«Траянскі конь» Пуціна. Хто такі Віктар Орбан і чый бок ён сапраўды займае?
Прэм'ер Венгрыі Віктар Орбан можа стаць часовым прэзідэнтам Еўрасаюза. Палітык вядомы тым, што стала блакуе санкцыі супраць Расіі, замінае Украіне атрымліваць дапамогу, супрацоўнічае з рэжымам Лукашэнкі. Але гісторыя таксама ведала Орбана як ліберальнага антыкамуніста, прыхільніка польскай «Салідарнасці» і стыпендыята Джорджа Сораса. Як усё гэта сумяшчаецца ў адным чалавеку? Расказваем.
Часовым старшынёй Еўрапейскай рады можа стаць прэм'ер-міністр Венгрыі Віктар Орбан, адзін з самых неадназначных палітыкаў Еўрасаюза.
Яго пазіцыя па многіх рэгіянальных і міжнародных пытаннях часта адрозніваецца ад агульнай пазіцыі ЕС, асабліва калі гаворка ідзе пра вайну ва Украіне і абмежаванне сувязяў з Расіяй.
У прыватнасці, Орбан публічна выказваў сумнеў у праве Украіны на дзяржаўнасць, выступаў супраць паставак краіне зброі і шмат разоў тармазіў выдзяленне ёй дапамогі з боку Еўрасаюза.
Бывала і так, што палітык рабіў намёкі на тое, што Украіна, Румынія і Славакія несправядліва валодаюць тэрыторыямі, дзе гістарычна жывуць венгры.
У той жа час венгерскі прэм'ер актыўна замінае ўвядзенню еўрапейскіх санкцый супраць Расіі, настойвае на недатыкальнасці некаторых расійскіх алігархаў і чыноўнікаў, а таксама называе немагчымымі палітычныя змены ўнутры Расіі, роўна як і перамогу над ёй на полі бою.
Венгрыя пры Орбане з'яўляецца адзінай краінай ЕС, якая не падтрымала даклада АБСЕ аб парушэннях правоў чалавека ў Беларусі.
Венгрыя спрабавала ўратаваць кіраўніка Беларускай чыгункі Уладзіміра Марозава ад еўрапейскіх санкцый (але беспаспяхова).
Той факт, што венгерскае кіраўніцтва прасоўвае інтарэсы Лукашэнкі ў Еўропе, адкрыта прызнаваў і пасол Беларусі ў Венгрыі.
Сам Орбан бываў у Беларусі двойчы: у 2020-м перад прэзідэнцкімі выбарамі і ў 2018-м падчас футбольнага матча паміж нацыянальнымі камандамі Беларусі і Венгрыі.
Акрамя таго, Беларусь у мінулым годзе некалькі разоў наведваў міністр замежных спраў Венгрыі Петэр Сіярта, які заяўляў пра неабходнасць захавання сувязяў з Мінскам «для дасягнення міру ва Украіне».
«Віктар Обран — гэта траянскі конь, які разбурае еўрапейскае адзінства, шантажуе Еўропу і абараняе інтарэсы Расіі на шкоду інтарэсам Венгрыі», — так нядаўна ахарактарызаваў Орбана міністр еўрапейскіх спраў Чэхіі Марцін Дворжак.
Не ў захапленні ад паводзін венгерскага прэм'ера і многія іншыя еўрапейскія чыноўнікі.
Напрыклад, канцлер Германіі Олаф Шольц нядаўна папрасіў Орбана «пайсці папіць кавы», каб той не перашкодзіў астатнім еўрапейскім лідарам афіцыйна пачаць працэс перамоваў аб уступленні Украіны ў ЕС.
Былы міністр замежных спраў Славакіі Расціслаў Качар, у сваю чаргу, публічна паслаў Орбана «курсам рускага вайсковага карабля» за падтрымку Пуціна, а польскі віцэ-прэм'ер па пытаннях бяспекі Яраслаў Качыньскі параіў венгерскаму прэм'еру «схадзіць да афтальмолага, калі той не бачыць таго, што адбылося ў Бучы».
