Norman Dejviz. Miesca dla Eŭropy

Miesca dla Eŭropy

Na pieršy pohlad, ataka na Suśvietny handlovy centar 11 vieraśnia 2001 h. nia mieła nijakaha dačynieńnia da Eŭropy. Učynak tych dvaccaci terarystaŭ byŭ vyklikany žadańniem adpomścić ZŠA za palityku na Blizkim Uschodzie.

Usie terarysty byli arabami, pieravažna z Saudaŭskaj Arabii, a taksama musulmanskimi fundamentalistami, dla jakich Ameryka — “vialiki Šajtan”. Jany byli siabrami arhanizacyi “Al-Kajda”, što kirujecca dy finansujecca Asamam ben Ładenam, bahatym saudaŭskim dysydentam. Kamikadze nie kankretyzavali svaich zadačaŭ, my možam tolki zdahadvacca pra ichnyja matyvy. Mnie zdajecca, što jany chacieli:

— pierad usim śvietam pakarać i prynizić Ameryku za minułyja hrachi;

— źviarnuć uvahu amerykanskaj hramadzkaj dumki na prablemy Blizkaha Ŭschodu, pra jakija bolšaść amerykancaŭ nia maje ŭjaŭleńnia;

— asłabić uładu dynastyi Saudaŭ i jaje suviazi z ZŠA;

— pieraškodzić amerykancam ekspluatavać zapasy nafty na Blizkim Uschodzie, zbuntavaŭšy Saudaŭskuju Arabiju;

— pakazać, što ZŠA zapłaciać vialikuju canu, kali buduć adkryta padtrymlivać Izrail.

Zbroja słabiejšych

Teraryzm — nie najnoŭšaja vynachodka. U 1605 h. u Vialikaj Brytanii była vykrytaja “parachavaja zmova”: anhielskija kataliki-terarysty źbiralisia ŭźniać u pavietra parlamenckija budynki Londanu, razam z karalom, łordami i nižniaj pałataj. Kali b terakt atrymaŭsia, jahonyja vyniki dla Anhlii byli b kudy bolš značnyja, čym nastupstvy 11 vieraśnia dla ZŠA.

Mnohija eŭrapiejskija krainy, u tym liku Vialikabrytanija i Hišpanija, zmahajucca z terarystyčnymi ruchami. “Al-Kajda” istotna nia roźnicca ad ETA ci IRA. Tamu možna dastatkova peŭna vyznačyć charakternyja rysy hetych terarystaŭ. Jany nie varjaty, jakija dajuć vychad ślapoj prazie hvałtu. Jany majuć svaje matyvy, majuć idealohiju, dziela jakoj hatovyja pajści na śmierć. Jany nie patalahičnyja zabojcy i dziejničajuć hvałtoŭnymi metadami tolki tamu, što ličać, nibyta ichnych metaŭ nielha dasiahnuć pa-inšamu. Jany vierać, što vorahi nadzvyčaj mahutnyja, što status-kvo nia moža być źmienieny šlacham dyplamatyi, pratestaŭ i ŭzbrojenaj intervencyi. Teraryzm — apošniaja nadzieja słabych i demaralizavanych.

Usio heta śviedčyć, što ataka na Suśvietny handlovy centar rychtavałasia z raźlikam na ŭdar u adkaz z boku Ameryki. I, z punktu hledžańnia terarystaŭ, čym mahutniejšy, tym lepšy. Tak što ZŠA musiać zachoŭvać chałodny rozum i nie reahavać zanadta rezka. Ja nia peŭny, što prezydent Džordž Buš heta razumieje. Jon, kiraŭnik samaj mahutnaj krainy śvietu, maje, vidać, spakusu adnym naciskam knopki ścierci ŭ pył uvieś Blizki Ŭschod. Ale heta było b na ruku praciŭniku. Vašynhton mieŭ racyju, kali zładziŭ u Aŭhanistanie abmiežavanuju palicejskuju aperacyju, jakaja likvidavała režym talibaŭ dy raźbiła “Al-Kajdu”. Bolš rezkija zachady, kštałtu poŭnamaštabnaj vajny ź Irakam, pahražali b destabilizacyjaj usiaho rehijonu, a jakraz heta i treba terarystam. Dyj niama dokazaŭ, što Irak padtrymlivaje “Al-Kajdu”.

