Najbahaciejšy narod śvietu: historyja indziejskaha plemieni asiejdžaŭ, jakoje najmała biełych u jakaści prysłuhi
Jany kuplali katedžy, limuziny, vypraŭlali dziaciej vučycca ŭ Jeŭropu. Jany najmali biełych u jakaści absłuhi. Ich prybytki składali pad 600 tysiač dalaraŭ u hod.
U hetaj historyi splałosia ŭsio: mudraść, chcivaść, kryminał, FBR…
Najvyšejšyja na kantyniencie
Na pačatku XIX st. asiejdžy ličylisia najmacniejšym indziejskim plemieniem u ZŠA. Navat sama ich nazva pachodzić z francuzskaj movy i značyć «vajaŭničy». Mužčyny-asiejdžy ličylisia najvyšejšymi na kantyniencie — ich siaredni rost składaŭ 1,9—2,1 m, heta i ciapier niamała, nie kažučy pra 200-hadovuju daŭninu.
U 1803 hodzie prezident ZŠA Tomas Džefiersan kupiŭ u Francyi terytoryju siońniašniaha štatu Łuizijana, na abšarach jakoha znachodzilisia ziemli asiejdžaŭ. Ułady ZŠA chacieli zmusić indziejcaŭ addać terytoryju biełym kałanistam. Urešcie ŭ 1870 ździełka adbyłasia. Asiejdžy pahadzilisia syści sa svaich ziemlaŭ, a ŭrad płaciŭ im 1,25 dalara za kožny akr (0,4 ha). Hetych hrošaj było dastatkova, kab nabyć ziamlu ŭ lubym inšym miescy ZŠA. Niamnohim indziejskim plamionam tak šancavała.
Uvahu asiejdžaŭ pryciahnuli 1,5 młn akraŭ u štacie Kanzas. Terytoryja była niezasielenaja i składałasia hałoŭnym čynam z kamianistych pustak, nieprydatnych dla ziemlarobstva. Pravadyr asiejdžaŭ Va-Ci-An-Ka skazaŭ tady: «Moj narod budzie ščaślivy tut. Bieły čałaviek nie zmoža ŭkłaści žaleza ŭ hetuju ziamlu. Tut mnoha ŭzhorkaŭ, a bieły čałaviek nie lubić uzhorkaŭ i nie pryjdzie siudy».
Asiejdžy kupili ziamlu pa 70 centaŭ za akr i pierajechali. Na toj momant ich było kala troch tysiač — utraja mieniej, čym 70 hadoŭ nazad. Stolki ludziej było stračana z-za pierasialeńniaŭ i chvarob, pryniesienych biełymi ludźmi.
Vialikaja mudraść Vialikaha Serca
Tym časam amierykanski ŭrad chacieŭ siłaj pieratvaryć indziejcaŭ u fiermieraŭ, kab ich styl žyćcia byŭ taki samy, jak u biełych kałanistaŭ. U 1906 asiejdžy zmušanyja byli padpisać damovu, zhodna ź jakoj ich terytoryja, jakaja raniej naležała cełamu plemieni, była padzielenaja na 2229 učastkaŭ, pa kolkaści asiejdžaŭ.
Urad chacieŭ stvaryć i zakanadaŭčuju mahčymaść dla vykupu ziamli ŭ indziejcaŭ biełymi kałanistami. Damovu padpisvaŭ pravadyr, jakoha biełyja kałanisty nazyvali Džejmsam Bihchartam (Big Heart — vialikaje serca).
Bihchart viedaŭ siem movaŭ, miž inšym anhlijskuju, francuzskuju, movu siu i łacinu, a na sustreču ź biełymi adziavaŭ kaścium.
Jamu ŭdałosia ŭstavić u damovu nieprykmietny punkt, na jaki nichto da pary nie zvažaŭ.
A mienavita: radoviščy hazu, nafty, inšych karysnych vykapniaŭ, jakija mohuć znajścisia na ziemlach asiejdžaŭ, buduć naležać cełamu plemieni.
Pravadyr viedaŭ, što rabiŭ, bo jaho suplamieńniki ŭžo znachodzili nievialikija krynički nafty na svajoj ziamli.
