Nastupnaje pašyreńnie Eŭrasajuzu

Eŭraintehracyja zaścierahła krainy Centralnaj i Ŭschodniaj Eŭropy ad spaŭzańnia ŭ tradycyjny dla ich stan — dyktaturu. Ab našych eŭrapiejskich i pazaeŭrapiejskich alternatyvach piša Siarhiej Bohdan.

Amal niezaŭvažanaj prajšła važnaja navina ab bolš čym skieptyčnym staŭleńni ES da mahčymaści svajho novaha pašyreńnia. Takim čynam, kali bałkanskija krainy nie prykładuć bolš namahańniaŭ u ažyćciaŭleńni prapanavanych Eŭrasajuzam palityčnych reformaŭ, dyk mohuć raźličvać na ŭstupleńnie ŭ ES tolki ŭ «siarednie‑ ci doŭhaterminovaj» perspektyvie. Heta — vysnova Hadavoha dakładu ab dasiahnutym prahresie, abnarodavanaha na pačatku miesiaca pradstaŭnikami Eŭrakamisii. Aŭstryjskaja «Die Presse» kaža ab niazvykła žorstkim tonie Brusela ŭ dačynieńni da kandydataŭ na ŭstupleńnie. Dźviery Sajuzu začyniajucca?

Tolki Charvatyja nabližajecca da ES

Vyraznych pośpiechaŭ na šlachu eŭraintehracyi, na dumku Brusela, dasiahnuła tolki Charvatyja, jakuju składalniki dakładu ličać uzoram dla inšych. Charvatyja z kastryčnika 2005 hodu źjaŭlajecca krainaj‑kandydatkaj, i ź joj paśpiachova viaducca pieramovy ab ustupleńni. Albanija, Makiedonija i Čarnahoryja ŭ eŭračynoŭnikaŭ zachapleńnia nie vyklikajuć praz marudnaść ci poŭnuju adsutnaść reformaŭ dziaržaŭnaj systemy i panavańnie karupcyi.

Makiedonija źjaŭlajecca kandydatkaj na ŭstupleńnie ź śniežnia 2005 hodu, ale pieramovy pra toje ź joj jašče nie pačynalisia.

Albanija padpisała ŭ červieni 2006 hodu Pahadnieńnie ab stabilizacyi i asacyjacyi (PSA), Čarnahoryja padpisała PSA ŭ kastryčniku 2007 hodu. Zhadanaje Pahadnieńnie — heta adzin ź pieršych krokaŭ na šlachu intehracyi, kali meta — siabroŭstva ŭ ES — užo vidać na dalahladzie.

Asabliva ž niezadavolenaja Kamisija Serbijaj dy Bośnijaj. Brusel pierajmajecca revanšysckimi dziejańniami serbskich palitykaŭ u Bośnii, a taksama pravałam sprobaŭ stvaryć supolnuju palicyju dla ŭsich troch hramadaŭ kraju, što dahetul žyvuć paasobku ŭ dźviuch dziaržaŭkach — serbskaj i baśniacka‑charvackaj. Palityčnaja systema hetaj krainy apynułasia na miažy poŭnaha paralušu i była ŭratavanaja ŭmiašańniem mižnarodnaha ŭpaŭnavažanaha. Praŭda, Bośnija skončyła ŭ śniežni 2006 hodu pieramovy pa PSA, choć i nie padpisała pakul pahadnieńnia.

Z Serbijaj prablemy inšaha kštałtu. Taja nie śpiašajecca vydavać vajennych złačyncaŭ, čaho patrabuje ES. Brusel taksama choča ad Białhradu «kanstruktyŭniejšaha padychodu» ŭ kosaŭskim pytańni. Serbija skončyła 10 vieraśnia pieramovy pa PSA, ale pahadnieńnia nie padpisała.

