Sorak hadoŭ baraćby — dvaccać dva miesiacy ŭłady: los Śvidryhajły, adnaho z samych zahadkavych kiraŭnikoŭ Vialikaha Kniastva

Našy viedy pra ludziej Siaredniaviečča redka hruntujucca na ich ułasnych vykazvańniach pra siabie. Asabliva va Uschodniaj Jeŭropie, dzie naratyŭnyja krynicy — letapisy, chroniki, anały — pieravažajuć nad dakumientalnymi, a paviedamleńni letapisaŭ mocna zaležać ad intaresaŭ zakazčykaŭ i hustu letapiscaŭ.

Tak skłaŭsia, naprykład, pazityŭny vobraz Vitaŭta. A voś jaho šmathadovamu supierniku — Śvidryhajłu — pašancavała mienš. I Dłuhaš, i ananimny smalenski letapisiec, a paśla Maciej Stryjkoŭski i Albiert Vijuk-Kajałovič stvaryli vobraz lehkadumnaha, vierałomnaha i žorstkaha kniazia, a da taho ž pjanicy, jaki maje schilnaść da «ruskaj viery i narodu».

Imidž syhraŭ z kniaziem zły žart:

kali bahatuju epistalarnuju spadčynu Vitaŭta vydali jašče ŭ kancy pazaminułaha stahodździa, to nie mienš bahataja pierapiska Śvidryhajły, bieź jakoj niemahčyma charaktaryzavać hetaha kniazia, dasiul słaba ŭviedziena ŭ navukovy abarot. Navošta marnavać siły na takoha niepryvabnaha piersanaža?

Abapiracca na mierkavańni sučaśnikaŭ u acency siaredniaviečnych dziejačaŭ taksama niebiaśpiečna. Sučaśniki žyli ŭ śviecie čutak i niaredka rabili vysnovy na padstavie ich. Jaskravy prykład — niamiecki chranist Ebierchard Vindekie, jaki pisaŭ pra žanićbu Śvidryhajły z kiprskaj pryncesaj i jaho ŭdzieł u bitvie z turkami, choć takoha nikoli nie było.

Lubimy syn Alhierda?

Jość vialikaja spakusa aceńvać dziejańni toj ci inšaj asoby z punktu hledžańnia sučasnaj psichałohii, ale čałaviečy śvietapohlad z časoŭ Siaredniaviečča mocna źmianiŭsia. Siaredniaviečnyja kiraŭniki dziejničali va ŭmovach abmiežavanaści resursaŭ, a dziaržava adroźnivałasia ad taho, što my pryvykli nazyvać hetym słovam ciapier: raniej mnohaje budavałasia na asabistych suviaziach, a farmavańnie šmatlikich dziaržaŭnych instytutaŭ tolki pačynałasia.

Śvidryhajła, jaki naradziŭsia pamiž 1369 i 1376, byŭ małodšym synam vialikaha kniazia Alhierda. Amal praz paŭstahodździa, sprabujučy abhruntavać svaje pravy na pasad, jon śćviardžaŭ, byccam baćka, pamirajučy, rasparadziŭsia: Śvidryhajła stanie vialikim kniaziem, kali Alhierdaŭ spadčyńnik Jahajła budzie karalom u inšaj dziaržavie.

My nie viedajem, jakoje rasparadžeńnie nasamreč addaŭ Alhierd pierad śmierciu, ale mnohaje pakazvaje na toje, što ŭ krytyčny momant Śvidryhajła sprabavaŭ manipulavać pačućciami svajho daŭno pamierłaha baćki da małodšaha syna.

Pravasłaŭny pamyłkova

Viadoma, što Śvidryhajła pravioŭ dziacinstva i junactva ŭ Viciebsku pad nahladam maci Uljany, dački ćviarskoha kniazia Alaksandra Michajłaviča, i starejšaha brata Jahajły. Jon dakładna źviedaŭ upłyŭ ruskaj kultury, ale ŭpłyŭ hety nie varta pieraaceńvać: Śvidryhajła nasiŭ litoŭskaje, pahanskaje imia — u adroźnieńnie ad synoŭ Alhierda ad pieršaha šlubu, jakija viadomyja vyklučna pad chryścijanskimi imionami (Andrej, Fiodar, Uładzimir, Dźmitryj).