Zmahar ci teraryst

Prezydent Buš vyjaviŭ niekampetentnaść, abviaściŭšy “vajnu z teraryzmam”. Jak skazaŭ adzin brytanski kamentatar, “nielha abviaščać vajnu abstraktnamu paniatku”. “Teraryst — heta takoje ž słova, što ničoha nia značyć, jak niekali vorah narodu”, — ćvierdzić Alen Bezanson, akademik Francuskaj Akademii. Vajna z abstraktnym paniatkam spryjaje ŭźniknieńniu pamyłkovych interpretacyjaŭ. Buš nazyvaje svaich praciŭnikaŭ “terarystami”, i jany taksama kažuć pra jaho — “teraryst”. Aryel Šaron śćviardžaje, što Jasir Arafat — “teraryst”, adnak Arafat hetaksama nazyvaje Šarona. Značeńnie słova chutka devalvujecca.

Nieabchodna ŭśviadomić niekalki iścin pra teraryzm. Pa-pieršaje, dziaržaŭny teraryzm — takaja ž realnaść, jak i antydziaržaŭny. Abstreł ź ciažkoj artyleryi lahieraŭ dla biežancaŭ, rujnavańnie damoŭ tankami, zabojstvy palityčnych lideraŭ, ździejśnienyja “nieviadomymi vykanaŭcami”, vykarystańnie cyvilnych hramadzianaŭ u roli “žyvoha ščyta” — usio heta nie ŭvachodzić u pieralik ahulnapryniatych vajskovych metadaŭ. Pa-druhoje, u ciažkija časiny paśpiachovyja palityčnyja ruchi časta vykarystoŭvali niepaśpiachovych terarystaŭ dla realizacyi svaich metaŭ. Tak, koliś u zmahara z aparteidam Nelsana Mandeły znajšli abstalavańnie dla vyrabu bombaŭ. U Palestynie habrei, jakija zmahalisia suprać brytanskaha panavańnia, nia hrebavali padkładańniem vybuchoŭki i zabojstvam biaźvinnych jerusalimskich minakoŭ. Pa-treciaje, značeńnie majuć dziejańni i matyvy, a nie jarłyki. I esesaŭcy, i saviecki NKUS nazyvali bajcoŭ biełaruskaj nacyjanalnaj partyzanki “bandytami”. Ci značyć heta, što baraćba z akupantami — bandytyzm?

Ataka na Suśvietny handlovy centar była terarystyčnym aktam u lubym značeńni hetaha słova. Ale prablemu dabra i zła na Blizkim Uschodzie nia vyrašyš, asudziŭšy vykanaŭcaŭ hvałtu, bo hvałt prymianiajuć usie baki.

Zirniem, čamu amerykanskaja palityka na Blizkim Uschodzie vyklikaje takoje rezkaje abureńnie. Na adras dziadźki Sema možna było b vysunuć nastupnyja abvinavačańni:

Kryvadušnaść. Amerykanskija ŚMI zaŭsiody kazali pra abaronu svabody i demakratyi, ale adnačasova ZŠA siabravali amal z usimi dyktatarami rehijonu. Spačatku padtrymlivali iranskaha šacha, potym uzbroili Irak, a ciapier utrymlivajuć despatyčny režym u Saudaŭskaj Arabii.

Źmienlivaść. ZŠA vybirajuć sabie siabroŭ, a potym, kali tyja robiacca niepatrebnymi, adkidajuć ich. Stvarajuć monstraŭ, jakich paśla zmušanyja źniščać. U 80-ja Ameryka dapamahała Sadamu Chusejnu, jaki zmahaŭsia tady z revalucyjnym Iranam. CRU abstalavała ŭ Aŭhanistanie bazy dla ben Ładena, bo toj vajavaŭ z Savietami. Ciapier Sadam i Asama — djabły ŭ čałaviečym abliččy.

Padvojnaja maral. Amerykancy karystajucca lubymi srodkami, kab ačarnić praciŭnikaŭ, ihnarujučy krytyku na adras svaich sajuźnikaŭ. Jany słušna havorać, što Irak parušyŭ pastanovy AAN, patajemna vyrablaŭ zbroju masavaha źniščeńnia, napaŭ na susiednija krainy i drenna abychodzicca z ułasnymi hramadzianami. Čamu ž tady ZŠA nie krytykujuć Izrail?