Internet‑vydańnie «euObserver» cytuje słovy kampetentnych eŭračynoŭnikaŭ, «refarmacyjny praces u šerahu dziaržavaŭ zapavoliŭsia». Heta turbuje Eŭrakamisiju, bo «nastupny hod budzie vyrašalnym dla kansalidacyi transfarmacyjnaha pracesu». Praściej kažučy, naleta vyśvietlicca, ci stanuć bałkanskija krainy bolš vyraznymi demakratyjami bieź jakich‑kolviečy prystavak, kštałtu «pierachodny» ci «suverenny», albo ŭvojduć u «šeruju zonu» dziaržavaŭ, što tryvała zahruźli pamiž demakratyjaj i aŭtarytaryzmam (jak balšynia postsavieckich krainaŭ). Praŭda, usie šeść bałkanskich krainaŭ dasiahnuli značnaha postupu ŭ ekanamičnym zbližeńni z ES.

Nabližeńnie palityčnych i ekanamičnych systemaŭ bałkanskich dziaržavaŭ da eŭrasajuzaŭskich standartaŭ jość važnaj častkaj palityki pašyreńnia Sajuzu. Ź inšaha boku, eŭraintehracyja daje mocnuju palityčnuju matyvacyju, jakaja padšturchoŭvaje krainy‑kandydaty da refarmavańnia svajoj palityčnaj kultury. Jak zaznačajecca ŭ dakładzie, «perspektyva siabroŭstva nikoli nie była važniejšaju, čym ciapier, bo jana dapamahaje dziaržavam pieramahać kryzisy, uradavuju słabaść i vykliki demakratyčnamu ładu».

Palityčnaja inžyneryja

Eŭraintehracyja praz pryniaćcie novych demakratyčnych standartaŭ prapanujecca bałkanskim kiraŭnikam uzamien na admovu ad starych metadaŭ panavańnia. Prytym, viadoma, niekatorym kiraŭnikam, zdajecca, lepš mieć svaju nievialičkuju načalnickuju sinicu, ale ŭ rukach, čym eŭražorava ŭ abłokach. Aniahož, radykalnaja źmiena palityčnaj kultury moža pryvieści i da źmieny hijerarchii dy kadraŭ, bo čynoŭnik, što pryvyk vyrašać hramadzkija pytańni za plaškaj ślivovicy, zusim nie prahnie pracavać pavodle zakonu. Pytańnie, praŭda, i ŭ tym, ci hramadzianie, čyje spravy jon vyrašaje, hatovyja pierajści da novaje madeli dziaržaŭnaha ładu, dyj nieści čynoŭnikam nie ślivovicu, a zajavy.

Udałyja prykłady kardynalnaje pierabudovy palityčnaha ładu i, što važniej, palityčnaj kultury jość. Pavajennyja Japonija i Niamieččyna byli pastaŭlenyja ŭ žorstkija instytucyjnyja ramki u svaim palityčnym raźvićci paśla kapitulacyi ŭ 1945 hodzie, stvoranyja amerykanskimi štabami. Siońnia ad siarednieeŭrapiejcaŭ vymahajuć vykanańnia Kapenhahienskich kryteraŭ, a tady ad niemcaŭ i japoncaŭ vymahali vykanańnia imi novych nacyjanalnych Kanstytucyjaŭ. Praŭda, varyjantu «nie vykonvać» u ich, u adroźnieńnie ad siońniašnich siarednieeŭrapiejcaŭ, nie było — pra heta kłapacilisia zamiežnyja vajskovyja kantynhienty. Zanadta važnyja byli hetyja krainy, kab u ich nie było demakratyi.

Bolš miakkimi varyjantami palityčnaje pierabudovy była paźniejšaja eŭraintehracyja krainaŭ Paŭdniovaj Eŭropy, što nie naležali da liku stabilnych demakratyjaŭ — Hrecyi, Hišpanii i Partuhalii. Jany byli ŭciahnienyja ŭ praces eŭraintehracyi nieŭzabavie paśla zakančeńnia ŭ ich dyktatarskich panavańniaŭ. Faktyčna, ich prymali i dziela taho, kab utrymać hetyja krainy ad viartańnia da zvykłaj im dyktatury taho ci inšaha koleru (siońnia ŭžo zabylisia, što tady heta było zusim realna — hišpanskija putčysty stralali ŭ parlamencie jašče ŭ 1981 hodzie).