«Венгрыю ў ЕС ніхто не трымае», — заяўляў кіраўнік еўрапейскай дыпламатыі Жазэп Барэль, адказваючы на словы Орбана пра падабенства сяброўства ў ЕС з савецкай акупацыяй.
Акцэнт на савецкай акупацыі ў рыторыцы венгерскага прэм'ера зусім не выпадковы.
У апошнія гады існавання СССР малады студэнт Віктар Орбан набыў рэпутацыю ліберальнага антыкамуніста, які актыўна выступаў за вывад савецкіх войскаў з Венгрыі і выкарыстоўваў вядомы лозунг часоў Венгерскага паўстання 1956 года: «Іван — дадому!»
У той жа час Орбана не раз выклікалі ў міліцыю і пракуратуру, дзе пагражалі крымінальнай справай за «антыдзяржаўную дзейнасць».
Як усё гэта вяжацца з сённяшняй палітыкай Орбана? Ці быў Орбан сапраўдным прыхільнікам дэмакратыі?
Для таго, каб адказаць на гэтыя пытанні, неабходна больш падрабязна разгледзець мінулае Віктара Орбана і працэс развіцця яго палітычных амбіцый.
Камсамол і апазіцыйны каледж «пад ахоўным парасонам» МУС
Сваю грамадскую дзейнасць Орбан пачаў у KISZ (Камуністычны саюз моладзі Венгрыі), сакратаром якога ён стаў яшчэ ў школе. Потым у 1981 годзе, каб мець магчымасць навучацца на юрыста ў Будапешцкім універсітэце, ён прайшоў абавязковую службу ў арміі (дзе, па яго ўласных успамінах, ён узлаваўся на сваіх камандзіраў і ўвесь камуністычны лад у цэлым).
Ужо ва ўніверсітэце Орбан хутка знайшоў апазіцыйна настроеных аднадумцаў, разам з якімі ў 1983 годзе трапіў у новаствораны каледж-інтэрнат для выбітных студэнтаў-юрыстаў пры Будапешцкім універсітэце (з 1985 года больш вядомы як каледж Іштвана Біба).
Першым кіраўніком каледжа (і галоўным ініцыятарам яго заснавання) стаў выкладчык юрфака Іштван Штумпф, зяць тагачаснага міністра ўнутраных спраў Венгрыі Іштвана Хорвата, які потым узначаліць канцылярыю ўрада пры Орбане.
Цесныя сямейныя сувязі Іштвана Штумпфа з ягоным цесцем спарадзілі версію пра наўмысны ўдзел часткі венгерскіх спецслужбаў і эліт у выхаванні новага пакалення нацыянальна арыентаваных палітыкаў на выпадак краху СССР і атрымання Венгрыяй незалежнасці.
На карысць гэтай версіі гавораць рассакрэчаныя пасля падзення камуністычнага рэжыму ў Венгрыі архівы структур дзяржбяспекі. У іх напісана, што спецслужбы на чале з Іштванам Хорватам актыўна сачылі за «мяцежным» калектывам каледжа Іштвана Біба, але «свядома не шкодзілі яму» і нават «абаранялі яго ад крымінальнага пераследу міліцыяй».
Паводле архіваў, Віктар Орбан і яшчэ некалькі студэнтаў былі інфарматарамі спецслужбаў, якім спрашчалі выезд за мяжу, асабліва ў заходнія краіны, для правядзення непублічных перамоў пра будучую змену дзяржаўнай сістэмы Венгрыі, а таксама пра будучае прыцягненне ў краіну замежнага капіталу і спецыялістаў.
Сам Орбан за ўвесь час так і не абверг гэтай версіі, абмовіўшыся толькі тым, што ў той час супраць яго «ўжываліся разнастайныя тактыкі спецслужбаў» і што за ім і яго сябрамі «пільна сачылі».