Karyślivaść. U vačach žycharoŭ rehijonu amerykancaŭ najbolš turbuje dostup da tannaj nafty, i jany padtrymlivajuć toj ład, jaki spryjaje jaje spakojnaj zdabyčy.

Zaanhažavanaść. Amerykancy padzialajuć krainy na dobryja i drennyja, stvarajučy pry hetym škodnyja stereatypy. Tak, daŭno pryžyłasia asacyjacyja “arab-teraryst”. Kolki hadoŭ tamu, paśla mahutnaha vybuchu ŭ Akłachomie, FBR šukała ŭ aeraportach asobaŭ “arabskaj nacyjanalnaści”, až pakul nia vyjaviłasia, što teraryst byŭ amerykancam anhłasaksonskaha pachodžańnia.

Udziačnaść i zajzdraść

Choć 11 vieraśnia — pierš za ŭsio kanfrantacyja ZŠA ź Blizkim Uschodam, Eŭropa zajmaje ŭ joj svajo miesca, bo zdaŭna padtrymlivaje adnosiny z abodvuma bakami kanfliktu. Złučanyja Štaty — dzicia Eŭropy, jakoje vyrasła ź dziciačych štonikaŭ i ciapier značna dužejšaje dy zamožniejšaje za svaich baćkoŭ. Za apošnija sto hadoŭ jano pieratvaryłasia z dužaha, ale niedaśviedčanaha padletka ŭ baksera-ciažkavahavika, jaki daminuje ŭ palityčnaj, ekanamičnaj i vajskovaj sferach. Ameryka ŭžo dvojčy ratavała eŭrapiejskuju demakratyju ad źniščeńnia. Padčas druhoj suśvietnaj vajny mahutnaść ZŠA była klučavym elementam u baraćbie z fašyzmam. Jany harantavali sajuźnikam pieramohu na zachodnim froncie, pastaŭlajučy vielizarnuju kolkaść techniki. Paśla vajny mudraja i vielikadušnaja kancepcyja planu Maršała dazvoliła adnavić ekanomiku Zachodniaj Eŭropy i stvaryć Ekanamičnuju Supolnaść — pravobraz Eŭraźviazu. Praz svoj udzieł u NATO Złučanyja Štaty dapamahali Eŭropie procistajać ambicyjam SSSR i zabiaśpiečyli joj pieramohu ŭ chałodnaj vajnie.

U eŭrapiejcaŭ jość šmat słušnych padstavaŭ być udziačnymi Amerycy. Ale pavodziny apošniaj časam vyklikajuć zajzdraść i abureńnie. ZŠA daminujuć nad śvietam, jak koliś Eŭropa. Sajuz z Amerykaj zrabiŭ Eŭropu mocnaj ekanamična, ale zaležnaj u vajskovaj sfery. Eŭraźviaz nia moža ŭmiašacca ŭ padziei na Blizkim Uschodzie, navat kali b zachacieŭ, bo nia maje samastojnych vajskovych arhanizacyjaŭ ci strukturaŭ biaśpieki.

Imperyjalizm — naviazvańnie hiehiemonii adnoj dziaržavy rešcie śvietu — taksama byŭ vynajdzieny eŭrapiejcami. Brytancy, francuzy, rasiejcy, hišpancy, halandcy, partuhalcy — usie zrabili ŭniosak u jahonaje macavańnie. Amerykancy, što vyrvalisia z ułońnia Brytanskaj imperyi, lubili nazyvać siabie antyimperyjalistami. Ale časy i pohlady źmianiajucca.

Ameryka nie zajmałasia zachopam kalonijaŭ. Instrumentami jejnaha imperyjalizmu byli hrošy, mahutnaja naftapierapracoŭčaja pramysłovaść, prodaž zbroi dy svojeasablivaja zamiežnaja palityka, kali ščodra ŭznaharodžvalisia liśliŭcy j apynalisia pad mahutnym ciskam niepakorlivyja. Amerykancy imknulisia da stabilnaści luboj canoj, a ŭ vyniku spryjali tyranam, ihnaravali demakratyčnyja tendencyi i abražali arabskich patryjotaŭ. Nie paśpieli araby-nacyjanalisty pakaštavać tak ciažka zdabytaj svabody, jak jaje plon byŭ adabrany amerykanskaj hiehiemonijaj.