Kali pravy na ziamlu možna było pradavać, dyk pravy na karysnyja vykapni, dziakujučy Bihchartu, nie pradavalisia. Ich možna było tolki pieradać u spadčynu. Ale ŭradoŭcy nie adčuli tut padvochu.
Situacyja źmianiłasia ŭ 1917, kali ziamla asiejdžaŭ pačała vystrelvać fantanami nafty.
Haspadary ŭčastkaŭ zarablali tysiačy dalaraŭ za dzień. Tolki ŭ 1925 hodzie asiejdžy atrymali 30 młn dalaraŭ (na sučasnyja hrošy — kala 400 młn).
Prybytki dzialili na ŭsich členaŭ plemieni, i na kožnuju siamju prychodziłasia kala 600 tys. štohod. Mienavita tady asiejdžaŭ abviaścili najbahaciejšym narodam śvietu, a pamierłaha ŭ 1908 h. Bihcharta nazyvali «indziejskim Majsiejem».
Biełyja złodziei
Asiejdžy pačali karystacca bahaćciem: kuplali damy, limuziny, vypraŭlali dziaciej vučycca ŭ Jeŭropu. Najmali prysłuhu — časta biełych.
Haziety pisali pra realnyja i vydumanyja ekstravahantnyja vydatki indziejskich miljanieraŭ. Jany mieli, naprykład, zvyčku vykidać novyja mašyny, prabiŭšy koła.
«Jany robiacca takimi bahatymi, što z hetym treba niešta rabić», — pisali haziety.
I ŭ 1921 h. Kanhres uchvaliŭ pastanovu, zhodna ź jakoj kožnaja asoba, što mieła prynamsi pałovu indziejskaj kryvi, musiła mieć biełaha finansavaha pradstaŭnika.
Aficyjna heta musiła abaranić indziejcaŭ ad ich samich, kab jany nie marnavali bahaćcie biazdumna. Na praktycy kuratary prosta abkradali indziejcaŭ — naprykład, kuplali im tavary pa zavyšanych cenach, pakidajučy roźnicu sabie. Tak, adzin kuratar kupiŭ aŭto za 250 dalaraŭ, a indziejcu addaŭ za 1250. Časam «pradstaŭniki» kuplali za indziejskija hrošy cełyja damy, nibyta dla indziejcaŭ, ale žyli ŭ ich sami. Zdaralisia i zvyčajnyja kradziažy. Tolki za 1925 hod u asiejdžaŭ skrali 8 młn dalaraŭ.
Ale biełyja pa-raniejšamu nie mahli atrymać prava na zdabyču nafty, bo takoje prava možna było tolki ŭspadkavać. Adziny sposab — uvajści ŭ indziejskuju siamju. I žančyny ź plemieni asiejdžaŭ ciešylisia nadzvyčajnaj uvahaj z boku miascovych biełych. Byvali i trahiedyi, jak u siamji zamožnaj indyjanki Moli, žanataj ź biełym Ernstam Burkchartam.
U karotki čas dźvie jaje rodnyja siastry i dva stryječnyja braty byli znojdzienyja ź śmiarotnymi ahniastrelnymi ranami, maci pamierła ad raptoŭnaj chvaroby, a apošniaja z žyvych siostraŭ Moli zahinuła ad vybuchu bomby. Zabojcaŭ nie znajšli.
Usiaho ad 1921 da 1925 h. pry niavyśvietlenych abstavinach zahinuli kala 60 indziejcaŭ-asiejdžaŭ i biełych, jakija sprabavali ich baranić.
Staŭ achviaraj nievyśvietlenych zabojcaŭ navat advakat Viljam Vohan, juryst Džordža Bihcharta, plamieńnika słavutaha pravadyra. Advakat jechaŭ da šeryfa z dakumientami ab pryciaśnieńniach indziejcaŭ, papiarednie skazaŭšy tamu pa telefonie, što viedaje imiony zabojcaŭ. Jaho cieła znajšli nazaŭtra z pałamanym karkam kala čyhunačnaha nasypu. Dakumienty źnikli.