Mierkavańnie, byccam jon byŭ achryščany ŭ pravasłaŭje pad imiem Leŭ, pamyłkovaje: vydaŭcy adnoj poźniaj krynicy prosta nie pastavili kosku pamiž imionami kniazioŭ Lva Daniłaviča i Śvidryhajły… Zatoje viadoma, što Śvidryhajła byŭ achryščany ŭ katalictva pad imiem Balasłaŭ i zastavaŭsia nabožnym katalikom. Jon nie raz źviartaŭsia da papy rymskaha pa pytańniach asabistaj pabožnaści (naprykład, prasiŭ dazvołu chadzić u łaźniu pa śviatach i vychadnych — bo ličyłasia, što łaźnia viadzie da hrachu). Vioŭ pieramovy ab unii pravasłaŭnaj i katalickaj cerkvaŭ i navat — niečuvanaja sprava! — zahadaŭ spalić mitrapalita ŭsiaje Rusi Hierasima za kantakty sa svaim supiernikam Žyhimontam Kiejstutavičam.

Pavialičyć

Baraćba za votčynu

Hetymi tryma słovami možna apisać žyćcio Śvidryhajły. Ź ciaham času Śvidryhajła razumieŭ votčynu ŭsio šyrej: ad Viciebska da Vialikaha Kniastva Litoŭskaha. Pry hetym jon šukaŭ padtrymki ŭ susiedziaŭ, «pryjacielaŭ» i svajakoŭ — u vienhierskaha karala, u Teŭtonskaha ordena, u mazavieckich kniazioŭ, u aŭstryjskaha hiercaha, u vialikaha kniazia maskoŭskaha i navat u tatarskaha chana…

Adnosiny z žycharami VKŁ składvalisia nie tak praduktyŭna. Navat najbujniejšy jaho pośpiech — ucioki sa źniavoleńnia ŭ Kramiancy i zachop Łucka — skončyŭsia biazdarna. Vitaŭt zatačyŭ Śvidryhajłu ŭ Kramiancy ŭ 1409 hodzie za kantakty z Teŭtonskim ordenam napiaredadni Hrunvaldskaj bitvy. Kniaź prasiadzieŭ dzieviać hadoŭ, vyzvalili jaho paplečniki tolki ŭ 1418-m. Vyzvalicielami akazalisia kniaź Alaksandr Nos, praŭnuk kniazia Narymonta, jaki jašče ciešyŭ siabie spadziavańniami na Pinsk, i Daška Astrožski. Jany dapamahli Śvidryhajłu ŭciačy ŭ Łuck, ale niešta pajšło nie tak. Urešcie kniaziu pryjšłosia ŭciakać praz Małdaviju da Žyhimonta Luksiemburhskaha i šukać sajuźnikaŭ za miežami VKŁ.

Pieryjady baraćby za ŭładu z bratami Vitaŭtam i Jahajłam źmianialisia prymireńniem. Śvidryhajła paśpieŭ pakiravać na Padolli i ŭ čarnihava-sievierskich ziemlach. Hetym jon byŭ abaviazany zastupnictvu rodnaha brata Jahajły, tady jak Vitaŭt niekalki razoŭ hatovy byŭ raspravicca ź miaciežnym stryječnym bratam.

Usio źmianiłasia, kali Vitaŭt zachvareŭ i pamior. Śvidryhajła zaniaŭ pasad nasupierak pahadnieńniam z Polščaj, pry padtrymcy šlachty VKŁ. Taja, na chvali «karanacyjnaj bury», bačyła ŭ Śvidryhajłu kiraŭnika, zdolnaha adstojvać samastojnaść ich krainy hetak ža hodna, jak Vitaŭt. Adnak chutka nastupiła rasčaravańnie.