Nacyjanalizm taksama naradziŭsia ŭ Eŭropie. U samaj častaj svajoj formie — “intehralnaha nacyjanalizmu” — jon abviaščaje, što kožny narod maje prava na svaju terytoryju. U Niamieččynie z hetaje idealohii paŭstaŭ znakamity lozunh “Blut und Boden” — “kroŭ i ziamla”. U Francyi fašysty z “Action Francaise” dali pačatak słohanu “Francyja dla francuzaŭ”, u jaki Žan-Mary Le Pen apošnim časam udychnuŭ novaje žyćcio. U arabskich krainach nacyjanalisty zmahalisia z čužymi ŭradami j ajčynnymi despatami pad lozunham “Arabskaja ziamla dla arabaŭ”. Siarod habrejaŭ, jakija asieli ŭ Eŭropie, naradziŭsia sijanizm.

Na dumku mnohich liberalnych i demakratyčnych ahladalnikaŭ, intehralny nacyjanalizm — biada sučasnaha śvietu. Varta adnoj hrupoŭcy nacyjanalistaŭ zajmieć pieravahu ŭ krainie z razhalinavanaj etničnaj strukturaj, kštałtu byłoj Juhasłavii, jak pačynajecca hvałt z čystkami j departacyjami.

Sijanizm, jaki kiravaŭsia idejaj, što habrei majuć prava viarnucca ŭ Sijon, — klasyčny prykład intehralnaha nacyjanalizmu. Ale jon nie źjaŭlajecca, jak imknułasia padać kamunistyčnaja prapahanda, vykaźnikam palityčnych pamknieńniaŭ usich habrejaŭ. Sijanizm uźnik pierad Hałakostam i nia byŭ daminoŭčaj płyńniu. Na pačatkovym etapie jon nie vyznačaŭsia nieciarpimaściu ci dahmatyzmam. Šmat chto ź pieršych kiraŭnikoŭ Izrailu, naprykład David Ben-Huryjon, dobra aryjentavaŭsia ŭ prablemach šmatnacyjanalnaj dziaržavy. Jon bačyŭ, što “ziamla habrejaŭ”, ci Palestyna, nasielenaja arabami. Zaklikajučy habrejaŭ da emihracyi, jon nie źbiraŭsia pazbaŭlać majomaści i vysialać arabskaje nasielnictva. Tolki ŭ apošnija dziesiacihodździ sijanizm apynuŭsia ŭ rukach niepachisnych suprematystaŭ: śpiarša byŭ Menachiem Behin, były teraryst rodam ź Bieraścia, Icchak Šamir, taksama narodžany ŭ Biełarusi, Beńjamin Natańjachu dy Aryel Šaron. Heta nia tyja palityki, jakich pavinny padtrymlivać zachodnija liberały. Chutčej Šaronavych praciŭnikaŭ treba baranić — jak u samim Izraili, tak i za jaho miežami.

Arabski nacyjanalizm patencyjna macniejšy za sijanizm, ale jon nikoli nia byŭ u stanie zaśviedčyć svaju pieravahu. Niahledziačy na toje što bolšaść arabaŭ — musulmanie, niama nivodnaha kirunku isłamu, zdolnaha zhurtavać vakoł siabie ŭsie siły. Araby, što spaviadajuć isłam, padzialajucca na sunitaŭ i šyitaŭ, jak zachodnija eŭrapiejcy — na katalikoŭ i pratestantaŭ. U najbahaciejšaj arabskaj krainie, Saudaŭskaj Arabii, praktykujecca samaja strohaja i ekscentryčnaja forma isłamu, jakaja ŭ bolšaści musulmanaŭ nie vyklikaje sympatyi.

Arabski śviet nia maje supolnaj palityčnaj tradycyi. Bolšaść krainaŭ — manarchii, kštałtu Karaleŭstva Saudaŭskaj Arabii, dzie dušacca ŭsie hramadzkija ruchi, asabliva panarabskija. U Syryi dy Iraku daminuje partyja BAAS, idealohija jakoj — hrymučaja sumieś vajaŭničaha miascovaha nacyjanalizmu i dziaržaŭnaha sacyjalizmu — blizkaja da paŭnočnakarejskaj ci kolišniaj albanskaj.

