№ 40 (249), 1 kastryčnika 2001 h.
Nia varta paetu pierakładać prozu
Hutarka ź Niłam Hilevičam napiaredadni jahonaha 70-hodździa
“NN”: Što ŭ Vašym žyćci Vy rabili niapravilna?
Nił Hilevič: Nia viedaju, jaki aspekt majho žyćcia Vas cikavić: pobytavy, tvorčy, hramadzka-palityčny? Kali pobytavy, to vielmi škaduju, što, viečna apantany kłopatami tvorčymi j hramadzkimi, mała nadavaŭ uvahi rodnym i blizkim, asabliva mamie j svajoj siamji. Choć i spakušaje djabał da apraŭdańnia — maŭlaŭ: “zatoje, pahladzi, kolki napracavaŭ, kolki paśpieŭ zrabić!”. Ale zastaŭšysia ŭ dumkach sam-nasam, mušu z bolem i horyčču kazać: “Jakaja niepapraŭnaja, prosta trahičnaja pamyłka!..” Hetaksama škaduju, što nie znachodziŭ času pabyć hościem lesu ci haju, pola ci łuhu, voziera ci rečki. Jak redka vypadali takija ščaślivyja chviliny! Ale pra ŭsio heta ja dastatkova poŭna, mnie zdajecca, vyspaviadaŭsia ŭ vieršach, paemach. Dla taho, chto daść sabie kłopat pračytać ich uvažliva, adkryjucca ŭsie maje pamyłki j hrachi hetaha kštałtu.
U tvorčym aspekcie… Nu, naprykład, naŭrad ci było pravilnym mnie, paetu, zajmacca pierakładam tvoraŭ prozy. “Pieraviarnuŭ” na biełaruskuju movu taŭščezny raman, dźvie apovieści, niekalki dziasiatkaŭ apaviadańniaŭ i kazak, a moh by spakojna hetaha nie rabić, bo vydatki pracy j času nieapraŭdanyja. Inšaja reč — pierastvareńnie paezii: kala čatyrochsot słavianskich paetaŭ zahavaryli pad maim piarom pa-biełarusku — i ja pra toje nie škaduju, tut išło tvorčaje spabornictva, pa sutnaści, vieršy inšych ja rabiŭ svaimi i tamu ad ułasnaj paezii ich nie adłučaju.
Što datyčyć majoj pazycyi ŭ hramadzka-palityčnym žyćci krainy — nia dumaju, što mnie treba ŭ niečym duža kajacca j kryčać “darujcie!”. U ideały, na jakich byŭ vychavany ź dziacinstva, vieryŭ ščyra, dušoju nie kryviŭ i nie spekulavaŭ. Tym bolš, što papieradzie ŭsich inšych ideałaŭ praz usio śviadomaje žyćcio bačyłasia mnie Biełaruś — ščaślivaja j vieličnaja ŭ svabodnaj stychii svajoj movy, pryhožaja ŭ akrasach svajoj kultury, śviataja ŭ pakutach svajoj histaryčnaj pamiaci. Joj słužyŭ, pra jaje dumaŭ — jakuju b iluzornuju padśvietku maim dumam nie davaŭ čas.
“Niapravilnaha” było zroblena niamała. Ale adnaho pamyłkovaha kroku, asabliva niebiaśpiečnaha dla ludziej tvorčych prafesijaŭ, ja nie zrabiŭ: nia staŭ “sakretnym supracoŭnikam”, nie pisaŭ i nie rabiŭ vusnych danosaŭ, paklopnickich zajavaŭ — ni ŭ KDB, ni ŭ CK, ni ŭ abkam, ni ŭ harkam i ni ŭ jakija inšyja “kamy”. Doraha mnie kaštavała hetaja niezaležnaść ułasnaj voli, hetaja nieabciaražaranaść dušy haniebnym hruzam, ale zatoje hladzieŭ i hladžu ludziam u vočy spakojna.
“NN”: Tady inšaje pytańnie. A što ŭ Vašym žyćci vy rabili słušna?
N.H.: Słušna (čym i hanarusia) usio žyćcio supraćstajaŭ trunaram i dałakopam Biełarusi, baraniŭ ad źniavahi, ździeku i ŭdušeńnia našu movu, zmahaŭsia za jaje prava panavać na ziamli, dzie joj było sudžana ŭ hłybini viakoŭ praraści i, cierpiačy to lutyja marazy, to strašnyja zasuchi, vyžyć.
Słušna ŭziaŭsia 13 hadoŭ tamu za stvareńnie Tavarystva Biełaruskaj Movy, rola j značeńnie jakoha ŭ nacyjanalnym adradžeńni Biełarusi jašče budzie acenienaja. Kali b nie TBM i jahony pieršy staršynia, u Viarchoŭnym Saviecie Biełarusi CHII sklikańnia nie było b apazycyi BNF na čale ź Zianonam Paźniakom. Pomniu, jak užo nadviačorkam da mianie źviarnulisia razhublenyja siabry Sojmu BNF: “Ratujcie stanovišča! Siońnia apošni dzień rehistracyi kandydataŭ u deputaty, a CVK nia choča rehistravać našych adzinaccać kandydaturaŭ, vyłučanych haradzkimi j rajonnymi supołkami TBM!” Ja źviazaŭsia pa “viartušcy” sa staršyniom CVK i skazaŭ: “Nie naryvajciesia na vialiki skandał. TBM maje prava vyłučać kandydataŭ, heta arhanizacyja stvoranaja sa zhody CK KPB i jurydyčna zaćvierdžanaja Prezydyjumam Viarchoŭnaha Savietu. Chto Vam daŭ prava admiaŭlać u rehistracyi?” — “Dobra, zaraz zarehistrujem”, — prarypieŭ u adkaz hołas. I nie biada, što hety fakt nia ŭzhadvajuć u svaich uspaminach tyja ž byłyja deputaty j aktyvisty BNF: jon zastajecca faktam.
