Natalla Harbanieŭskaja: «Nie asudžajcie tych, chto napisaŭ prašeńnie…»
Jana padpisvajecca ŭ abaronu biełaruskich palitviaźniaŭ, bo i sama prajšła praź niespraviadlivy sud. Lehiendarnaja savieckaja dysidentka i paetka naviedała Minsk.
Jana była ŭ liku tych, chto padpisvaŭ zvaroty da mižnarodnaj hramadskaści ab spryjańni ŭ vyzvaleńni Alaksandra Fiaduty i Uładzimira Niaklajeva, kali jany znachodzilisia za kratami. Padtrymlivali biełaruskich haładoŭnikaŭ u
Natalla Harbanieŭskaja i praz dvaccać hadoŭ paśla razvału Savieckaha Sajuza zastajecca niereabilitavanaj. «Ab hetym treba prasić. Ja nie prasiła mianie sudzić, dyk navošta ja budu prasić ab reabilitacyi», — reziumuje jana. I zaklikaje ni ŭ jakim razie nie asudžać tych biełaruskich palitviaźniaŭ, chto napisaŭ prašeńnie ab pamiłavańni.
«Ja dobra pamiataju, jak vyzvalali palitviaźniaŭ u Savieckim Sajuzie ŭ 1987 hodzie. Tak zvanaje «harbačoŭskaje vyzvaleńnie».
Ad ich usich patrabavali pisać prašeńni. I pieršymi vypuścili tych, chto napisaŭ. I zastalisia tyja, chto admoviŭsia. A paśla pačali vypuskać tych, chto admoviŭsia.
Chto napisaŭ heta prašeńnie Łukašenku — jamu samomu ad hetaha pakutavać. I my nie majem prava asudžać. Heta ich, a nie naša prablema. Zatoje chto vyjdzie admoviŭšysia pisać, vyjdzie, jak havaryłasia ŭ savieckija časy, na svabodu z čystym sumleńniem».
Na demanastracyju ź niemaŭlom
Proźvišča Natalli Harbanieŭskaj ablacieła zachodnija haziety ŭ žniŭni 1968 hoda. Tady jana ŭziała ŭdzieł u publičnaj akcyi pratestu suprać uvodu savieckich vojskaŭ u Čechasłavakiju.
Ich było vosiem čałaviek. 25 žniŭnia jany vyjšli na Krasnuju płošču ŭ Maskvie. Harbanieŭskaja z saboj uziała jašče i niemaŭla. Sieli na Łobnym miescy. Razharnuli płakaty. Na adnym ź ich byŭ nadpis — «Za vašu i našu svabodu!» — jak u paŭstancaŭ 1863 hoda.
Akcyja doŭžyłasia ŭsiaho niekalki chvilin.
Padbiehli kahebisty ŭ cyvilnym. Parvali płakaty, kahości źbili i zabrali z saboj. Tolki Harbanieŭskaja zastavałasia na płoščy — čekisty šukali mašynu, u jakuju jana mahła b źmiaścicca kalaskaj ź niemaŭlom…
Jaje dapytali. Na kvatery praviali pieratrus… i adpuścili. Heta ŭ toj čas, jak astatnich udzielnikaŭ adrazu aryštavali. «U mianie było trochmiesiačnaje dzicia. I jany doŭha vahalisia, što sa mnoj rabić. A paśla pakinuli da taho času, jak dzicia padraście, a pra mianie zabuduć na Zachadzie».
A ŭvieś hety čas Natalla Jaŭhienaŭna pisała knihu «Poŭdzień. Sprava pra demanstracyju 25 žniŭnia 1968 hoda na Krasnaj płoščy»: «Aryhinał razam ź siamiu pieradrukavanymi kopijami lažali pad łožkam. My žyli ŭčatyroch u adnym pakoi (ja rukapis jašče i ad maci chavała). Mahli b pryjści ź pieratrusam. Ale ŭ toj momant nie pryjšli. Heta majo šancavańnie. Pryjšli b — praca ŭsia zmarnavałasia b».
