Piša historyk Vasil Hierasimčyk.
Heta było kachańnie ź pieršaha pohladu. Jany mahli stvaryć sapraŭdnuju siamju, hadavać dziaciej. Jon moh by dasiahnuć peŭnych vyšyń na dziaržaŭnaj słužbie ci ŭ pradprymalnictvie, a Jana — usie siły addała b dzieciam, kab vychavać tych, kim tak i nie stali ich baćki. Viečarami ž Jon pisaŭ by vieršyki na «biełaruskaj havorcy» i, moža, navat vydaŭ by knižku pad psieŭdanimam «Jaśka-haspadar z-pad Vilni» dzie-niebudź u Krakavie. U takim razie my zhubili b adzin z samych jaskravych epizodaŭ ajčynnaj historyi, u jakim jość tak šmat: mif, zmahańnie, adkryćci, pryhody, tajamnicy, zdrada, ale pierš za ŭsio — Kachańnie i Samaachviarnaść.
Dobra heta ci nie, ale Jany — Kastuś i Marysia — z samaha pačatku nie byli stvorany dla zvyčajnaha žyćcia.
Znajomstva
Jany sustrelisia na pačatku viasny 1861 hoda. Kalinoŭski atrymaŭ dypłom ab zakančeńni Pieciarburhskaha ŭniviersiteta i pryjechaŭ u Vilniu ŭładkavacca na pracu. Jaho supravadžaje siabar, jakoha Kastuś nazyvaje nie inakš jak «pałymiany idealist» — Iosif Jamant.
Kalinoŭskamu dvaccać try, jon poŭny nadziej. 2 sakavika jon padaje zajavu ŭ administracyju hienierał-hubiernatara Nazimava. Čakajučy adkazu, naviedvaje siabroŭ Daleŭskich i prymaje zaprašeńnie ad Jamantaŭ, jakija mieli kvateru na Vialikaj vulicy ŭ domie Šyškina.
Jamanty — zamožnaja siamja, viadomaja na ŭsiu Vilniu. Baćka Tadevuš mieŭ vyšejšuju jurydyčnuju adukacyju i vysoki dziaržaŭny čyn nadvornaha savietnika. Jon kiravaŭ majontkami kniazia Vithienštejna, ułaśnika byłych radziviłaŭskich ziemlaŭ, raskidanych pa ŭsioj Biełarusi i Litvie. Maci — Schałastyka, u dziavoctvie Makryckaja, padaravała mužu čatyroch synoŭ i čatyroch dačok, ź jakich tolki starejšaja — Ludvika — tady była zamužam za Ludvikam Radzievičam, supracoŭnikam jaje baćki.
Kalinoŭski ź pieršaha ž vizitu zrabiŭsia žadanym hościem u kvatery Jamantaŭ. Jaho ščyraść i apantanaść idejaj spraviadlivaści znajšli asabliva mocny vodhuk u čułaj dušy adnoj z dačok — Maryi.
Maryi było dzieviatnaccać, i jana skončyła pryvatny pansijon u Vilni. Tam u jaje vykładaŭ talenavity piedahoh Alaksandr Zdanovič, aŭtar padručnikaŭ i baćka jašče adnaho paplečnika Kalinoŭskaha — Ihnata, paviešanaha na muraŭjoŭskaj šybienicy 21 śniežnia 1863 hoda. Maryja viedała zamiežnyja movy, znałasia ŭ litaratury i historyi. Kalinoŭski znajšoŭ u joj rodnuju dušu, ad jakoj nie mieła sensu chavać svaich pačućciaŭ.
Na adlehłaści lista
Nadzieja zastacca ŭ Vilni była razburanaja nazimaŭskaj rezalucyjaj pra «adsutnaść vakansij». Kalinoŭski jašče nie razumieŭ, što atrymany im dypłom — tolki prystupka da lepšaha žyćcia, bilet u jakoje kuplajecca canoj chabaru ci pratekcyi.