Słušna dabivaŭsia pryniaćcia “Zakonu ab movach u BSSR”, byŭ namieśnikam staršyni Kamisii pa padrychtoŭcy hetaha Zakonu j kiraŭnikom rabočaj hrupy pa jaho vypracoŭcy. Zakon byŭ pryniaty 26 studzienia 1990 h., i biełaruskaja mova stała adzinaj dziaržaŭnaj u Biełarusi (na žal, usiaho na piać hadoŭ).
Słušna, jak staršynia stałaj kamisii VS pa adukacyi, kultury j zachavańni histaryčnaj spadčyny, rabiŭ na sesijach dakłady ab zakonaprajektach, nadzvyčaj važnych dla adradžeńnia nacyjanalnaj škoły, kultury j histaryčnaj pamiaci narodu. U pryvatnaści, ab Ściahu j Hierbie Respubliki Biełarusi i ab naźvie stalicy (dabivaŭsia, kab viarnuli “Miensk”). Kali antydemakratyčnaja j antybiełaruskaja balšynia Viarchoŭnaha Savietu apamiatałasia i ŭziała kurs na revanš, deputat ad veteranaŭ M.Kačan źviarnuŭsia da mianie ź dziŭnaj prośbaj: “Tavaryš Hilevič, tolki dziakujučy vam byli pryniatyja hetyja ściah i hierb. Mahija vašych pramovaŭ i vaš aŭtarytet zrabili spravu: my pavieryli vam i padtrymali vas. Ciapier my vyrašyli pastavić pytańnie ab pierahladzie zakonu ab ściahu j hierbie i prosim vas: nie vystupajcie suprać”. Paabiacać takoje ja, zrazumieła, nia moh, ale tady “pytańnie ab pierahladzie” i nia staviłasia. Ja naŭmysna padkreśliŭ słovy “tolki dziakujučy vam”, bo niadaŭna, 19 vieraśnia, adznačałasia dziasiataja hadavina pryniaćcia Zakonu ab Ściahu j hierbie, dyk imia dakładčyka pa hetych pytańniach navat nie zhadali. Znajomaje, i ja b skazaŭ, fenamenalnaje biełaruskaje samajedztva!
“NN”: Jak, pa-Vašamu, budzie raźvivacca biełaruski pravapis?
N.H.: Pravapis biełaruskaje movy — tolki adna z prablemaŭ, jakija pavinny chvalavać usich nieabyjakavych da losu rodnaha słova hramadzianaŭ. Jość i inšyja prablemy, uśviedamleńnie jakich naradžaje ŭ dušy vialikuju tryvohu. Prablema syntaksysu: sapraŭdny biełaruski syntaksys i ŭ vusnaj, i ŭ piśmovaj formie my amal zabylisia, i sami hetaha nie zaŭvažajem. A jon ža — duša movy! Jak skaz ci fraza hučyć — ci pa-biełarusku, ci biełaruskaja intanacyja, melodyja, muzyka skazu — zaležyć u pieršuju čarhu ad syntaksysu. Zatym — prablema leksyčnaja: u našu movu pa nieabačlivaści, a čaściej — pa niepiśmiennaści j naŭmysna, zahaniajecca proćma niebiełaruskich słovaŭ, i hetaja ahidnaja miašanka vydajecca za biełaruskuju movu. Narešcie, prablema artaepii: šmat chto biełaruskija słovy vymaŭlaje nie pa-biełarusku, na rasiejski kštałt. Biez uliku hetych prablemaŭ zamiena adnaho pravapisu na druhi budzie mieraju niedastatkovaju dla taho, kab biełaruskaja litaraturnaja mova stałasia sapraŭdy biełaruskaj. Treba viartacca da vytokaŭ, adnaŭlać biełaruski syntaksys i biełaruskuju leksyku, u tym liku terminalohiju. Heta, paŭtaraju, musić być zroblenaje niezaležna ad taho, jaki ŭstalujecca pravapis.
Dyj z apošnim pytańnie bolš składanaje, čym zdajecca. Treba adrehulavać mnohija dziasiatki momantaŭ pravapisu, a nia try-čatyry-piać, pravieści vialikuju i krapatlivuju navukovuju pracu, šyrokaje abmierkavańnie z udziełam specyjalistaŭ — movaznaŭcaŭ, piśmieńnikaŭ, žurnalistaŭ, nastaŭnikaŭ. Ale kali my nie dabjemsia adnaŭleńnia Zakonu ab movach 1990 h., našyja sprečki pra pravapis buduć sprečkami naiŭnych i śmiešnych dzivakoŭ. Treba ŭsie siły mabilizavać na vyratavańnie movy, na nadańnie joj naležnych hramadzianskich pravoŭ, na jaje pašyreńnie ŭ hramadzkim užytku. Ale chiba heta možna rabić va ŭmovach dyktatury, u krainie, dzie tatalny strach paralizuje žyvuju dušu čałaviečuju? Značyć… a toje samaje i značyć, pra što vy padumali.
Zapisała Śviatłana Kurs
Kamientary