«Салідарнасць» і «Фідэс»
Што да паездак за мяжу, то Орбан са сваімі паплечнікамі падчас вучобы сапраўды ездзіў па краінах Еўропы. Адзін з такіх візітаў прыйшоўся на Польшчу адразу пасля спынення там ваеннага становішча (у 1983 годзе), якое ўводзілася для падаўлення пратэстаў і забастовак незалежнага руху «Салідарнасць».
У Польшчы Орбан вырашыў пазнаёміцца з актывістамі «Салідарнасці», бо на гэта яго натхніў «кароль кур'ераў» Вацлаў Фельчак, польскі прафесар, які прыязджаў у Венгрыю выкладаць у Орбана на факультэце і адначасова распаўсюджваць ідэі «Салідарнасці» на венгерскую моладзь (сваю магістарскую дысертацыю Орбан прысвяціў менавіта «Салідарнасці»).
Ужо будучы прэм'ер-міністрам, Орбан пацвердзіў факт уплыву на яго погляды з боку прафесара Фельчака.
у 1988 годзе Віктар Орбан разам са сваімі паплечнікамі з каледжа Іштвана Біба вырашылі стварыць моладзевую арганізацыю Fidesz (ад венг. Fiatal Demokraták Szövetsége, «Саюз маладых дэмакратаў», ці проста «Фідэс», што таксама сугучна з лацінскім словам fides, якое азначае «вернасць»), якая задумвалася, як апазіцыйны аналаг венгерскага камсамола KISZ.
Аднак праз некаторы час, яшчэ да краху СССР, «Фідэс» ператварылася ў паўнавартасную антыкамуністычную палітычную партыю, якая ў будучыні на чале з Віктарам Орбанам некалькі разоў стане кіроўнай у Венгрыі.
Стварэнне «Фідэс» не засталося без увагі міліцыі і спецслужбаў, бо ўдзельнікі арганізацыі пачалі браць удзел у мірных антыкамуністычных пратэстах 1988 года, за што арыштоўваліся на вуліцах (Віктара Орбана таксама затрымлівалі міліцыянты). Аднак да крымінальнага пераследу сяброў «Фідэса» справа не даходзіла.
Грошы Сораса і сусветная слава
Вядома, «Фідэс» не мог існаваць толькі на грошы студэнтаў і выкладчыкаў, асабліва калі гаворка ідзе пра апазіцыйную структуру ў савецкай краіне.
Тут на дапамогу Віктару Орбану і яго сябрам, якія на той момант ужо скончылі ўніверсітэт, прыйшоў вядомы амерыканскі мільярдэр і філантроп Джордж Сорас.
На момант стварэння «Фідэса» Сорас ужо быў знаёмы з Орбанам і яго паплечнікамі.
Яшчэ ў 1986 годзе мільярдэр прыязджаў у каледж Іштвана Біба, каб асабіста ацаніць талент і памкненні навучэнцаў. З тых часоў Сорас пры дапамозе свайго аднайменнага фонду пачаў фінансаваць каледж, каб пашырыць яго магчымасці. Тое ж самае потым адбылося і з арганізацыяй «Фідэс», якая спачатку не была палітычнай партыяй, таму «Фонд Сораса» мог легальна яе фінансаваць.
Паводле венгерскага выдання Magyar Narancs, да моманту падзення камунізму ў Венгрыі каледж Іштвана Біба атрымаў ад Сораса звыш 320 тысяч даляраў, а арганізацыя «Фідэс» — амаль 400 тысяч. Улічыце, што ў тыя часы даляр каштаваў нашмат больш, чым цяпер, а сярэдні заробак у краінах Усходняга блока складаў добра калі пару соцень даляраў.
Сорас тады не хаваў сваіх сімпатый да «Фідэса». «Мой фонд таксама адыгрывае пэўную ролю ў развіцці гэтай таленавітай моладзевай групы палітыкаў. Я бачу ў іх надзею на будучыню», — сказаў мільярдэр у 1991 годзе.
