Piać pryčyn, čamu biełarusy pavinny hanarycca miecenatkaj Mahdalenaj Radzivił
Toje, što prach słavutaj biełaruskaj miecenatki pieravieźli z Šviejcaryi ŭ Biełaruś — padzieja histaryčnaja. Tłumačym, čamu, i raspaviadajem padrabiaznaści doŭhaj darohi Mahdaleny ŭ miaściny, jakija jana sapraŭdy lubiła.
1. Zaŭsiody padkreślivała, što jana — biełaruska
Mahdalena była biełaruskaj i ličyła siabie biełaruskaj. Zaŭsiody padkreślivała, što jana nie polka, nie ŭkrainka, a mienavita biełaruska. Dla razmoŭ ź blizkimi ŭsio žyćcio abirała albo biełaruskuju, albo francuzskuju movu. Za heta (i nie tolki) jaje navat prazvali «Biełarusicha».
Maryja Mahdalena chacieła, kab biełaruskaje nasielnictva havaryła na rodnaj movie, tamu razmaŭlać pa-biełarusku — było abaviazkovaj umovaj va ŭsich jaje majontkach.
2. Raźvivała biełaruskamoŭnuju adukacyju
Adkryła siem pačatkovych biełaruskamoŭnych škoł — heta byli pieršyja ahulnaadukacyjnyja navučalnyja ŭstanovy na Biełarusi. Zasnavała ŭ miastečku Uzda ramiesnuju vučelniu dla sialanskich dziaciej, dzie navučańnie taksama viałosia pa-biełarusku.
Dapamahała studentam Vilenskaha ŭniviersiteta, dla jakich vyznačyła niekalki stypiendyj.
3. Padtrymlivała biełaruskuju pieryjodyku i knihi
Achviaravała hrošy vydaviectvu «Zahlanie sonca ŭ naša vakonca» ŭ Pieciarburhu, Biełaruskamu vydavieckamu tavarystvu ŭ Vilni, katalickamu klerykalnamu časopisu «Bielarus», jaki vychodziŭ na łacincy, a taksama «Našaj Nivie».
Za jaje srodki byli nadrukavanyja knihi «Vianok» Maksima Bahdanoviča (1913), «Ruń» Maksima Hareckaha (1914), «Rodnyja źjavy» Tarasa Huščy (Jakuba Kołasa, 1914), «Kurhannaja kvietka» Kanstancyi Bujło (1914), «Vasilki» Jadvihina Š. (1914).
4. Materyjalna dapamahała biełaruskim katalikam
Finansavała budaŭnictva internata sieminarystaŭ u Vilni.
U 1917 hodzie pieradała svajo dyjamientavaje kalje na zasnavańnie biełaruskaj hreka-katalickaj kalehii ŭ Rymie. Praź siem hadoŭ śviatar Fabijan Abrantovič pradaŭ jaho za $15 tysiač i pieradaŭ hrošy biełaruskim ajcam-maryjanam u Drui.
Kniahinia była ščyraj kataličkaj, ale dapamahała roznym kanfiesijam.
5. Vystupała za stvareńnie BNR
Mahdalena była suprać balšavikoŭ i ŭ 1918 hodzie vykazała aktyŭnuju padtrymku Biełaruskaj Narodnaj Respublicy.
«Usie biełarusy pavinny viedać, što Mahdalena viarnułasia ŭ Biełaruś»
Prach znakamitaj miecenatki sa Šviejcaryi pryvioz namieśnik staršyni Asacyjacyi biełarusaŭ Šviejcaryi Alaksandr Sapieha napiaredadni siomaha Źjezdu biełarusaŭ śvietu. Alaksandr vielmi chacieŭ, kab heta adbyłosia krychu raniej, da 8 lipienia — dnia naradžeńnia Mahdaleny Radzivił. Ale biurakratyčnyja pracedury zaniali zašmat času.
«Kali Maryja Mahdalena znachodziłasia za miažoj, jana kazała, što, imavierna, Boh nie zusim viedaje, kolki ŭ jaje zastałosia srodkaŭ. Vielmi šmat biełarusaŭ źviartalisia da jaje pa dapamohu, i jana nikomu nie mahła admović. Vialikuju častku srodkaŭ, jakija zmahła zachavać paśla ŭciokaŭ za miažu, jana addała biełarusam, — zaŭvažaje spadar Sapieha. — Ja dumaju, usie biełarusy pavinny viedać, što Mahdalena viarnułasia ŭ Biełaruś».
Toje, što naščadki chočuć pieranieści prach kniahini ŭ Biełaruś, ahučyŭ kniaź Maciej Radzivił jašče hod tamu, kali haściavaŭ u Minsku. Nad ažyćciaŭleńniem hetaha pracavała cełaja kamanda: Alaksandr Sapieha, Hleb Łabadzienka, Ministerstva zamiežnych spraŭ, časovy pavierany ŭ spravach Biełarusi ŭ Šviejcaryi Pavieł Macukievič i mnohija inšyja.