Šancavała i padčas pieratrusaŭ. 24 śniežnia 1969 hoda, u dzień aryštu, u jaje nie znajšli materyjały pra haładoŭku ŭ adnym z łahieraŭ, pieradadzienyja ad palitviaźniaŭ. Papiery lažali ŭ kišeni zimovaha palito.A ŭ stale lažali materyjały da samvydataŭskaha časopisa «Chronika tiekuŝich sobytij», jaki jana redahavała. Spadarynia Natalla zhadvaje heta z uśmieškaj i adznačaje, što «ŭ nas było šmat viasiołych historyj. Nie treba ŭjaŭlać naša žyćcio jak vyklučna i ŭ kožny momant trahičnaje».
U«Viečnaja kojka» — tak nazyvali viaźni varjatniu.1970-m Harbanieŭskaj pastavili dyjahnaz «viałaciakučaja šyzafrenija» i nakiravali ŭ Kazanskuju psichijatryčnuju balnicu turemnaha typu. «Heta vopyt, u jakim niama ničoha stanoŭčaha», — kaža jana.
Kali ŭ turmie byŭ realny termin źniavoleńnia, dyk u varjatni čałavieka «lačyli» stolki, kolki paličać patrebnym.Harbanieŭskuju vypuścili ŭ lutym 1972 hoda. Da jaje nie vykarystoŭvali elektrašokiery, bo na voli padniałasia chvala ŭ jaje abaronu. Ale psichatropny preparat hałapierydoł* davali rehularna.
U daviedcy ab vyzvaleńni Harbanieŭskaj napisana, što jana adpuščanaja
«Francyju ja nie vybirała»
Na svabodu Natalla Jaŭhienaŭna vyjšła ŭ lutym
«U1974 hodzie ja padpisała niešta nakont vysyłki Sałžanicyna, zatym — list u abaronu Leanida Plušča, jaki znachodziŭsia ŭ psichijatryčnaj turmie. I zrazumieła: jašče 1–2 kroki — i mianie znoŭ pasadziać u psichijatryčnuju turmu. Mnie pahražała paŭtareńnie žudasnaha vopytu».Čamu abrała mienavita Francyju?Harbanieŭskaja vyprašyła źjechać z krainy.
«My vyjazdžali nie «kudy», a «adkul». Ź izrailskaj vizaj dajechali da Vieny, jakaja była tranzitnym horadam. Tam mianie zaprasili ŭ Francyju. I heta było cudoŭna». Harbanieŭskaja adrazu pačała pracavać u paryžskim časopisie «Kontinient» (u jakim drukavalisia i biełaruskija emihranty, u pryvatnaści, Kastuś Akuła), pazaštatna na radyjo «Svaboda», paźniej — u haziecie «Russkaja mysl».
U 1992 hodzie žančyna naviedała Rasiju. A pry čarhovaj sprobie vyjechać u 1997 hodzie francuzy admovilisia vypuskać jaje na radzimu, bo Harbanieŭskaja mieła biežanski pašpart, u jakim stajała paznaka: dziejsny va ŭsie krainy akramia SSSR. Pačałasia biurakratyčnaja vałakita, vynikam jakoj stała toje, što Harbanieŭskaja źmianiła hramadzianstva na polskaje. Čamu nie rasijskaje?
«Kali vyjšaŭ pieršy, samy libieralny, rasijski zakon ab hramadzianstvie, u im havaryłasia, što asoby, jakija stracili hramadzianstva, a paśla byli reabilitavanyja, mohuć atrymać jaho bieź pieraškod. Ale ja asoba nie reabilitavanaja. A kab być reabilitavanaj, ab hetym treba prasić. Ja nie prasiła mianie sudzić, dyk navošta ja budu prasić ab reabilitacyi».
«Ja i na płošču nie vyjšła b, kab nie Achmatava»
U 1962 hodzie jana paznajomiłasia z Achmatavaj, jakaja vysoka acaniła vieršy maładziejšaj paetki. Pry ŭzhadvańni Hanny Andrejeŭny ŭ hołasie Harbanieŭskaj adčuvajecca notka zachapleńnia.
«Sustreča z Achmatavaj — heta najvažniejšy pavarot u žyćci. Ja časta dumaju, što mo i na płošču nie vyjšła b, kab nie Achmatava…Ja ciaham troch ź liškam hadoŭ ź joj kantaktavała i mahła vučycca ŭ jaje nie jak vieršy pisać, a jak być paetam, jak da siabie stavicca… Ja dumaju, jana viedała, što jana vialiki paet. Ale jana mahła stavicca da siabie tak iranična».
