie vielmi pachvalna kazali pra papularny ruski pierakład «Vaładara Piarścionkaŭ». U čym jaho prablema?
IK: Napeŭna, idzie havorka pra, badaj, samy papularny pierakład Kiściakoŭskaha i Muraŭjova. Jon ambivalentny. Z adnaho boku, jon napisany dobraj, sakavitaj ruskaj movaj; čytać jaho — asałoda. Z druhoha boku, jon zanižaje Tołkinaŭ styl, dapuskaje šmat niedakładnaściaŭ, prykładam, niešta ź pierakładu vykinuli, a niešta dadali, i vieršy pieradaje vielmi-vielmi volna. Najhoršaje, napeŭna, źmiena stylu, bo ŭ vyniku ŭražańnie ad knihi ŭ ruskamoŭnaha čytača składvajecca zusim nie takoje, jak u anhłamoŭnaha.
NN: Na fiestyvali «Pradmova» vy kazali, što ad vydaŭca było patrabavańnie asabliva «nie vypiendryvacca». Ad čaho vy byli vymušany admovicca, ale abaviazkova b viarnuli, kali b byli bolš volnym u svaim pierakładzie?
IK: U mianie skłałasia peŭnaja reputacyja ŭ suviazi z prajektam «Svamova». U svaich tvorach i pierakładach, roblenych nie na zakaz, ja časta ŭžyvaju nie tolki redkuju leksiku, ale i ŭłasnyja navatvory. Voś hetaha mianie i paprasili nie rabić. Zrešty, ja i nie źbiraŭsia: staraŭsia ŭnosić u pierakład roŭna stolki «niezvyčajnaści», kolki jaje ŭ aryhinale. Ci atrymałasia heta ŭ mianie, vyrašać čytačam.
NN: U vašym pierakładzie roznyja padychody da pierakładu chobickich, elfijskich i čałaviečych imionaŭ i nazvaŭ — u čym adroźnieńnie pamiž imi?
IK: Chobickija imiony — heta, hruba kažučy, imiony anhlijskija, choć z pachodžańnia mohuć naležać da inšych hiermanskich moŭ, a taksama da moŭ kielckich. Imiony ludziej mohuć być anhlijskimi (jak zhadany vyšej Barliman Butterbur — Jačmien Maślak), staraanhlijskimi (jak usio imiony rochancaŭ), elfijskimi (jak Arahorn) dy inš.
Imiony elfaŭ — heta, zrazumieła, słovy prydumanych Tołkinam elfijskich moŭ: kvieńji, sindaryna dy inšych. Imiony elfijskija i staraanhlijskija ja prosta tranślitaravaŭ. I tut, na žal, sučasny biełaruski pravapis prymušaŭ mocna skažać niekatoryja ź ich.
Tyja ž imiony chobitaŭ i ludziej, jakija majuć sens na sučasnaj anhlijskaj, Tołkin raiŭ pierakładać — što ja i zrabiŭ. Adsiul — Torbins, a nie Behins. Tyja ž imiony, što nie majuć sensu na sučasnaj anhlijskaj, ja zbolšaha pieradavaŭ tak, jak jany hučać u pieršakrynicy.
Adsiul — Handalf, a nie Hendalf. Heta staraisłandskaje imia Gandalfr, jakoje čytajecca jak [ˈgandalvr]. Pakolki [v] na kancy biełaruskich słoŭ nie byvaje zusim, daviałosia zamianić jaho na [f].
NN: Dumaju, mnohija čakali pabačyć u knizie Mižziemje, Šyr, Behinsaŭ, Hendalfa i Teadena, ale pabačyli zusim inšuju pieradaču hetych imionaŭ. Ci nie bajalisia vy, što prychilniki Tołkina nie prymuć vašyja varyjanty pierakładu?
IK: Jak heta ni dziŭna, chapaje ludziej, jakija pračytali «Vaładara Piarścionkaŭ» upieršyniu mienavita ŭ maim pierakładzie — i ŭsio dobra pryniali. Pra toje, čamu ŭ mianie nie «Šyr», «Behins» i «Hendalf», ja ŭžo kazaŭ. Ja staraŭsia iści za paradami samoha Tołkina.
Što da «Sieradziemja», to ja spyniŭsia mienavita na hetym pierakładzie, bo asabista mnie nikoli nie padabaŭsia ciažkavymoŭny źbieh «žz» u «Mižziemji».
NN: Vy kazali, što na mapie Sieradziemja jość paschałki da Biełarusi. Dzie ich adšukać?
IK: Na karcie Vołaści (the Shire). Prosta pračytajcie kožny taponim tam — i, dumaju, nie adzin raz uśmichniaciesia.
(My adšukali na karcie reki Vodva, Čaracianka, Śviača, vioski Kramianiec, Navasady, Łukonica, Śvieržan, Haradok, jakija majuć adpaviedniki na mapie Biełarusi. — NN)
NN: A sam Tołkin pakidaŭ dla svaich anhłamoŭnych čytačoŭ jakija-niebudź zabaŭnyja adsyłki, jakija zamiežniki zrazumieć nie zmohuć?