Pryniać, aby nia mieć paźniej prablemaŭ, — heta datyčyć i apošnich chvalaŭ pašyreńnia ES na ŭschod i paŭdniovy ŭschod. Adnoj z hałoŭnych idejaŭ‑fiks palityčnaj elity zachodnich krainaŭ pry kancy 1980‑ch, nahadajem, była pierakananaść u niepaźbiežnaści kryvavaha chaosu va Ŭschodniaj i Centralnaj Eŭropie paśla zakančeńnia Chałodnaje vajny. Siońnia heta hučyć jak adarvanaja ad realnaści pužałka.

Ale padstavy dla takich prahnozaŭ byli! Pry ŭsioj pavazie da tradycyjaŭ siarednieeŭrapiejskich zmaharoŭ za svabodu, zaznačym, što eŭraintehracyja (nie kažu ES, bo eŭraintehracyja maje na ŭvazie niešta šyrejšaje) nie dała rehijonu viarnucca ŭ jaho tradycyjny stan časoŭ niezaležnaści — dyktaturu.

Palityčnaja kultura hetych krainaŭ bahataja na spadčynu zusim nie demakratyčnaha charaktaru. Vyzvaliŭšysia z doŭhaje imperskaje niavoli, maładyja nacyi Ŭschodniaj i Centralnaj Eŭropy vielmi chutka pačali hnabić mienšych za siabie dy pieratvarylisia ŭ adkrytyja dyktatury. Pets, Ulmanis, Śmiatona, Piłsudzki, Chorci, Antanesku, Metaksas, baŭharskija i juhasłaŭskija kiraŭniki, nia kažučy ŭžo pra masavyja aŭtarytarnyja ruchi — i kamunistyčnaha kštałtu, i charvackich ustašoŭ dy rumynskaj Žaleznaj hvardyi… Adzinym vyniatkam była demakratyčnaja Čechasłavaččyna, dyj taja nie patrapiła abaranić siabie.

Pa Druhoj suśvietnaj vajnie palityčnaja kultura Eŭropy na ŭschod ad Elby praciahvała farmavacca ŭ savieckich tradycyjach «narodnaje demakratyi», što nie dadało hetym krainam demakratyčnych ideałaŭ. Viadoma, była chvala 1989 hodu, ale jana chutka adchłynuła i znoŭ na pavierchniu vyleźli znajomyja zmročnyja postaci — ad postkamunistaŭ da fašystaŭ. I tolki žorstkija ŭmovy eŭraintehracyi, kali navat u adkaz na biaskryŭdnyja adchileńni ad «pravilna‑eŭrapiejskaha» kursu Kačyńskich kalabruselskija liberały ŭsčyniajuć verchał, nie dazvolili rehijonu viarnucca nazad — da ŭłasnaj, «kiravanaj» demakratyi, kštałtu rasiejskaj.

Švajcarski varyjant

Razam z tym, eŭrasajuzaŭski šlach — nie adziny šlach da hodnaje madernaje demakratyčnaje dziaržavy. Heta davodziać prykłady Švajcaryi i Narvehii. Ci mahli abrać takuju darohu siarednieeŭrapiejskija dziaržavy? Na žal, naŭrad ci. Sprava ŭ tym, što funkcyjanavańnie sučasnaj dziaržavy vymahaje nia tolki «ažyćciaŭleńnia manapolii hvałtu na vyznačanaj terytoryi» (adno z aznačeńniaŭ dziaržavy), ale i padrychtavanaści elitaŭ dyj razumieńnia imi vielmi mnohich rečaŭ (jak chacia b taho, što prablemy inšadumstva nie vyrašajucca šlacham jaho fizyčnaha źniščeńnia) dy vałodańnia peŭnymi ŭmielstvami (prykładam, bačańnia nia tolki siońniašnich vyhodaŭ), i, pieradusim — peŭnaje śmiełaści. Nie fanaberystaha chamstva «a‑la Čaves», a ŭpeŭnienaha i adkaznaha namieru raź¬vivać svoj kraj.