Trojčy na hod Natalla Jaŭhienaŭna starajecca naviedvać Rasiju. Tam u jaje vychodziać knihi. Apošnija hady — z zajzdrosnaj rehularnaściu. Jana svaim prykładam
razburaje mif, što ŭ vyhnańni paetam pisać ciažka.
«Ja liču, što vyhnańnie abvastraje movu paeta. Prazaika — nie. Pamiataju, niejak pa telefonie skazała Brodskamu: «Ty viedaješ, što da emihracyi ja nadta lubiła tvaje vieršy. Ale nie ŭsie. A ciapier prosta kožny lublu». Ja bajałasia havaryć kamplimienty Brodskamu. A jon
Natalla Harbanieŭskaja kudy z bolšaj achvotaj hatovaja havaryć pra litaraturu, čym pra pieražytaje ŭ savieckaj krainie.* * *
Natalla Harbanieŭskaja
Nar. u 1936 u Maskvie. Paetka, pierakładčyca. Zasnavalnica i pieršy redaktar samvydataŭskaj «Chroniki tiekuŝich sobytij». Udzielnica demanstracyi suprać uvodu savieckich vojsk u Čechasłavakiju. Była aryštavanaja, znachodziłasia na prymusovym lačeńni ŭ varjatni. Ad 1976 hoda žyvie ŭ Francyi. Aŭtarka dziasiatka zbornikaŭ vieršaŭ. Viadzie błoh. Amierykanskaja śpiavačka Džoan Baez pryśviaciła joj pieśniu «Natalia».
* * *
Harbačoŭskaje vyzvaleńnie palitviaźniaŭ
U lutym 1986 hienieralny sakratar CK KPSS Michaił Harbačoŭ u intervju francuzskaj kamunistyčnaj haziecie «Jumanite» paŭtaryŭ tezis savieckaj prapahandy pra toje, što ŭ SSSR niama palitviaźniaŭ: «Za pierakanańni ŭ nas nie sudziać. Ale lubaja dziaržava musić baranić siabie ad tych, chto pasiahaje na jaje, zaklikaje da jaje padryvu ci źniščeńnia, chto, urešcie, špijonić na karyść zamiežnych vyviedak. U SSSR za ŭsie vidy takoha rodu złačynstvaŭ adbyvajuć pakarańnie trochi bolej za dźvieście čałaviek».
U adkaz akademik Andrej Sacharaŭ, jaki znachodziŭsia tady ŭ vysyłcy ŭ Horkim (ciapier Nižni Noŭharad), skiravaŭ Harbačovu adkryty list. Jon źviarnuŭ uvahu na peŭnyja artykuły Kryminalnaha kodeksu —
U liście Sacharava pieraličvalisia i kankretnyja vypadki pieraśledu za pierakanańni. Harbačoŭ zahadaŭ prakuratury razabracca pa kožnym ź ich. Ciaham 1986 byŭ vyzvaleny 21 palitviazień. U pakojčyku Sacharava ŭ Horkim śpiecyjalna ŭstalavali telefon, kab Harbačoŭ moh pazvanić i paviedamić, što akademik moža viarnucca ŭ Maskvu.
U studzieni 1987 adbyłosia masavaje vyzvaleńnie palitźniavolenych z turmaŭ. Kab vyjści z turmy, treba było pisać prašeńnie ab pamiłavańni. Tych, chto admaŭlaŭsia pisać, vyzvalali paźniej. Samyja pryncypovyja palitviaźni vyjšli na svabodu ŭ 1991, z razvałam SSSR.
* * *
*Hałapierydoł
Adzin z asnoŭnych preparataŭ savieckaj «karnaj psichijatryi». Z pačatkam pryjomu vyklikaje mocnyja boli. Paśla — depresiju i apatyju. Čałaviek robicca abyjakavym i biezinicyjatyŭnym na doŭhi čas.
Va Ukrainie zahinuła 24-hadovaja biełaruskaja dobraachvotnica Maryja Zajcava29
Kamientary