Ale doŭha sumavać jon nie źbiraŭsia. Rasijskaja Impieryja pieražyvała vializnyja źmieny. Prychodzili viestki pra pieršyja nastupstvy abviaščeńnia hrabiežnickaj ahrarnaj reformy, jakaja ŭvajšła ŭ historyju jak «admiena pryhonnaha prava». U kvatery Jamantaŭ abmiarkoŭvali vystupleńni sialan u majontkach Vithienštejna. Kalinoŭski bačyŭ u hetym pradvieście bury, ź jakoj narodzicca novy śviet. Tamu jon nie moh zastavacca ŭ Vilni. Raźvitaŭšysia sa svajoj «čarnabrovaj Maryśkaj», jon jedzie ŭ baćkoŭski majontak Jakušoŭka Hrodzienskaj hubierni, kab bačyć źmieny na ŭłasnyja vočy. U rasstańni kachańnie Kastusia i Marysi hartavałasia, padmacavanaje ramantyčnym listavańniem.
Susied Kalinoŭskich, pamieščyk Ihnacij Laskoŭski, prapanavaŭ Kastusiu pracu nastaŭnika svaich dziaciej. Ale pačuŭ admovu. Kalinoŭski vynošvaje inšyja płany, pra jakija nie raz išła havorka ŭ pieciarburhskich studenckich hurtkach, jakija stolki razoŭ abmiarkoŭvali sa starejšym bratam Viktaram. Kalinoŭski apranaje sialanski kažuch i vypraŭlajecca pa vioskach, nazyvajučysia Vasilom Śvitkaju. Amal hod jon vandruje, čas ad času viartajučysia to ŭ baćkoŭskuju chatu, to ŭ Hrodna, dzie stvaraje revalucyjnuju arhanizacyju. Hod pralataje niezaŭvažna. Pieršy vynik ciažkaj pracy — vydańnie ź siabrami Valeram Urubleŭskim i Fieliksam Ražanskim pieršaha numara «Mužyckaj praŭdy» na pačatku lipienia 1862 hoda. Paśla hetaha Kalinoŭski z čystym sumleńniem kirujecca ŭ Kiejdany na viasielle siastry jaho siabroŭ Daleŭskich Apałonii i kapitana rasijskaha Hienštaba Zyhmunta Sierakoŭskaha, pa sumiaščalnictvie adnaho z kiraŭnikoŭ tajemnaj arhanizacyi ŭ Litvie i Biełarusi.
U toj čas, jak Kalinoŭski hulaŭ na viasielli, Jamanty ŭ Vilni kala Vostraj Bramy biaruć udzieł u manifiestacyi 31 lipienia 1862 hoda, na ŭhodki padpisańnia Lublinskaj unii. Starejšaja siastra Maryi Ludvika paśla toj manifiestacyi atrymała 30 rubloŭ štrafu za «našeńnie kryža i śpiavańnie zabaronienych piesień».
Zaručyny
Kalinoŭski traplaje ŭ Vilniu, uražany šlubam Sierakoŭskaha. Vidać, mienavita ŭ hety čas Maryja Jamant stanovicca jaho naračonaj.
Kastuś u prysutnaści rodnych uručaje piarścionak svajoj niavieście. Mahčyma, jakraz tady zaručajucca i jaho siabar Citus Daleŭski ź siastroj Maryi — Alenaj Jamant. Kastuś nadoŭha nie zatrymlivajecca ŭ horadzie, i ŭ siaredzinie žniŭnia adjazdžaje ŭ Jakušoŭku — spatkacca z užo mocna chvorym na suchoty bratam Viktaram i padrychtavać da vydańnia druhi numar «Mužyckaj praŭdy».
Nastupnaje paŭhodździe — čas pastajannych raźjezdaŭ i redkich spatkańniaŭ z Maryjaj, napoŭnienych supiarečlivymi žadańniami — Asabistaha ščaścia i ŭsieahulnaj Praŭdy. Kali ŭ kastryčniku pamior Viktar, Kastuś pierabraŭsia ŭ Vilniu. Ciapier jon moža rehularna bačycca z Maryjaj.
Pierarvanaja nadzieja na viasielle
Nadzieju na budučaje viasielle pierarvała niespadziavanaja viestka. Pry kancy studzienia 1863 hoda vybuchnuła paŭstańnie ŭ Polščy. Mnohaje z taho, što Kalinoŭski i jaho siabry «čyrvonyja» rychtavali na viasnu z raźlikam na šyroki sialanski ŭzdym u Biełarusi i Litvie, «biełyja» na čale z Hiejštaram pasprabavali realizavać u Polščy. Kraj byŭ da baraćby nie padrychtavany. Ale Kalinoŭski pastanaviŭ dałučacca da paŭstańnia, bo nad ich arhanizacyjaj užo navisła pahroza vykryćcia. Maryja padtrymlivaje Kastusia ŭ ciažkaj pracy, nie dazvalaje apuścić ruki navat tady, kali «biełyja» arhanizavali suprać jaho pieravarot i adchilili ad kiraŭnictva paŭstańniem. Maryja razam ź siostrami arhanizoŭvaje žanočy kamitet. Jany źbirali achviaravańni dla siemjaŭ paŭstancaŭ, raznosili poštu, kłapacilisia pra pałonnych, pieradavali ŭ astroh ježu, śviežuju bializnu, harbatu, cukar, tytuń.