IK: Kniha ŭ pryncypie pisałasia dla anhłamoŭnych čytačoŭ. Jak ja kazaŭ, pierakład jaje anamastyki — vielmi składanaja reč. Što da žartaŭ, to ŭ knizie chapaje žarcikaŭ etymałahičnych, jakija zrazumiejuć ludzi z adpaviednaj adukacyjaj. Prykładam, les kala Bry zaviecca Chetwood: pieršy elemient «chet» — kielckaha pachodžańnia i značyć «les», druhi elemient «wood» — anhlijski i taksama značyć «les». Zrešty, padobnyja «taŭtałahičnyja» taponimy realna isnujuć u Anhlii.
NN: Pryznajusia, što ja dumaŭ pieršy tom pračytać davoli chutka, ale zachras užo na pieršych staronkach va ŭłasnych imionach. Adkryŭšy tematyčnyja viki-resursy i ruski pierakład, ja sprabavaŭ zrazumieć jak suadnosiacca nazvy i imiony na roznych movach. Heta było nie tak prosta!
Ciapier amatary Tołkina źbirajuć hrošy na ahučku kinatryłohii, ale jość vialikaje padazreńnie, što ŭ joj buduć iznoŭ vykarystany kalki ŭłasnych nazvaŭ z ruskaha pierakładu, a nie aktualnyja biełaruskija. Prosta tamu, što vyšukvać nazvy na arkušach knih nie vielmi zručna. Ci nie dumali vy stvaryć niejkuju anłajn-staronku z anhła-ruska-biełaruskim słoŭničkam ułasnych imionaŭ, kab inšym było praściej ich znajści i karystacca?
IK: A navošta razhortvać ruski pierakład? Dumaju, nam daŭno para zabyć pra «russkij mir» i pierastać na jaho aryjentavacca. Tamu kali ja i stvaru niejki słoŭničak, to tolki anhła-biełaruski. Zrešty, jon užo ŭ mianie jość — treba ž było niejak adsočvać usie hetyja sotni nazvaŭ padčas pracy!
Z ruskaha pierakładu ja śviadoma ŭziaŭ tolki adzin pierakład: Razdoł. Ja doŭha łamaŭ hałavu nad im, bo heta anhlijskaje słova, i Tołkin kaža jaho pierakładać. Dasłoŭna Rivendell aznačaje «raskołataja dalina». Pakolki asnovaskładańnie — nie samy papularny sposab, to łahična było šukać niešta z prystaŭkaj. Spačatku ja dumaŭ skarystacca starabiełaruskim «udoł'» (jano ž «judol» pa-starasłaviansku), ale słova heta karatkavataje i lohka błytajecca z «Doł», jakim ja pierakładaju Dale. Tamu ja ŭrešcie ŭziaŭ nie zusim pravilna ŭtvoranaje, ale prynamsi sensava vielmi blizkaje da aryhinała «razdoł».
Što da ahučki, to, zdajecca, jašče ŭ 2022 hodzie da mianie źviartalisia niejkija ludzi (nie viedaju dakładna chto, bo rabiłasia heta praz adnaho majho znajomaha) z prośbaj dać im śpis maich pierakładaŭ imion — mažliva, heta było dla ahučki «Chobita». Kali tak, to nivodnym maim pierakładam nie skarystalisia.
NN: Historyja «Vaładara Piarścionkaŭ» skončana, ale historyja Sieradziemja nie zavieršanaja, prynamsi, pa-biełarusku. Jaki nastupny tvor Tołkina, na vašu dumku, treba pierakłaści na biełaruskuju movu?
IK: Dalej adnaznačna budzie «Silmarylijan» — užo hatovy čarnavy pierakład niedzie traciny tekstu. Potym, mažliva, ja zrablu svaju viersiju «Chobita».
Jašče vielmi chacieŭ by vydać zborničak vieršaŭ Tołkina, pieradusim «Pryhody Toma Bambadziła», jakija niedzie pałavinu ja ŭžo pierakłaŭ. Da ich dadaŭ by jašče žmieniu jaho samych viadomych vieršaŭ, jak, prykładam, «Karol Skeva», ale nie viedaju, ci ŭdasca takuju kampilacyju ŭzhadnić z pravaŭładalnikami i nakolki dobra jana budzie vyhladać jak celnaja kniha.
Zakazać «Viartańnie Karala» abo ŭsiu tryłohiju całkam možna ŭ varšaŭskaj kniharni «Knihaŭka». Knihi dastaŭlajuć i ŭ Biełaruś.
«Naša Niva» — bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆPracuje ŭ IT, viedaje staraanhlijskuju i sanskryt. Vialikaja hutarka ź pierakładčykam «Vaładara piarścionkaŭ» na biełaruskuju movu
«Chaču ŭ staraści svaju biblijateku, jak u Radziviłaŭ u Niaśvižy». Litaraturny błohier pra svoj šlach da rodnaj movy i ŭlubionyja knihi
Baraćba orkaŭ za mirnaje nieba i dušnyja elfy. Što pakazali ŭ novym siezonie «Piarścionkaŭ ułady»
Iena Mak-Kielena paklikali syhrać Handalfa ŭ novuju ekranizacyju «Vaładara Piarścionkaŭ»
Braty-bliźniaty pryjšli pracavać u milicyju. Adzin ź ich pierapłyŭ raku i ŭciok ź Biełarusi, kab nie zajmacca palityčnymi spravami. Pahutaryli ź im1212
Kamientary