«Spadar Macukievič na svaim dypłamatyčnym aŭtamabili zabiraŭ urnu z pracham Mahdaleny z krematoryja. Razam my vazili urnu da praŭnuka Maryi ŭ Łazanu — spadara Antonia de Burbona, užo stałaha čałavieka. Sam jon pa stanie zdaroŭja nie moh pryjechać na raźvitańnie z kniahiniaj, na Imšu ŭ Fryburhu, — raspaviadaje spadar Sapieha.
— Ja vyrašyŭ nie trymać urnu ŭ Šviejcaryi ŭ siabie doma i paprasiŭ spadara Macukieviča, kab da pieravozu ŭ Biełaruś prach zachoŭvaŭsia ŭ ambasadzie. Šmat ludziej dapamahali, navat maja žonka, šviejcarka. Jana zvaniła ŭ krematoryj, jaki znachodzicca ŭ francuzskaj častcy Šviejcaryi, damaŭlałasia, kab nas pryniali, bo ja nie razmaŭlaju pa-francuzsku».
Alaksandr pryhadvaje, jak vypadkova paznajomiŭsia z praŭnukam Mahdaleny. Štohod biełarusy Šviejcaryi na Dziady jeździli na mohiłki da Maryi, kab prybracca i ŭskłaści kvietki. Adnojčy jakraz u hety čas tudy ž pryjechaŭ Antonia de Burbon. Tak zaviazaŭsia naŭprostavy kantakt ź lubimym praŭnukam biełaruskaj miecenatki. Mahdalena navat padaryła jamu zamak u Polščy, adnak padčas vajny jaho zabrali niemcy.
Afarmleńnie dakumientaŭ dla pieranosu prachu Maryi Mahdaleny ŭ Biełaruś zaniało niekalki miesiacaŭ.
«Chočacca padziakavać mytnikam, jakija vielmi dobra pracavali na miažy. Pa-čałaviečy pastavilisia da spravy, dapamahali. Litaralna za 20 chvilin my aformili ŭsie patrebnyja dakumienty, — dadaje spadar Sapieha.
— Ciapier my pracujem nad dazvołam zachoŭvać urnu ŭ Čyrvonym kaściole, pakul budzie rychtavacca pierapachavańnie. Musim prajści ŭsie ŭzhadnieńni, aformić patrebnyja dakumienty. Dumaju, u bližejšy čas heta vyrašycca. My čakali Mahdalenu z 1945 hoda, tamu, dumaju, možam pačakać jašče krychu».
Ciapier Alaksandr płanuje zvazić prach Mahdaleny Radzivił u Kuchcičy, u majontak, ź jakoha jana vymušanaja była biehčy ad balšavikoŭ.
«Niekatoryja kažuć, što Maryju Mahdalenu treba pachavać u Niaśvižy. Ale treba skazać, što jaje z Radziviłami źviazvaje tolki muž, jaki pachavany nie ŭ Niaśvižy, a ŭ Kuchcičach. Niama nijakich dakumientalnych paćviardžeńniaŭ, što Mahdalena choć kaliści była ŭ Niaśvižy, — dadaje Alaksandr Sapieha. — Spadziajusia, Čyrvony kaścioł padtrymaje mianie, dałučycca, i my razam źjeździm u Kuchcičy da muža Mahdaleny, kab zapalić tam śviečku i pamalicca».
* * *
Mahdalena Radzivił (1861—1945, u dziavoctvie — Zaviša) naradziłasia 8 lipienia 1861 hoda ŭ Varšavie. U 1906 hodzie vyjšła zamuž za maładziejšaha za siabie na 19 hod Mikałaja Radziviła (1880—1914), jaki byŭ aktyŭnym źbiralnikam biełaruskaha falkłoru.
Paśla zaniaćcia Minska balšavickimi vojskami vyjechała ŭ Varšavu. U 1919 sprabavała viarnucca ŭ Minsk, ale atrymała admovu novych uładaŭ. Źmianiŭšy niekalki miescaŭ žycharstva, u 1932 pryjechała ŭ Fryburh (Šviejcaryja), adkul praciahvała padtrymlivać niekatoryja biełaruskija supołki. Pamierła 6 studzienia 1945 hoda tam ža, u klaštary siaścior-daminikanak.
Unikalnyja staryja zdymki pieradaŭ Alaksandru Sapiehu praŭnuk słavutaj miecenatki Antonia de Burbon.
-
Źjaviŭsia partał pa historyi Biełarusi z AI-asistentam i 3D-madelami
-
«Najbolš adčuvalnyja źmieny — u prezientacyi paŭstańnia Kalinoŭskaha». Jak źmianilisia biełaruskija padručniki pa historyi
-
90 hadoŭ z dnia naradžeńnia Stanisłava Šuškieviča — archiŭny film «Našaj Nivy» pra pieršaha kiraŭnika niezaležnaj Biełarusi
Aryštavali 58-hadovuju haspadyniu ahrasiadziby z Baranavičaŭ, jakaja była pretendentam na prezidenckich vybarach — 20202
Kamientary