Словы гэтыя прагучалі праз два гады пасля адной з самых значных падзей у гісторыі Венгрыі — цырымоніі ўрачыстага перапахавання Імрэ Надзя ў 1989 годзе, якое не толькі наблізіла незалежнасць краіны, але ўпершыню на ўвесь свет праславіла Віктара Орбана і «Фідэс».
Падчас цырымоніі на той момант 26-гадовы Віктар Орбан выступіў перад 250-тысячнай грамадой, запатрабаваўшы свабодных выбараў і вываду савецкіх войскаў з Венгрыі.
«Калі мы верым ва ўласныя сілы, мы можам спыніць камуністычную дыктатуру! Мы можам свабодна абраць урад, які пачне перамовы аб неадкладным вывадзе расійскай арміі з нашай краіны!» — заявіў тады голасна ўсёй Венгрыі малады Орбан.
Нягледзячы на вельмі антыкамуністычную прамову пры яшчэ дзейным камуністычным рэжыме, ніякіх сур'ёзных наступстваў для Орбана не было. У Венгрыі ўжо актыўна ўводзіліся дэмакратычныя рэформы, а савецкая сістэма ў краіне дажывала апошні год.
Пры гэтым сам крах камуністычнай адміністрацыі Орбан асабіста не заспеў, бо пасля сваёй прамовы і ўдзелу ў некалькіх «круглых сталах» паміж апазіцыяй і камуністамі ён паехаў на навучальную стажыроўку ў Вялікабрытанію пры Оксфардскім універсітэце. Аплаціў гэтую стажыроўку «Фонд Сораса», Орбан стаў адным з яго стыпендыятаў на два гады.
У Оксфардзе, аднак, Віктар Орбан правучыўся толькі год і перапыніў стажыроўку, каб у 1990 годзе вярнуцца ўжо ў незалежную Венгрыю, бо там павінны былі прайсці першыя свабодныя выбары ў парламент, на якіх ён хацеў паўдзельнічаць у складзе партыі «Фідэс».
Канада і пераход на аўтарытарныя рэйкі
У сваіх першых парламенцкіх выбарах «Фідэс» удзельнічала ў альянсе з іншымі дзвюма новастворанымі ліберальнымі партыямі: Венгерскі дэмакратычны форум (ВДФ) і Саюз вольных дэмакратаў (СВД).
Маючы супольнага ворага — камуністаў, лібералы змаглі дабіцца большасці, хоць «Фідэс» сярод сваіх саюзнікаў з-за радыкальнай пазіцыі набраў найменшую колькасць галасоў (8,95%).
«Фідэс» працягнуў расці і рыхтавацца да наступных выбараў. У 1993 годзе Орбан быў калектыўна абраны старшынёй «Фідэса», пасля чаго палітык вырашыў адвесці партыю ад радыкальнага антыкамунізму і радыкальнага лібералізму, каб не адштурхоўваць патэнцыйных выбарцаў.
Акрамя таго, Орбан амаль перад новымі выбарамі нечакана запланаваў паездку ў Канаду.
«Орбан і яго найбліжэйшыя паплечнікі захацелі прыехаць у Канаду проста ў разгар выбарчай кампаніі 1994 года. Людзі з «Фідэса» папрасілі звесці Орбана з уплывовымі канадскімі службоўцамі і фінансістамі, быццам ён едзе да іх ужо ў якасці прэм'ер-міністра. Ён вельмі хацеў атрымаць доступ да канадскіх грошай і сувязяў», — піша ў сваіх успамінах Андраш Гёльнер, венгерска-канадскі акадэмік і палітолаг, які арганізоўваў першую паездку Орбана ў Канаду.
Чаму менавіта Канада? Чаму так далёка?
Калі сцісла, то:
- Канада з'яўлялася першай краінай, дзе Орбан «па-сапраўднаму адчуў сувязь паміж палітыкай і вялікімі грашыма», бо канадскія эліты тады разглядалі Орбана як «правадніка заходняга капіталу на яшчэ невыпрабаваны рынак Венгрыі». Канадскі бізнэс хацеў быць у ліку першых, распавядае Гёльнер.