Kali žandary aryštavali lidaraŭ «biełych» Franciška Daleŭskaha i Jakuba Hiejštara, a taksama varšaŭskaha kamisara Oskara Aviejde, kiravańnie zhasajučym paŭstańniem znoŭ akazałasia ŭ rukach Kalinoŭskaha i jaho paplečnikaŭ. Kvatera Jamantaŭ stanovicca faktyčna štabam revalucyjnaj arhanizacyi, dzie zvyčajnymi haściami, akramia Kalinoŭskaha, byli Citus Daleŭski, Ihnat Zdanovič, Edmund Viaryha, Emanuel Jundził, Stanisłaŭ Buchaviecki, Ildefons Milevič… Ludvika Radzievič uspaminała ich aktualnyja i siońnia słovy: «Serca zamiraje, kali ŭśviedamlaješ maštaby niaščaścia naroda, ćviet jakoha rastaptaŭ vorah, a z pamiaci hetych śviatych mučanikaŭ časam ździekujucca ŭłasnyja dzieci».
Štab-kvatera paŭstańnia
U Jamantaŭ u kancy lipienia 1863 hoda adbyłosia spatkańnie Kalinoŭskaha z kamisaram varšaŭskaha Nacyjanalnaha ŭrada Lavonam Hłavackim, bratam vialikaha polskaha piśmieńnika Balasłava Prusa. Jany spračalisia. Kalinoŭski byŭ za adasableńnie byłoha VKŁ ad Polščy i pieradaču ziamli sialanam. Hetym jon nastrojvaŭ suprać siabie miascovych pamieščykaŭ, nie hatovych navat u imia Radzimy iści na achviary.
Apošnija miesiacy 1863 hoda Kalinoŭski žyŭ u čakańni aryštu. Ni ŭhavory siabroŭ, ni ślozy na vačach Maryi nie prymusili jaho skarystacca dasłanym ź Pieciarburha pašpartam na čužoje imia, kab vyjechać za miažu. Kastuś i Citus Daleŭski dajuć adzin adnamu abiacańnie, što buduć da kanca zmahacca za spravu, u jakuju vierać.
Napiaredadni aryštu
U pačatku śniežnia na kvateru pa vulicy Zarečnaj u Vilni, dzie načavaŭ Kalinoŭski, uryvajecca palicyja. Ale jon paśpiavaje vyśliznuć praz akno ŭ adnoj bialiźnie. Dom atočany žandarami, u pakoi idzie pieratrus. Užo katoruju hadzinu Kalinoŭski lažyć na dachu, uzirajučysia ŭ biezdań zornaha nieba, zabyŭšysia na choład, sam-nasam z cełym suśvietam.
Kolišnija dumki, pieražyvańni, pačućci, žadańni, ułasny vopyt, čužyja viedy i naviazanyja kaštoŭnaści adyšli ŭ niabyt — jaho nie isnavała. Jon jość bieśśmiarotny. Zastavałasia tolki pamierci…
Pieratrus daŭno skončyŭsia, u pakoi panavała cišynia, ale jon lažaŭ na dachu, zusim udubieły. Zamiest raniejšaha biezupynnaha ruchu dumak źjaviŭsia ŭśviadomleny spakoj upeŭnienaści.
Paśla Kalinoŭski napisaŭ siabru Balasłavu Dłuskamu: «Nie turbujusia ni ab čym, to praz akno na dach, to inšymi sposabami ź ichnich ruk vyślizhvaju. Pakul Boh achoŭvaje, a kali pryjdziecca pavisnuć, dyk chaj budzie na paciechu ŭsim litoŭskim panam i praśvietłaj Maskvie».
