Kraina, u jakoj chočacca žyć — repartaž z Ručajoŭki, dzie amal 100% žycharoŭ havorać i vučacca pa-biełarusku
Radyjo Svaboda źjeździła ŭ Ručajoŭku — samuju biełaruskamoŭnuju miaścinu ŭ Biełarusi.
Ručajoŭski sielsaviet Łojeŭskaha rajonu na dniach vyjšaŭ u top-naviny. U sielsaviecie 669 žycharoŭ, ź ich 99,4 adsotka razmaŭlajuć doma pa-biełarusku. Dvoje karystajucca rasiejskaj movaj, i jašče dvoje havorać na trasiancy.
Try čyńniki biełaruskaj movy
Vioska Ručajoŭka, ciapier ahraharadok, — na pravabiarežžy Dniapra, paabapał cichaj šašy z Łojeva na Brahin. Miascovyja žychary nazvu svajoj vioski źviazvajuć ź nievialikaj rečkaj Piesačankaj, jakuju daŭniej nazyvali Ručajom. Ad jaho nibyta j pajšła nazva vioski. I nia dziva: pobač z Dniaprom, da jakoha rukoj padać, lubaja rečka sapraŭdy vyhladaje ručajkom.
Paŭz ručaj i sialilisia prodki ciapierašnich ručajoŭcaŭ. Jość siarod ich nia tolki naščadki chlebarobaŭ, ale navat i metalurhaŭ — tych, chto pry rečcy ŭ źnikłym ciapier pasieliščy Rudnia vypłaŭlaŭ u domnicach z bałotnaj rudy žaleza, a paśla vyrablaŭ patrebnyja ŭ haspadarcy rečy — siakiery, zamki, klamki, śviardziołki. Ich miascovaja dziatva znachodziła ŭ Piesačancy jašče navat 40–45 hadoŭ tamu.
«U 2009 hodzie, kali prachodziŭ pierapis nasielnictva, ja pracavała dyrektaram našaha sielskaha doma kultury i taksama ŭdzielničała ŭ pierapisie. Ludzi sami nazyvali biełaruskuju movu svajoj rodnaj — my tak i zapisvali. I razmaŭlajuć ludzi ŭ nas pa-biełarusku, — apaviadaje staršynia Ručajoŭskaha sielsavietu Valancina Kraŭčanka. — Kaniečnie, heta nia čystaja biełaruskaja mova, jak u piśmieńnikaŭ tam ci navukoŭcaŭ-filolahaŭ, ale ž heta naša rodnaja mova. U mianie j samoj, moža, nie zaŭsiody dobra atrymlivajecca razmaŭlać pa-biełarusku, ale ž imkniomsia śviaty viosak, inšyja masavyja kulturnyja mierapryjemstvy pravodzić mienavita pa-biełarusku».
Valancina Viktaraŭna nazyvaje najpierš try čyńniki, jakija spryjajuć tamu, kab rodnaja mova nie vychodziła z užytku. Najpierš, u škole j dziciačym sadku dzieci navučajucca pa-biełarusku. Dalej, moŭnuju tradycyju imknucca padtrymlivać dom kultury i biblijateka; sielski saviet, da taho ž, śviaty viosak ładzić taksama pa-biełarusku. Treci dosyć važny čyńnik — znosiny ŭ siamji.
«U mianie sioleta syn zakančvaje adzinaccatuju klasu, — kaža Valancina Kraŭčanka. — Źbirajecca pastupać u Homiel va ŭniversytet. Dyk kaža mnie: «Mama, budu zdavać test pa biełaruskaj movie». Jamu zručniej i lahčej pa-biełarusku i sačynieńnie pisać. Ja niekali j sama, kali pastupała ŭ Mahiloŭskaje kultaśvietvučylišča, taksama zdavała ekzameny na rodnaj movie».
Valancina Kraŭčanka — tutejšaja. Žyvie ź siamjoj u baćkoŭskaj chacie, dzie j naradziłasia. Trymaje, jak i bolšaść viaskoŭcaŭ, svaju haspadarku. Padvorak u jaje čysty, dahledžany, z mnostvam nievialikich klumbaŭ, paabkładanych zvyčajnymi kamianiami. «Špacyruje» pa dvary i samarobny busieł, rasfarbavany jak žyvy.