Drobiaznaść i prakrastynacyja

Takoje ŭražańnie, što Śvidryhajła nie vielmi razumieŭ, što rabić z uładaj, jakaja narešcie ŭpała jamu ŭ ruki. Jon sprabavaŭ dziejničać pa-staromu, abapirajučysia na daŭnija suviazi, zaciahvajučy i adkładajučy abmierkavańnie naśpiełych pytańniaŭ…

Z Polščaj za niekalki miesiacaŭ sprava dajšła da vajny. Pry hetym Śvidryhajła raz za razam adprečvaŭ umovy prymireńnia, jakija prapanoŭvała Polšča, i vyjaŭlaŭ demanstratyŭny niedavier, zhadvajučy pra vierałomstva Jahajły paŭviekavoj daŭniny: tady Kiejstut, što pryjechaŭ dla pieramoŭ, byŭ źniavoleny ŭ Kreŭskim zamku, dzie paśla i pamior (abo byŭ zabity).

Jon pa-raniejšamu šukaŭ padtrymki ŭ susiedziaŭ, niaredka abapirajučysia na tych ža ludziej, što i ŭ časy baraćby za ŭładu. Paśla zaniaćcia pasady jon pisaŭ Žyhimontu Luksiemburhskamu, što nie zabudzie «chleb, źjedzieny ŭ vašaj litaści», a kantakty z Ordenam jon vybudoŭvaŭ praz «staroha maršała», a ciapier fohta Bratyjana — Hienrycha Cholta, ź jakim byŭ znajomy jašče padčas uciokaŭ u Prusiju tryccać hadoŭ tamu.

Ciažka ŭjavić sabie Vitaŭta, jaki pisaŭ by ŭ Orden, što ich nie razłučyć ništo na śviecie. Dyj vajna z Polščaj, niahledziačy na ŭsie napružanyja momanty, pry Vitaŭcie nie razharełasia i ŭłasnaje asiarodździe nie sprabavała skinuć jaho.

Tearetyčna, Śvidryhajła zmoh by praduchilić padparadkavańnie VKŁ Polščy. Adnak dla hetaha treba było mieć stratehičny płan, jakoha jakraz i nie było. Heta vielmi chutka zrazumieła asiarodździe. Śvidryhajła zaciahvaŭ pahadnieńnie z Polščaj, što pahražała vajnoj. Vialiki kniaź, jaki damahaŭsia tronu amal sorak hadoŭ, prasiadzieŭ na im tolki «dva hady biez dvuch miesiacaŭ» (pa słovach letapisca): zmoŭščyki ŭźviali na tron Žyhimonta Kiejstutaviča, brata Vitaŭta. U im jany bačyli bolš zhavorlivaha i pradkazalnaha kiraŭnika.

Zmoŭščykam, adnak, nie ŭdałosia aryštavać Śvidryhajłu, jon uciok u Połack. Tak pačałasia vajna, jakaja budzie doŭžycca šeść hadoŭ.

Raniej historyki bačyli mudrahielisty raźlik ruskaj šlachty ŭ tym, što jana padtrymała Śvidryhajłu paśla źviaržeńnia. Maŭlaŭ, zmahałasia ź litoŭskaj šlachtaj za ŭpłyŭ na dziaržavu. Adnak analiz karjer ruskich vialmožaŭ pry vielikakniaskim dvary nie paćvierdziŭ hetaj viersii. Niama ničoha niezvyčajnaha ŭ tym, što Ruś padtrymała Śvidryhajłu: jon zastavaŭsia dla jaje lehitymnym kiraŭnikom. Kudy bolš ździŭlaje, ź jakoj nastojlivaściu zmoŭščyki padtrymlivali Žyhimonta Kiejstutaviča navat na krai katastrofy (naprykład, padčas Śvidryhajłavych pachodaŭ na Litvu ŭ 1432 i 1433 hadach).