Nia budźma zabyvać i pra toje, što funkcyjanavańnie sučasnaje dziaržavy vymahaje nia tolki adpaviednaje intelektualnaje i kadravaje bazy (bo ŭ peŭnych ćviordych instytucyjnych ramkach navat byłyja hitleraŭskija prakurory plonna budavali zachodnieniamieckuju demakratyju), ale i infrastruktury dy ekanomiki. Z hetym na ŭschodzie Eŭropy vidavočnyja prablemy, jak i z ekanamičnym raźvićciom.

Chutka stvaryć infrastrukturu i sučasnuju ekanomiku svaimi siłami va ŭmovach demakratyi niemahčyma. Prosta nivodnaja demakratyja nia moža ŭziać dy pravieści ŭ krainie intensiŭnuju kampaniju pa razbudovie infrastruktury ci ekanomiki — taho, što niemahčyma adrazu «pradać» i atrymać hrošy. Industryjalizacyja atrymlivałasia ŭ Stalina, sietki aŭtabanaŭ razhortvaŭ Hitler, Musalini sušyŭ bahny i budavaŭ na pustym miescy harady za ličanyja miesiacy! Demakratyi, za vyniatkam vypadkaŭ vonkavaha ŭmiašańnia ci ščodraje padtrymki (jak to Izrailu Zachadam), takoha zrabić nie davali rady, im na toje patrabavalisia mnohija dziesiacihodździ.

Nia jość vyniatkam z hetaha praviła i centralnaeŭrapiejskija dziaržavy, što ŭžo amal usie ŭvajšli ŭ ES. Za zachavańniem tam peŭnaj padstavovaj madeli demakratyi ciapier sočyć ES, jaki nia tolki zabiaśpiečvaje peŭnuju ahulnuju palityku hetych krainaŭ, tak by mović, u intelektualnym sensie, ale j biarecca za pierabudovu tamtejšaj infrastruktury i pramysłovaści, vydatkoŭvajučy na toje vialikija hrošy. Času hetu zojmie niamała, kali zhadać, što navat Niamieččyna dahetul nijak nia skončyć pierabudovu infrastruktury i ekanomiki nie takoj užo i adstałaj, pavod¬le našych mierak, uschodniaj častki krainy.

Bačyć u hetkaj sytuacyi, kali ES «paradkuje» Ŭschod kantynentu, niešta absalutna stanoŭčaje ci admoŭnaje — nia varta. Takaja raskładka siłaŭ i takaja rola Sajuzu isnuje abjektyŭna, kali havorka dla siarednieeŭrapiejcaŭ idzie pra pabudovu liberalna‑demakratyčnaj dziaržavy. Pabudavać jaje samastojna možna, ale na toje pojduć doŭhija dziesiacihodździ, pakul budzie napracavanaja adpaviednaja baza dla jaje ŭvasableńnia. Pry ŭmovie, što jana sapraŭdy budzie napracavanaja, bo raźvićcio čałaviectva nie było pieradvyznačanym u napramku kamunizmu, i nia jość pieradvyznačanym u napramku demakratyi. Čałaviectva moža znoŭ paviarnuć i da tyranii, i da tatalitaryzmu.

Składanyja fundamentalnyja čyńniki ciažka paddajucca śviadomym upłyvam, i va ŭsiakim razie vymahajuć vialikaje siły ad achvotnaha na ich paŭździejničać. Pa vajnie takuju siłu mieŭ SSSR, jaki hvałtam pierarablaŭ siarednieeŭrapiejcaŭ na svoj kapył. Siońnia ES, u adroźnieńnie ad Stalina, nikoha nie viadzie prymusam, kožny vybiraje — ci pakłaścisia na dapamohu Bruselu, sprabujučy pieraadoleć časam nie zusim pryjemnuju spadčynu minułaha ci pajści staroj savieckaj darohaj uśled za Maskvoj, ci prosta ničoha nie rabić, zadavoliŭšysia toj samaj ślivovicaj i apraŭdvajučysia hutarkami pra samastojny šlach.

Na žal, u adroźnieńnie ad zamožnych Narvehii ci Švajcaryi na Zachadzie, ni bałkanskija krainy, ni Biełaruś nie dajuć pakul padstavaŭ havaryć pra mahčymaść takoha treciaha šlachu va ŭmovach uschodu Eŭropy.

• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0