«U nas nasuprać sielsavietu, — kaža Kraŭčanka, — žyvaja buślanka na elektryčnym słupie. Zachaciełasia, kab symbal Biełarusi byŭ i na padvorku. Jość zaduma zrabić u vioscy muzej pobytu ručajoŭcaŭ — pakul tolki adpaviednaj chaty nie padabrali».
Adna hałavieška ŭ piečy nie haryć
Centram navučańnia j vychavańnia ŭ Ručajoŭcy była j zastajecca miascovaja siaredniaja škoła, jakaja apošnim časam zajmieła dadatak — dziciačy sad.
Usie pakaleńni ručajoŭcaŭ vučylisia tut pa-biełarusku. Pa ŭsich pradmietach — historyja ci chimija, bijalohija ci matematyka.
U miascovych školnikaŭ — pieradkanikularny nastroj. Pieršaklaśniki ŭžo zładzili svoj ranišnik «Da pabačeńnia, pieršaja klasa!». Dziaviaty j adzinaccaty klasy rychtujucca da ekzamenaŭ.
Zavuč škoły, nastaŭnica biełaruskaj movy j litaratury Taciana Biełaš pierakananaja, što ŭ dziaciej niama prablemaŭ z zasvajeńniem viedaŭ. Kožny hod, zapisvajučysia na centralizavanaje testavańnie, amal usie vypuskniki vybirajuć biełaruskuju movu. Za nievialikim vyniatkam, pa-biełarusku aformlenaja ŭ navučalnaj ustanovie ŭsia dadatkovaja infarmacyja.
«Try hady ŭ našaj škole, — dadaje Taciana Michajłaŭna,— dziejničała respublikanskaja inavacyjnaja placoŭka «Škoła biełaruskaj kultury».
U hadavyja vychavaŭčyja plany ŭklučałasia bahata klasnych i pazaklasnych vychavaŭčych mierapryjemstvaŭ, źviazanych z adradžeńniem tradycyjaŭ i kultury našaha narodu. Staviłasia na mecie, kab sa škoły vychodzili asoby z pačućciom honaru za svaju nacyjanalnuju kulturu, movu, za svoj narod».
Nazapašany dośvied nie marnujecca. Namieśnica dyrektara pa pytańniach pazaklasnaj pracy Śviatłana Anisaviec raspaviadaje, što sioleta na zakančeńnie navučalnaha hodu vučni siarednich i starejšych klasaŭ pakažuć u «šosty školny dzień» zabaŭlalnuju prahramu «Biełaruskija viačorki». Pedahohi i školniki adnavili staradaŭnija abrady «Kaladki», «Hukańnie viasny», «Kupalle», «Svaty».
«U małodšych klasach, — kaža Śviatłana Alaksandraŭna, — praktykujem lahčejšyja rečy. Naprykład, takija zaniatki: «Žarty ad babuli j dziaduli».
Uziać choć by takoje vysłoŭje: «Adna hałavieška ŭ piečy nie haryć». Tut i humar, i kiemlivaść, i pavučalnyja vysnovy. Ja naahuł liču, što kali škoła biare i raspracoŭvaje niejki kirunak u svajoj pazaklasnaj dziejnaści — ekalahičny, histaryčny, kulturalahičny, turystyčny, — to ŭsio heta pa-biełarusku pavinna rabicca».
U jakoj krainie žyć
Pakul hutarym u nastaŭnickaj, hučyć zvanok. U vaśmiklaśnikaŭ — klasnaja hadzina na davoli cikavuju temu: «Kraina, u jakoj mnie chaciełasia b žyć».
Klas nievialiki — try dziaŭčynki j try chłopčyki. Klasny kiraŭnik — nastaŭnik chimii j bijalohii Ŭładzimier Abibok. Padzialiŭšy prysutnych na dźvie hrupy, Uładzimier Kanstancinavič daje nievialičkija zadańni pa symbolicy dziaržavy, ładzić interaktyŭnaje apytańnie pa historyi krainy, pytajecca ŭ navučencaŭ, što b kožny ź ich zrabiŭ, kali b staŭ prezydentam.
Prapanovaŭ vaśmiklaśniki majuć niamała: zrabić Biełaruś pryvabnaj dla turystaŭ, adnaŭlać histaryčnyja siadziby pad muzei, ažyŭlać handal. I amal u kožnym vykazvańni: «Pavialičyŭ by zarobki, pensii, sacyjalnyja dapamohi». Ciažej było z adkazami: a dzie ŭziać na heta srodki?