Pavialičyć

Spaliŭ mitrapalita

Čamu ž u vajnie pieramoh Žyhimont Kiejstutavič, jaki doŭhi čas zastavaŭsia davoli biezabličnym, a potym zasłužyŭ charaktarystyku «vielmi dziŭnaha haspadara» (kali da jaho prybyvali pasły Teŭtonskaha ordena, vypuskaŭ pałonnych livoncaŭ, jak tolki adjazdžali — znoŭ zakoŭvaŭ u kajdany)? Za hety čas Žyhimont mnohamu navučyŭsia, choć jašče ŭ pieršy hod vajny jaho ličyli žorstkim varjatam

(kazali, nibyta jon zvarjacieŭ ad strachu pierad nastupam Śvidryhajły), u toj čas jak Śvidryhajła ŭ 1432—1433 hadach dziejničaŭ udała i słaŭ pieramožnyja relacyi vialikamu mahistru Teŭtonskaha ordena Paŭlu fon Rusdorfu i polskamu karalu Uładzisłavu Jahajłu.

Ale Jahajła admaŭlaŭsia prymirycca sa Śvidryhajłam na jaho ŭmovach (viartańnie kniaskaha pasadu).

Rusdorf sprabavaŭ łaviravać, ale paśla niekalkich vajennych niaŭdač zaklučyŭ «viečny mir» z Polščaj i Žyhimontam, a Śvidryhajłu ŭ jakaści suciašalnaha daru dasłaŭ arbalet, paśla čaho pierastaŭ adkazvać na jaho pasłańni.

Pavialičyć

Śvidryhajła sam adšturchnuŭ častku svaich prychilnikaŭ niepapularnymi mierami.

Ź niezrazumiełych pryčyn jon zahadaŭ pakarać śmierciu talenavitaha i vopytnaha pałkavodca, kijeŭskaha vajavodu Michaiła Halšanskaha, jaki voś tolki što raźbiŭ Žyhimontava vojska. Praz dva hady toj ža los čakaŭ mitrapalita Hierasima. Hierasima spalili, abvinavaciŭšy ŭ zdradzie: jon udzielničaŭ u zmovie suprać Śvidryhajły. Metaj było pieradać Žyhimontu Śvidryhajłavy ŭładańni, a samoha jaho zabić. Abvinavačańnie nie było biespadstaŭnym. Śvidryhajła śćviardžaŭ, što pierachapiŭ «pieravietnyja hramaty», i mnie ŭdałosia znajści adnu ź ich — jana pryśviečana pryznańniu carkoŭnaj ułady Hierasima nad uładańniami Žyhimonta.

Padtrymka Śvidryhajły padavałasia ŭsio mienš pierśpiektyŭnaj, asabliva paśla razhromu jaho vojskaŭ u Vilkamirskaj bitvie (1435) i pravału pahadnieńnia z Polščaj, jakoje mahło b zabiaśpiečyć jamu spakojnuju i niabiednuju staraść jak kiraŭniku Kijeŭščyny, Vałyni i ŭschodniaha Padolla.

U Kionihśbierhskim archivie (znachodzicca ŭ Bierlinie) zachavałasia davierčaja hramata Śvidryhajły, vydadzienaja jaho pasłu ŭ Prusiju Mikałaju Rahalu Padkrajeŭskamu ŭ karonnym Piaremyšli 6 śniežnia 1438 hoda. Za skupymi radkami i asypanaj piačatkaj staić trahiedyja: kniaź, jaki ŭsio žyćcio zmahaŭsia za votčynu, damohsia jaje i straciŭ, ale pa-raniejšamu nazyvaŭ siabie «vialikim kniaziem litoŭskim i ruskim». U hramacie jon źviartajecca da viarchoŭnaha maršała Teŭtonskaha ordena, navat nie viedajučy jaho imia, zastaŭšysia biez uładańniaŭ, biez hrošaj i biez byłych prychilnikaŭ — napeŭna, u raźliku na dapamohu, jakoj užo nie dačakajecca…

Skivica vypadaje, žonka ŭ pałonie

Nie varta zabyvacca: u čas usich hetych padziej i Śvidryhajła, i Žyhimont Kiejstutavič, i Jahajła byli vielmi niemaładymi ludźmi, jakija mieli surjoznyja prablemy sa zdaroŭjem. Sučaśniki adkryta kazali pra toje, što karol Jahajła aślep i staić adnoj nahoj u mahile. Znakamity sarkafah, jaki siońnia možna ŭbačyć na Vavieli ŭ Krakavie, byŭ amal hatovy da siaredziny 1430 hoda. A Śvidryhajła ŭ 1433-m davierliva pisaŭ viencanosnamu bratu, što ŭ jaho «vypadaje skivica» (na dumku lekaraŭ, havorka idzie pra padvyvichi).