- Паступовы адыход «Фідэса» ад лібералізму выклікаў рознагалоссі паміж Орбанам і Сорасам, грошы якога ўсё яшчэ з'яўляліся найважнейшай крыніцай фінансавання партыі. Трэба былі іншыя фундатары.
- Саюзныя Орбану ліберальныя партыі ВДФ і СВД планавалі ўступіць у альянс з рэфармаванай партыяй посткамуністаў, якая таксама абрала ліберальны курс. Орбан вырашыў на гэтым згуляць і выйсці з ліберальнай кааліцыі, абвінаваціўшы саюзнікаў у патуранні даўнім ворагам. Гэта яшчэ больш пасварыла яго з Сорасам, што прывяло да спынення фінансавання «Фідэса» з боку «Фонду Сораса». Канадскія грошы сталі вельмі патрэбныя Орбану (як піша выданне The Insider, ужо тады Орбан атрымаў грошы і ад Расіі).
Менавіта ў Канадзе, як адзначае Гёльнер, мог адбыцца пераломны момант, які перавёў Віктара Орбана на аўтарытарныя рэйкі. Там Орбана заспеў выхад расследавання венгерскіх журналістаў пра карупцыю ў партыі «Фідэс», што справакавала буйны скандал і рэзка знізіла рэйтынгі Орбана ў Венгрыі і краінах Захаду, а гэта пацягнула за сабой фіяска на перамовах з канадскімі элітамі і правал «Фідэса» на новых выбарах 1994 года.
«Гэты эпізод навучыў Орбана больш ніколі не давяраць СМІ», — дзеліцца ў сваіх успамінах Андраш Гёльнер.
Аднак на гэтым гісторыя з Канадай у Орбана не сканчваецца. У 1998 годзе палітык у саюзе ўжо з кансерватыўнымі партыямі перамагае лібералаў і сацыялістаў на чарговых выбарах у парламент і становіцца самым маладым прэм'ер-міністрам у гісторыі Венгрыі. Пры ім краіна ў 1999 годзе ўваходзіць у НАТА.
На новай пасадзе Орбан здзяйсняе другую паездку ў Канаду, дзе ўжо спрабуе заручыцца падтрымкай і атрымаць грошы ад мясцовых хрысціянска-кансерватыўных эліт.
«Гэта было трэба для таго, каб атрымаць прызнанне «ў якасці свайго чалавека» сярод кансерватараў Захаду, асабліва сярод сяброў Рэспубліканскай партыі ЗША, да грошай і сувязяў якіх наўпрост было не падабрацца з-за супрацьдзеяння Джорджа Сораса, які перашкаджаў Орбану прасоўваць уласныя інтарэсы ў ЗША», — падкрэслівае Гёльнер.
Ён дадае, што Канада таксама вельмі спатрэбілася Орбану і пасля ягонай чарговай перамогі на выбарах у 2010-м, калі той увёў рэформу выбарчай сістэмы, якая дала права голасу ўсім этнічным венграм за мяжой.
Гэта дазволіла стварыць механізм, пры якім можна засцерагчы «Фідэс» ад недастатковай колькасці галасоў за кошт падтрымкі дыяспар, самыя буйныя з якіх знаходзяцца ў ЗША (звыш 1,3 мільёна венграў) і ў Канадзе (звыш 300 тысяч венграў).
«Якая б ні была правальная палітыка ў Віктара Орбана, яе негатыўныя эфекты не ўплываюць на кашалькі венгерскіх эмігрантаў, таму іх лягчэй задобрыць», — піша Гёльнер.
«Венгерскі падыход»
Калі Орбан пры дапамозе вышэйзгаданых рэформаў і пашырэння паўнамоцтваў пасады прэм'ер-міністра трывала замацаваў за сабой уладу (з 2010 года партыя «Фідэс» больш ніколі не прайгравала парламенцкія выбары), пачалася аўтакратызацыя Венгрыі.