Narešcie dajšli da hałoŭnaha: u jakoj krainie chaciełasia b žyć? Adzin vaśmiklaśnik vybraŭ Niamieččynu, u jakoj byŭ, druhi — Italiju, bo taksama naviedvaŭ jaje. Dziaŭčynka chacieła b žyć u Rasiei, bo adtul pryjechała jaje maci. Astatnija troje vaśmiklaśnikaŭ — pałova klasu — žadajuć zastacca ŭ Biełarusi: dzie naradziŭsia, tam i pryhadziŭsia.
U nastaŭnika pacikaviŭsia, ci składana jamu vychoŭvać i navučać dziaciej pa-biełarusku. Usio ž taki chimija j bijalohija — heta nia klasnaja hadzina, nie razmova na advolnyja temy.
«Ja choć i vučyŭsia ŭ Łojeŭskim kaledžy i ŭ Homielskim universytecie na ruskaj movie, — kaža Ŭładzimier Kanstancinavič, — ale mnie nie składana vykładać pa-biełarusku i chimiju, i bijalohiju. Ja ž tutejšy, vučyŭsia ŭ Byvalkach u biełaruskaj škole. Praŭda, dzieci inšym razam skardziacca, što na alimpijadach zadańni dajuć vyklučna na ruskaj movie. Heta ich, byvaje, mocna napružvaje».
Fizyka pa-biełarusku
Kala vytokaŭ biełaruskamoŭnaha navučańnia ŭ Ručajoŭcy stajali pedahohi, jakija ciapier na zasłužanym adpačynku. Siarod ich nastaŭnicy fizyki — Lidzija Małachoŭskaja, i historyi — Lidzija Prymak.
Małachoŭskaja rodam z Branščyny. Biełaruskaj movy, viadoma, nie vyvučała. Nastaŭničać pryjechała ŭ Ručajoŭku paśla skančeńnia fizyčnaha fakultetu Homielskaha ŭniversytetu imia Franciška Skaryny. Tut i zamuž vyjšła. Doŭhi čas pracavała ŭ škole zavučam. Movu zasvojvała, pačaŭšy stałuju pedahahičnuju pracu.
«Padručnik fizyki ŭ dziaciej byŭ na biełaruskaj movie. Ciaham hodu ja pa hetym padručniku j vyvučyła biełaruskuju movu. Treba ž było prystasoŭvacca da dziaciej i da padručnika.
Moža, kali j praskokvaje ŭ mianie słova «nado» zamiest «treba», ale ja j ciapier biełaruskaj movy nie curajusia, karystajusia joju. Kali žyvieš u krainie, to movu jaje treba šanavać, jak baćku ci matku».
Lidzija Prymak, susiedka Małachoŭskich pa čatyrochkvaternym bločnym damku dla viaskovych specyjalistaŭ, rodam z Ručajoŭki. Skončyła ŭ svoj čas histaryčny fakultet hałoŭnaj vyšejšaj navučalnaj ustanovy krainy — Biełdziaržuniversytetu. Viarnułasia ŭ rodnuju viosku siejać, jak kažuć, dobraje, razumnaje, viečnaje.
«Ź dziacinstva my svajoj movaj karystalisia — voś jana j pieradajecca z pakaleńnia ŭ pakaleńnie. Da taho ž škoła zaŭsiody była ź biełaruskamoŭnym navučańniem. Tamu ŭ tutejšych žycharoŭ rodnaja mova — biełaruskaja. Ale ja nie mahu skazać, što biełaruskaja mova — hałoŭnaja ŭ dziaržavie. U našych susiedziaŭ ukraincaŭ svaja mova hałoŭnaja, u nas — nie. Takaja palityka viadziecca «źvierchu». Sam prezydent naš karystajecca rasiejskaj movaj. Heta ž nikudy nia varta! Kali zabudziem svaju movu, to chutka staniem niecikavymi i Arhanizacyi Abjadnanych Nacyj. Patrebna pašyrać navučańnie pa-biełarusku ŭ škołach, sadkach.
Ale najpierš treba ŭvodzić biełaruskuju movu ŭ dziaržaŭnych strukturach — jaje ž tam niama. Usie čynoŭniki razmaŭlajuć na rasiejskaj movie — ad rajvykankamu da samaha vierchu».