Pryhniečanyja i źniavieranyja

U takich umovach zmahajecca za vyžyvańnie palestynski narod. Jaho los pavinien vyklikać spačuvańnie. Palestyncy vielmi biednyja; lahiery ŭ Dženinie i Hazie pierapoŭnienyja sotniami tysiač biežancaŭ; jany sprabujuć vyžyć u paŭdniovych haradach i vioskach, na maleńkich łapikach ziamli, pazbaŭlenaj vady, bieź sielskahaspadarčaj techniki. Jany biezabaronnyja, ich uvieś čas prynižajuć. U ich niama nadziei na razumieńnie z boku inšych, jakoje majuć ich susiedzi ŭ Izraili.

Araby bačać, jak izrailcianie jeździać pa vulicach na tankach, tady jak palestynskaj palicyi zabaraniajuć mieć ciažkuju zbroju i vinavaciać u dyversijnaj dziejnaści, ledźvie jana pasprabuje kupić za miažoj kolki starych vintovak. Prostych hramadzianaŭ aryštoŭvajuć, kali jany majuć pry sabie pistalet, choć izrailskija pasialency špacyrujuć z ručnymi kulamiotami ŭ abniesienych murami pasieliščach, patrulavanych sałdatami. Narešcie, palestyncy bačać, jak na ziamli, što spradvieku naležała ichnym baćkam i dziadam, izrailcianie budujuć sučasnyja damy, raźbivajuć bahatyja sady sa štučnym arašeńniem i vyroščvajuć na ekspart ekzatyčnyja raśliny. Pry takoj niespraviadlivaści palestynskaja palityka nia moža być uraŭnavažanaj. Palestyncy pryhniečanyja i źniavieranyja, jany hatovyja ŭ luby momant dałučycca da ekstremisckich hrupovak, kštałtu “Chamazu”, što rychtujuć padletkaŭ-kamikadze dla napadaŭ na izrailcian. Arhanizacyja “Fatach”, hałoŭnaje apiryšča palestynskich uładaŭ, maje niašmat prastory dla maneŭru, bo nikoli nie razmaŭlała ź Izrailem na roŭnych. Jasir Arafat, kiraŭnik Palestynskaj aŭtanomii, uznačalvaje karumpavany administracyjny aparat, ździajśniaje terarystyčnyja akty, robić dramatyčnyja žesty pierad usim śvietam i bieśpierastanku mianiaje pozu. Jon viadzie svaich ludziej ad parazy da parazy — u Livanie, dzie pry padtrymcy Šarona atrady chryścijanskaj milicyi ŭčynili im raźniu, u Jardanii, dzie toje samaje zrabiła jardanskaja Karaleŭskaja armija… Dvaccać hadoŭ jahonaha procistajańnia z Šaronam — heta asabistaja vendeta, kanca jakoj nie vidać.

Pavodle “Rzeczpospolitej”,

sa skaračeńniami

Norman Dejviz (Norman Davies) (nar. u 1939 h. u Bołtanie, Anhlija) – historyk, prafesar Škoły słavianskich daśledavańniaŭ Londanskaha ŭniversytetu, akademik Brytanskaj Akademii. Jahonaja doktarskaja dysertacyja była pryśviečanaja polska-rasiejskaj vajnie 1920 h. (White Eagle, Red Star. The Polish-Soviet War 1919–20. Londan, 1972). Atrymaŭ šyrokuju viadomaść paśla vychadu knih God's Playground: A History of Poland (1981) i Heart of Europe (1984), pryśviečanych historyi Ŭschodniaj Eŭropy. Polskaje vydańnie pracy God's Playground pad nazovam Boże igrzysko. Historia Polski (Znak, 1989–91) stałasia bestseleram, vyjšaŭšy nakładam 150 tys. asobnikaŭ. Najbolš viadomyja pracy apošniaha dziesiacihodździa: Europe: A History (1996), dzie historyja krainaŭ Uschodniaj Eŭropy pakazanaja naroŭni z historyjaj Zachodniaj Eŭropy; The Isles: A History (1999), dzie razhladajecca historyja Vialikaj Brytanii j pradkazvajecca raspad karaleŭstva.