Pieradśmiarotnaje listavańnie
Zakančeńnie 1863 hoda azmročyli śmiarotnyja pakarańni samych viernych siabroŭ: Ihnata Zdanoviča, Miečysłava Darmanoŭskaha i Citusa Daleŭskaha. A ŭ noč na 29 studzienia 1864 hoda ŭ Śviatajanskich murach byŭ aryštavany i Kastuś Kalinoŭski. Jon nazvaŭsia Ihnatam Vitažencam, ale były paplečnik Vitold Parafijanovič pad ciskam žandara Łosieva vydaŭ sapraŭdnaje imia. U tuju ž noč aryštavali i siamju Jamantaŭ, za vyklučeńniem Ludviki, jakaja žyła asobna.
Kastuś apynuŭsia pad vartaj u byłym daminikanskim klaštary, a jaho naračonaja Maryja — u budynku nasuprać, byłym klaštary misijanieraŭ. Praz vokny jany bačyli miesca źniavoleńnia adno adnaho. Na dapamohu maładym pryjšła ciotka Maryi — Jadźviha Makryckaja. Ludvika Radzievič uzhadvała pra jaje: «Žančyna elehantnaja, niemaładaja, adukavanaja, dobra vychavanaja, u ścipłym adzieńni, jana zaŭsiody znachodziła mahčymaść prakładvać šlachi tam, dzie inšyja nie mahli i padstupicca».
Jadźviha Makryckaja dała chabar žandaram i zmahła naładzić listavańnie pamiž Kastusiom i Maryjaj. Kožnaja zapiska kaštavała 10 rubloŭ i ŭ luby momant mahła trapić u ruki pałkoŭnika Łosieva. U adnoj z zapisak da lubaj Kalinoŭski pisaŭ: «Zajzdrošču svabodzie navat toj varony, jakuju sa svajho akna baču na śniezie».
Mienavita dziakujučy Makryckaj z kamiery numar try ŭ Paryž da adnaho z kiraŭnikoŭ paŭstańnia ŭ Polščy Ahatona Hilera trapiŭ nievialiki arkuš ź pieradśmiarotnym zapavietam Kalinoŭskaha, viadomym nam jak «Listy z-pad šybienicy».
Razam z Makryckaj dapamahaŭ Kalinoŭskamu i hałoŭny ŭrač raskvataravanaha ŭ Vilni Atamanskaha kazackaha pałka, adnačasova asabisty doktar turmaŭ dla palityčnych źniavolenych Karł Favielin. Jon byŭ typovym rasijskim intelihientam XIX st., adukavanym i vysakarodnym. Adnojčy jon naviedaŭ Kalinoŭskaha ŭ kamiery i zaśpieŭ taho pobač z akiencam. Kastuś praz fortku sypaŭ na padakońnie chlebnyja drobki ptuškam. Vierabji i hałuby bilisia za ježu, zabaŭlajučy Kastusia. Jon uśmichaŭsia, udychaŭ śviežaje maroznaje pavietra i słuchaŭ huki arhana, jakija danosilisia z kaścioła pobač. Favielin byŭ uražany: čałavieku vyniesiena śmiarotnaje pakarańnie, a jon praciahvaje radavacca kožnamu imhnieńniu žyćcia. Mienavita Favielin dabiŭsia ad staršyni śledčaj kamisii, kab Kalinoŭskamu dazvolili štodzionnyja čverćhadzinnyja špacyry pa klaštarnym dvoryku.
10 (22) sakavika 1864 hoda Kastuś Kalinoŭski pa zahadzie Michaiła Muraŭjova byŭ paviešany na Łukišskaj płoščy. Letam 1864 hoda jaho naračonaja Maryja Jamant razam z baćkami i siastroj Alenaj była vysłanaja ŭ Tabolsk. Jana mužna vytrymała sibirskija ŭmovy i ŭ 1874 hodzie viarnułasia na Radzimu, adkul pierabrałasia ŭ Varšavu. Tolki kali pamierli jaje baćki i rodnaja siastra Alena, jana pahadziłasia na šlub z byłym paŭstancam Hienrycham Dmachoŭskim. Jaje nie stała 3 vieraśnia 1908 h. Ale pamiać pra Maryśku i Kastusia zastajecca ŭ našaj historyi nazaŭsiody:
Maryśka čarnabrova, hałubka maja,
Hdzie ž padziełasia ščaście
i jasna dola Tvaja;
Usio prajšło — prajšło
jak by nie byvała,
Adna strašenna horyč
u hrudziach zastała…
Vializnaja chvala zatrymańniaŭ — stała zrazumieła, na kaho hetym razam palavali KDB i HUBAZiK4
Kamientary