«Dźvie dušy Respubliki Biełaruś» — pieramožca konkursu ese da 100-hodździa BNR

Padviedzienyja vyniki konkursu «Biełaruskaja Narodnaja Respublika: kropka adliku». Konkurs pravodziła sioleta hramadskaje abjadnańnie «Dzieja» ŭ miežach kampanii #BNR100. Da ŭdziełu prymalisia tvorčyja pracy ad moładzi va ŭzroście da 30 hadoŭ, što pražyvaje na terytoryi Biełarusi.

«Naša Niva» znajomić čytačoŭ z tekstami-pieramožcami.

3 miesca zaniaŭ tekst Jany Volskaj «Lenin dumaje pra Biełaruś»

2 miesca ŭ Vadzima Barysieviča z tekstam «Pachmielle ad pieršaj ustaŭnoj hramaty»

A pieramahła Iryna Paŭłovič, praca jakoj nazyvajecca «Dźvie dušy Respubliki Biełaruś»

1 miesca. Iryna Paŭłovič. Dźvie dušy Respubliki Biełaruś

I.

Biełaruś nie adnastajnaja. Biełaruś — heta niaprosty šlach da identyčnaści. Tut histaryčna abumoŭlenaja etničnaja raznastajnaść spałučajecca ź nieintehravanaściu kultur, relihijnaja pamiarkoŭnaść — z ahulnaj nietalerantnaściu, jeŭrapiejskija pamknieńni da svabody jak najvyšejšaj kaštoŭnaści spałučajucca z žadańniem stabilnaści… Biełaruś pazbaŭlenaja manalitnaści, kancepcyi, mety. Identyčnaści nakładajucca, źmiešvajucca, robiacca bolej ci mieniej «modnymi», pryvabnymi, prapanujuć siabie praź litaraturu, adukacyju. A časam jany lotajuć u pavietry, by virus, traplajuć u lohkija albo prosta trymajucca važkaj paraj ci piakuć tvar jadavitaj hazaj. Usie jany łapikami stvarajuć toje, što možna nazvać biełaruskaj spadčynaj, nakiravanaj ź minułaha ŭ budučyniu, — adpaviedna, našaj sučasnaściu. My žyviom tut, ale časam žyviom u roznych suśvietach, u roznych krainach. Byvaje, zavitvajem i ŭ čužuju Biełaruś — žahnajemsia, niezadavolena chmykajem, admaŭlajemsia, kažam: «Niapraