Virtualnaja nacyja — nia mienš surjoznaja i mocnaja supolnaść ludziej, čym papiarednija jaje formy. Pakul što digital gap — ličbavaja fora, razryŭ u vykarystańni elektronnych technalohijaŭ — na karyść alternatyŭnaj biełaruščyny. Piša Siarhiej Bohdan.
Virtualnaja nacyja — nia mienš surjoznaja i mocnaja supolnaść ludziej, čym papiarednija jaje formy. Piša Siarhiej Bohdan.
Siońniašni kulturkampf ułady i jaje savieckaj kultury ź niesavieckaj nacyjanalnaj kulturaj nahadvaje biblijnaje padańnie pra pačvaru Halijafa, jaki samaŭpeŭniena źbiraŭsia źniščyć małoha Davyda. U adkrytym bai asiłak Halijaf pieramoh by. Tak administracyjnaja mašyna biełaruskaj dziaržavy moža pieramałoć adkrytych praciŭnikaŭ stalinskaj spadčyny.
Ale ŭrešcie Davyd pieramoža Halijafa. Bo zastasuje rozum, vynajdzie novuju pryładu, paźbiehnie tradycyjnaha dvuboju, schitruje. Siońnia nośbity niesavieckaj kultury vynachodziać novyja pryłady dla baraćby i pracujuć u sferach, jakija buduć vyrašać budučyniu, tady jak ułady zmahajucca sastarełymi hvałtoŭnymi metadami i dziejničajuć, jak toj Halijaf.
Drakonaŭskija zakony pra movu i ŚMI naškodziać nacyjanalnamu ruchu, ale jaho nia spyniać. Niezaležnaja supolnaść zasvojvaje sfery, jakija nie paddaducca dziaržrehulavańniu ŭžo z techničnych pryčynaŭ — pierš za ŭsio elektronnyja technalohii. Vyrašalnaje značeńnie budzie mieć zavajavańnie internet‑prastory, klučavoj dla raźvićcia ŭ novuju epochu.
Nazad u Afryku!
Ciapierašniaja palityka biełaruskaj dziaržavy pieravodzić krainu ŭ madalnaść isnavańnia Treciaha śvietu. Historyk Moše Levin apisaŭ padobnuju źjavu «decyvilizacyi» — cyvilizacyjnaha adkatu ŭ pieršyja dziesiacihodździ savieckaj ułady. Viadoma, pad hetaj źjavaj zvyčajna majucca na ŭvazie bolš ekstremalnyja prajavy, čym u siońniašniaj Biełarusi — prykładami decyvilizacyi francuski daślednik Nikala Vert nazyvaje ludajedztva ŭ HUŁAHu i vykarystańnie biarosty jaho administracyjaj — ale ideja taja samaja — čałaviectva moža raźvivacca va ŭsich kirunkach, u tym liku i nazad.
BSSR‑RB była kvazi‑dziaržavaj Druhoha śvietu — ź jaje idealahizavanaj pakaznoj prahresiŭnaściu i madernaściu dy pretenzijaj na stvareńnie alternatyvy, inšaha šlachu.
Siońniašnim biełaruskim uładam nie da pakaznoj prahresiŭnaści ci tvareńnia niejkaj alternatyvy dla inšych. Superzadača ścipłaja — utrymać sytuacyju pad kantrolem peŭnaha koła asobaŭ. Niama zavobłačnych metaŭ, možna zharnuć zadarahuju infrastrukturu. Heta — peŭny šlach u Treci śviet ź jaho zachavańniem ułady dziejnymi kiraŭnikami jak adzinym pryjarytetam dziaržaŭnaj palityki.
Źmiena madalnaści isnavańnia biełaruskaj dziaržavy — nie taki abstraktny fenomen, jak moža padacca. Vymušana adyšoŭšy ad vialikich prajektaŭ (savieckaj restaŭracyi, intehracyi z Rasiejaj), łukašenkaŭskaja dziaržava pieražyvaje praces spraščeńnia, źnižeńnia ŭzroŭniu składanaści arhanizacyi.
Spraščeńnie arhanizacyi nie aznačaje skaračeńnia dziaržaŭnaha kantrolu ci raspadu dziaržavy. Prosta va ŭsich sferach maje miesca skaračeńnie instytucyjaŭ i prajektaŭ, jakija nia majuć istotnaha značeńnia i ŭtrymlivać jakija ŭradu zadoraha. Mnohija ź ich byli zapačatkavanyja jašče za savieckim časam ci ŭ eŭfaryi pieršych hadoŭ niezaležnaści, dy byli pytańniem prestyžu. U pryvatnaści, dziaržava idzie na skaračeńnie akademičnych instytutaŭ, asabliva humanitarnych.
Asabliva pakazalnymi ŭ hetym sensie stali źmieny ŭ systemie adukacyi, z vyraznaj tendencyjaj da redukcyi. Pry ŭsich zapeŭnivańniach u imknieńni da technalahičnych vyšyniaŭ i inavacyi, dziaržava rezka skaraciła kolkaść navučalnych hadzinaŭ i kursaŭ.
Skaracili prahramy ŭ VNU, a taksama terminy navučańnia ŭ ich, pry adnačasovym ŭmacavańni kantrolu nad studentami praz adsieŭ nia tolki pry pastupleńni ich u mahistraturu i aśpiranturu, ale i praz sumoŭi pry pastupleńni ŭ VNU na važnyja ŭ planie kiravańnia dziaržavaj specyjalnaści. Pry tym najvyšejšyja asoby ŭradu nieadnarazova kazali pra praźmiernuju ŭvahu da ŭniversytetaŭ i niedastatkovuju ŭvahu da rabočych prafesijaŭ, što jość nonsensam ŭ kantekście imknieńnia da «inavacyjnaha raźvićcia».
Redukcyja zakranuła i siaredniuju škołu, jakaja adrakłasia ad planaŭ pierachodu na 12‑hadovuju adukacyju. Škoła zatoje zahruzaje ŭ idealahizacyi. Minadukacyi dazvalaje dziejničać u navučalnych ustanovach arhanizacyjam, jakija ŭ demakratyčnych dziaržavach byli b pad pilnym nahladam orhanaŭ achovy kanstytucyjnaha ładu, — jak to kazaki. Idzie praces dehradacyi škoły savieckaha typu ŭ škołu, charakternuju dla aŭtarytarnych krainaŭ Treciaha śvietu.
Sytuacyja ŭ sfery kamunikacyjaŭ taksama bolš vyrazna śviedčyć pra tendencyi ŭ dziaržaŭnaj palitycy, čym usie zajavy pra stvareńnie technaparkaŭ. Pra pieravahu pryvatnych intaresaŭ ciapierašniaha momantu nad stratehičnymi mierkavańniami raźvićcia dazvalaje kazać, u pryvatnaści, nieraźvitaść dostupu ŭ internet, jaho vysokaja cana — ci nie najvyšejšaja ŭ Eŭropie. Jana tarmozić raźvićcio krainy, ale dazvalaje atrymlivać zvyšprybytki manapalistam i dapamahaje ŭ zachavańni ŭłady.
Stvaralnaje razbureńnie
Ale ŭ tym, što adbyvajecca ź Biełaruśsiu, jość i pazytyŭny aspekt. Za hady bieździaržaŭnaści biełarusy raźvili fanatyčnaje dziaržaŭnictva. Dziaržava, a tym bolš byccam by niezaležnaja, padavałasia prosta samametaj, idałam. Para zrazumieć, što dziaržava i nacyja ŭ Biełarusi zusim roznyja rečy.
Što da nacyjanalnaj kultury, dyk ciapier (u tym liku pad udarami novaj palityki režymu Łukašenki) razvalvajecca mahutnaja kalanijalnaja i savieckaja spadčyna, ale toje, što režym prapanuje naŭzamien im, nia maje pad saboj tryvałaj idejnaj, materyjalnaj i arhanizacyjnaj asnovy (dastatkova paraŭnać marksiscki VŁKSM i ciapierašni klijentaliscki BRSM).
Jak vynik, niahledziačy na ŭsiu varožaść režymu Łukašenki da prajavaŭ niesavieckaje nacyjanalnaje kultury, razbureńnie savieckich padmurkaŭ dy prapahanda kreolskaha patryjatyzmu patencyjna stvaraje novyja mahčymaści dla niesavieckaje biełaruskaje kultury.
Internet‑nacyja
Upieršyniu ŭ historyi biełaruskaj movy skłałasia takaja sytuacyja, što rola piśmovaje movy bolšaja, čym vusnaj. Jana dyspraparcyjnaja, ale heta śviedčyć pra raźvitaść nacyi, choć i adnabakovuju. Biełmova stała movaj, na jakoj pieradusim čytajuć i pišuć, i tolki ŭ apošniuju čarhu razmaŭlajuć. Tamu ŭnarmavańnie piśmovaje movy stała takim haračym pytańniem. Sprobam navukoŭcaŭ uparadkavać klasyčnuju taraškievičnuju normu režym supraćpastaviŭ represiŭny zakon ab pravapisie.
Represiŭny zakon u doŭhaterminovaj perspektyvie — na karyść taraškievicy. Pravapisnaja reforma pryviadzie da dyskredytacyi aficyjnaha kanonu praź jaho niestabilnaść dy palityzavanaść (čaho vartyja adnyja praviły napisańnia vialikich litaraŭ!) i, adpaviedna, niepraktyčnaści. U toj samy čas padvysicca i biez taho značnaja rola nieaficyjnaj biełkultury ŭ internecie i na ŭsich vidach ličbavych nośbitaŭ, bo miesca ŭ tradycyjnych medyjach im nie pakidajuć. Faktyčna, zakon vyciskaje taraškievicu i ludziej, što karystajucca joj, u sferu vysokich technalohijaŭ dy prymušaje ich prajści madernizacyju. Dziaržava ž viadzie ciapier baraćbu za «zahadzia stračany placdarm», asudžany historyjaj na źniknieńnie sektar kultury — papiarovyja nośbity i tradycyjnyja instytucyi dy piśmieńnikaŭ. Jaje kantrol nad hetym sektaram užo nie vyznačaje budučyni kultury (choć mo jašče i vyznačaje ciapierašni jaje dzień) i z kožnym dniom vyznačaćmie ŭsio mienš.
Kali prychilniki taraškievicy buduć dastatkova aktyŭnymi ŭ internet‑prastory, dyk bolš pasiŭnyja suajčyńniki trapiać na terytoryju, užo demarkavanuju prychilnikami niesavieckaj biełaruskaj kultury i ź vialikaj imaviernaściu zaznajuć prynamsi niekatory jaje ŭpłyŭ. Vyjhraje toj, chto pryjdzie pieršy i rasstavić svaje vieški. Internet stanovicca budaŭničaj placoŭkaj dla budučaha raźvićcia nacyi. Pakul što digital gap — ličbavaja fora, razryŭ u vykarystańni elektronnych technalohijaŭ — na karyść alternatyŭnaj biełaruščyny.
Jaskravym prykładam stała «Vikipedyja», dzie kolkaść artykułaŭ u «aficyjnaj» versii nibyta i bolšaja za taraškievičnuju, ale i abjom artykułaŭ taraškievicaj bolšy, i jakaść lepšaja. Miž tym mienavita dastupnaść usiebakovaj infarmacyi na biełmovie stanie vyrašalnym čyńnikam u nacyjanalnym raźvićci. Tamu mova «Vikipedyi» i Žyvych časopisaŭ nia mienš važnaja za movu «Biełaruskaj encyklapedyi» i «Źviazdy».
Nia treba ściabacca ź «virtualnaści» i «internetnaści» našaje nacyi. Heta novaja prastora kamunikacyi, prastora budučyni. Jak niekali supolnaści Staražytnaści kamunikavali na forumach i viečach, my siońnia znosimsia ŭ necie. Virtualnaść — heta dadatnaja rysa ŭ hetaj charaktarystycy. Z hazetaŭ, radyjo dy TB taksama spačatku kpili i ličyli ich niesurjoznymi srodkami. Virtualnaja nacyja — nia mienš surjoznaja i mocnaja supolnaść ludziej, čym papiarednija, zvykłyja nam formy jaje.
Vola da žyćcia
U kančatkovym rachunku los našaje kultury zaležyć ad nadzvyčaj subjektyŭnych čyńnikaŭ, pierš za ŭsio taho, što možna nazvać volaj da žyćcia, nastojlivaściu. Ad taho, ci my hatovyja trymacca svajho. Ciapierašnija abmierkavańni pierachodu na aficyjny pravapis tryvožać — zamiest taho, kab trymacca svajho i pratestavać suprać hvałtu (šukajučy, viadoma, šlachoŭ vyžyvańnia), usio čaściej havorycca pra «jadnańnie» i «dyjaloh».
U niamieckim hramadztvie ź jaho dośviedam vyzvaleńnia ad tatalitaryzmu ŭ pryncypie nie dyskutujuć z amatarami znajści apraŭdańni dla režymu Hitlera, adšukać u dziejańniach nacystaŭ niejkuju praŭdu. Bo jość rečy, jakija musiać być prosta asudžanyja, i dziela hetaha nia varta ŭ tysiačny raz pierapraviarać fakty złačynstvaŭ fiurera. Voś hetaha časam brakuje biełarusam, jakija chočuć znajści praŭdu ŭ słovach zaviedama falšyvych ludziej. Samavolny dziaržaŭny hvałt i parušeńni pravoŭ musiać być adnaznačna asudžanyja, a nie abmiarkoŭvanyja na pradmiet ich hipatetyčnaj racyi i karyści.
Asabliva hetaja zahana niebiaśpiečnaja ŭ spałučeńni ź nihilizmam i ŭsieahulnaj uzajemaadasoblenaściu. My ŭparta nie pryznajom svaich navukoŭcaŭ i tvorcaŭ za aŭtarytety! U vyniku adzinymi aŭtarytetami stanoviacca «deputaty Zdanovičy». Kančatkovym ža arbitram pry takim padychodzie robicca dziaržava, bo paasobnyja dziejačy nacyjanalnaj kultury nie karystajucca pavahaj, a instytucyjnaje raźvićcio ŭstanovaŭ nacyjanalnaj kultury zastajecca słabym. Faktyčna, maje miesca nihilizm u dačynieńni nia tolki da tvorcaŭ, ale i da zdabytkaŭ biełaruskaje kultury. U vyniku nia składvajecca ahulnanacyjanalnaha kansensusu pa kulturnickich pytańniach i ŭvieś čas adbyvajecca małaabhruntavanaja revizija navat fundamentalnych pryncypaŭ.
Čamu tak? Bo zhadany vyšej praces dehradacyi raspaŭsiudžvajecca nia tolki na ŭradavyja, ale i na apazycyjnyja struktury. Maje miesca rehularny rehres uzroŭnia składanaści hramadzkaj arhanizacyi (zhadajma prafsajuzy i niaŭradavyja arhanizacyi). Heta vyklikana nia tolki represijami, jakija źniščali staryja struktury i nie dazvalali paŭstać na ich miescu novym (jak to ŭ vypadku ŚMI). Heta vyklikana i abjektyŭnymi ŭmovami sacyjalna‑ekanamičnaha stanovišča ŭ krainie. Tamu tak istotnyja lubyja namahańni nacyjanalnaha ruchu ŭ napramku supolnych, kalektyŭnych dziejańniaŭ. Na ŭzroŭni indyvidualnych čynaŭ pieramahčy niemahčyma. I havorka nie pra miljonnyja kampanii i rehistracyju masavych partyjaŭ. Idziecca pra lubuju spravu, jakuju my robim nie samotna. Chaj heta navat prosta tałaka. Trymacca razam — zakon nacyjanalnaj pieramohi.
* * *
Aceńvajučy sučasnuju sytuacyju nacyjanalnaha ruchu varta zvažać nia tolki na raskładku siłaŭ u tradycyjnych jaje katehoryjach, ale i na tendencyi. Pierš za ŭsio na vykarystańnie novych idejaŭ, technalohijaŭ i paloŭ dla zmahańnia — chto vajuje siłaj, a chto rozumam. Tamu i perspektyvy biełmovy, u pryvatnaści taraškievicy, treba aceńvać nia tolki ŭ śviatle budučaj administracyjnaj zabarony.
Kamientary