У сваіх думках, апублікаваных у венгерскім часопісе Zoom ў 2010-м, Орбан адкрыта назваў ліберальную дэмакратыю «правальнай практыкай», якая «раз'ядноўвае грамадства і перашкаджае яму ўзбагачацца».
Там жа ўпершыню прагучалі словы пра «ўнікальны венгерскі падыход у палітыцы і адчуванне свету, на якое ніхто іншы, акрамя венграў, не здольны».
Рыторыка венгерскага прэм'ера стала яшчэ больш жорсткай у 2014 годзе пасля новай перамогі «Фідэса» на выбарах (да назвы партыі дадалося «Хрысціянска-дэмакратычная партыя»).
Тады Орбан публічна заявіў, што Венгрыя стане «неліберальнай дэмакратыяй», якая ставіць найвышэй усяго пытанні эканомікі, а не «ліберальных заходніх каштоўнасцяў, якія прыводзяць да распусты, карупцыі, гвалту і дыскрэдытуюць саму дэмакратыю».
Віктар Орбан у сваім звароце асобна падкрэсліў, што «такія аўтакратыі, як Расія і Кітай, больш паспяховыя за дэмакратыі», і што Венгрыя будзе імкнуцца да такой жа аўтарытарнай мадэлі паводзін, якая «прывядзе нацыю да поспеху».
У той да час Венгрыя пры Орбане пачала губляць эканамічныя паказчыкі, адначасова прырастаючы па ўзроўнях карупцыі і парушэнні грамадзянскіх свабод (падаўленне пратэстаў, абмежаванне працы незалежных СМІ, рэпрэсіі ў дачыненні да нелегальных мігрантаў, ціск на структуры Сораса і г.д).
Нягледзячы на аўтарытарную рыторыку Орбана, тады і цяпер большая частка выдаткаў Венгрыі на дзяржаўнае развіццё пакрываецца за кошт датацый Еўрасаюза.
Лішняя ўвага, крытыка і эканамічныя санкцыі з боку ЕС, якія рэгулярна закранаюць Венгрыю за карупцыю і парушэнні дэмакратычных нормаў, прымушае кіраўніцтва краіны (якая бедная на карысныя выкапні) актыўна шукаць альтэрнатыўных пастаўшчыкоў сыравіны і грошай, пераважна на Усходзе.
І такімі заступнікамі якраз і становяцца «паспяховыя», на думку Орбана, аўтакратыі, як Расія і Кітай (і іх саюзнікі), якія не будуць пазбаўляць Орбана грошай за парушэнне нялюбых яму «ліберальных заходніх каштоўнасцяў».
Гэты від супрацоўніцтва дазваляе Орбану захоўваць стабільнасць унутры краіны і падтрымліваць для ўласнага электарату вобраз паляпшальніка ўзроўню жыцця венграў.
Дык чый жа бок Віктар Орбан займае? Ці Орбан за Захад, ці за Усход? Ці дэмакрат ён, ці аўтакрат? Ці ліберал, ці кансерватар?
Усё адразу.
Калі выгадны Сорас, то ліберал. Калі выгадны канадскі бізнэс, то кансерватар. Калі выгадны ЕС, то дэмакрат. Калі выгадны Пуцін, то аўтакрат.
Прынцып: «хто плаціць, той і танцуе».
Вось як Трамп хоча змяніць ЗША ў выпадку сваёй перамогі
Што пагражае Еўропе, калі Лё Пэн стане прэзідэнткай Францыі
Яны вернуцца! Як выгнаннікі ўзначалілі палітыку посткамуністычнай Еўропы
Свабода слова за межамі дыктатуры. Ці могуць беларусы крытыкаваць палітыку Захаду?
Асноўныя пагрозы, якія чакаюць свет у 2024-м
Дзе пахаваюць Лукашэнку
Каментары