Za spravu biarecca FBR
Złačynstvy suprać asiejdžaŭ zacikavili Edhara Huviera, tady małaviadomaha kiraŭnika Śledčaha biuro, ź jakoha paźniej vyraście FBR. Ale na toj čas ahienty jašče navat nie mieli prava nasić zbroi i pravodzić aryšty. Huvier daručyŭ śledstva Tomu Uajtu, byłomu techaskamu rejndžaru.
Edhar Huvier (sprava) i Tom Uajt.
Dva hady śledčaja hrupa źbirała infarmacyju. Naprykład, Uajt vyśvietliŭ, što ŭ vyniku sieryi zabojstvaŭ svajakoŭ Moli Burkchart jana stała spadkajemcaj vialikich radoviščaŭ nafty. Ale, jak indyjanka, nie mahła sama rasparadžacca majomaściu, a jaje kurataram byŭ muž, Ernest Burkchart.
Na pieršy pohlad jon padavaŭsia ŭzornym kłapatlivym mužam. Kali pačali zahadkava pamirać svajaki žonki, mnoha zrabiŭ dla taho, kab znajści zabojcaŭ.
Adnak kali śledčyja prycisnuli jaho, jon pryznaŭsia, što zabojstvy arhanizoŭvaŭ jaho dziadźka, upłyvovy trymalnik ranča Bił Chejł.
Ernst pryznaŭsia taksama, što pamału padtručvaŭ žonku, dajučy atrutu zamiest lekaŭ. Paśla jaje śmierci jon uspadkavaŭ by radoviščy i pieradaŭ by ich dziadźku. Ernsta nie strymlivała navat toje, što ŭ ich z Moli byli dzieci. Choć mozham i arhanizataram złačynstva byŭ usio ž dziadźka, vina Ernsta ŭ tym, što biazvolna vykonvaŭ usie jaho zahady.
Sud ciahnuŭsia ad 1926 da 1929. Rehularna paviedamlałasia pra sproby podkupu prysiažnych, zapałochvańnia śviedkaŭ. Burkcharta i jaho dziadźku asudzili na pažyćciovaje źniavoleńnie. Ale jany vyjšli daterminova.
Nafta skončyłasia, ale jość kazino
Ich udałosia asudzić tolki tamu, što sprava była raspačataja ŭ fiederalnym sudzie. Miascovyja sudy nie zachacieli b źviazvacca z upłyvovym abšarnikam Chejłam, jakoha jašče nazyvali «karalom asiejdžskich raŭninaŭ».
Moli Burkchart raźviałasia z Ernstam, jak tolki stała zrazumiełaja jaho rola ŭ toj historyi. Jana vyjšła zamuž jašče raz, a pamierła ŭ vieku 50 hod ad pryčyn, nie źviazanych z raniejšym padtručvańniem.
U apošnija hady žyćcia jana mahła ciešycca svajoj udačaj. U 1931 hodzie Kanhres ZŠA skasavaŭ instytut biełych kurataraŭ dla indziejcaŭ. Praŭda, i naftavy strumień pačaŭ słabieć… Nafta dahetul zdabyvajecca na ziemlach asiejdžaŭ, ale ŭ simvaličnych abjomach.
Unučka Moli Burkchart atrymlivaje za svaju naftu paru tysiač dalaraŭ štohod — pryjemny dadatak da siamiejnaha biudžetu, ale limuzinaŭ nie nakuplaješ.
Ale asiejdžy narmalna pačuvajucca: u jakaści kampiensacyi za pryciaśnieńni z boku biełych i amierykanskaha ŭradu ułada ZŠA dazvoliła indziejcam trymać u reziervacyjach kazino. A heta biznes, jašče lepšy za naftazdabyču, bo radovišča tut nievyčerpnaje.
Ale asiejdžy nie byli b sami saboj, kab nie pryciahnuli ŭładu da sudu za šmathadovyja pryciaśnieńni. U 2011 hodzie, paśla 11-hadovaha pracesu, indziejcy spahnali 380 tysiač dalaraŭ kampiensacyi. Heta była najbolšaja ŭ historyi vypłata ŭradu ZŠA indziejskamu plemieni.
Kamientary