Prytym u Śvidryhajły, u adroźnieńnie ad jaho bratoŭ — rodnaha i stryječnaha, — pa-raniejšamu nie było naščadkaŭ mužčynskaha połu: adziny syn, pra jakoha niešta viadoma, pamior nieŭzabavie paśla naradžeńnia, a žonka Hanna (Sofja), stryječnaja siastra ćviarskoha kniazia Barysa Alaksandraviča, doŭhija hady praviała ŭ pałonie ŭ Žyhimonta Kiejstutaviča.

Apošni šaniec

Zdavałasia b, udača znoŭ uśmichnułasia Śvidryhajłu paśla zabojstva Žyhimonta Kiejstutaviča. Vidać, heta adbyłosia nie bieź viedama staroha vialikaha kniazia, bo siarod zabojcaŭ byŭ jaho prychilnik, kniaź Ivan Čartaryjski. Adnak pany karonnaj Rusi schilili Śvidryhajłu da admovy ad pretenzij na tron u abmien na ŭładańni pad Lvovam.

Niahledziačy na ŭsie pierypietyi, u Śvidryhajły zastavalisia prychilniki. Kali małady kiraŭnik dziaržavy Kazimir Jahiełončyk dy litoŭskija kniazi i pany, jakija kiravali ad Kazimiravaha imia, pasprabavali zaćvierdzić jahonuju ŭładu na Vałyni, znajšlisia niezadavolenyja. Jakraz jany — vałynskija kniazi i bajary — zaprasili Śvidryhajłu kniažyć u Łuck viasnoj 1442-ha. Toj pačaŭ zaćviardžać tam svaje pazicyi, ščodra razdajučy ziemli i pryvilei. Łuckaje kniastva, choć i ŭvachodziła ŭ VKŁ, było vielmi samastojnym, i navat vialiki kniaź nie moh paŭpłyvać na rašeńni tamtejšaj znaci.

Praz hod stary kniaź prymiryŭsia z maładym karalevičam. Nam zastajecca tolki zdahadvacca, što adčuvaŭ Śvidryhajła, sustrakajučy pry dvary Kazimira tych samych kniazioŭ i bajaraŭ, jakija niekali źviarhali jaho z pasadu, a potym vieraj i praŭdaj słužyli jaho zaklatamu vorahu Žyhimontu. Jak by tam ni było, Śvidryhajła narešcie zmoh paśla doŭhaha rasstańnia ŭbačycca z žonkaj, a Kazimir — zaručycca padtrymkaj dziadźki, nieabchodnaj dla taho, kab Łuckaja ziamla paśla jahonaj śmierci apynułasia ŭ składzie Vialikaha Kniastva Litoŭskaha, a nie Polskaha karaleŭstva.

Zadumka ŭdałasia: paśla Śvidryhajłavaj śmierci 10 lutaha 1452 hoda Łuckaja ziamla jašče bolš za stahodździe zastavałasia ŭ składzie Vialikaha Kniastva Litoŭskaha (pakul nie pierajšła ŭ skład Polščy), a stary kniaź, jaki za dva dziesiacihodździ da taho zajmaŭ vilenski pasad, spačyŭ u kafiedralnym sabory ŭ Vilni, pobač ź Vitaŭtam, Žyhimontam Kiejstutavičam i jaho synam Michaiłam (Michajłuškam). Byłyja supierniki i zaklatyja vorahi paśla śmierci abjadnalisia ŭ panteonie kiraŭnikoŭ, kab uvasablać ideju litoŭskaj dziaržaŭnaści.

• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0