Na adnoj vulicy sa škołaj u Ručajoŭcy — i viaskovyja dom kultury ź biblijatekaj. Praz svaje masavyja mierapryjemstvy hetyja ŭstanovy taksama dałučajuć miascovaje nasielnictva da biełaruščyny.
Adsiul zvyčajna pačynajucca «Kaladki», «Hukańnie viasny», «Zažynki», usie inšyja śviaty ŭ vioscy.
Miascovaja biblijateka, aprača vydačy knih, dbaje pra krajaznaŭstva.
«Na tematyčnych palicach, — kaža biblijatekarka Iryna Pinčuk, — sabrany letapisy ŭsich dzieviaci viosak sielsavietu — ad Abramaŭki j Ručajoŭki da Karčomki j Hrochava. Padabrana litaratura pa historyi našaha rehijonu, tkactvie, śpieŭnych tradycyjach u Biełarusi. Ładzim taksama ahlady biełaruskaj paezii j prozy. U pryvatnaści, «Słova biełaruskaje — naša nitka žyvaja», «Hłybokaja płyń», «Ja rasinka tvaja, Biełaruś»».
U biełaruskuju movu mohuć zaprehčysia tolki biełarusy
Z kim by ni zavioŭ havorku ŭ Ručajoŭcy pra moŭnuju admietnaść vioski, amal kožny ličyŭ svaim abaviazkam skazać pra blizkich susiedziaŭ za Dniaprom — ukraincaŭ.
«Tam svaju movu šanujuć lepš za nas, — razvažaje traktaryst Alaksandar, siedziačy na ładnym vałunie pry haspadarčaj pabudovie. — Paśla pierapisu pryježdžych ludziej užo dadałosia, i nia ŭsie prytrymlivajucca rodnaj movy. Niekatoryja, musić, navat saromiejucca. Dyj mova ŭ nas tut bolš źmiešanaja — trasianka».
Padobnyja zaŭvahi robić i viaskovy inžyner Siarhiej Lamieščanka, jaki imkniecca dabudavać dom i zrabić svaju siadzibu maksymalna kamfortnaj.
«Mnie b tysiač piać dalaraŭ, i ja b dabudavaŭ svoj dom. Moža, navat ekalahičnym turyzmam zaniaŭsia b. Tut u nas takija miaściny paabapał Piesačanki. Vieryš, kali ja byŭ pradprymalnikam, zarablaŭ pa dźvie tysiačy dalaraŭ na miesiac. Ciapier ja ŭ saŭhasie inžyner-enerhietyk, maju dva miljony vosiemsot tysiač biełaruskich rubloŭ. U kišeniach, ličy, viecier hulaje, i na dušy volna. A movu, movu pa-sapraŭdnamu šanujuć va Ŭkrainie — ad Maryjupala j Adesy da bližejšych da nas Radula j Lubieča, ad prezydenta i premjera da apošniaha klerka ŭ sielskaj administracyi».
Lamieščanka ćvierdzić, što jahonaja siamja moža ciapier havaryć na roznych movach — biełaruskaj, anhielskaj, rasiejskaj. Try siastry i dva braty Siarhieja i sam jon — usie atrymali vyšejšuju adukacyju. Piotar — dyk toj naahuł doktar ekanamičnych navuk, prafesar u hałoŭnaj staličnaj VNU.
Surazmoŭca, pry svajoj techničnaj adukacyi, niabłaha razmaŭlaje pa-biełarusku. Hołas jahony nizkaha tembru:
«U Biełarusi najpierš dziaržaŭnyja čynoŭniki pavinny pierajści na biełaruskuju movu. Ja ž umieju razmaŭlać, i jany, dumaju, dobra rabić heta ŭmiejuć.
Stvoranaja «vertykal» kali stanie biełaruskamoŭnaj, to ŭsie naŭkoła padciahnucca. Heta zaadno zhurtuje nacyju. Hladziš, i ekanamičny kryzis paddasca, dziakujučy ahulnym vysiłkam. Dziaržava pavinna stvaryć modu na biełaruskuju movu».
Jašče bolš daścipna, navat afarystyčna vykazvajecca viaskoŭka Kaciaryna Rahožnik: «Chto ž zapražecca ŭ našu movu, kali nia my, biełarusy?!»
Kamientary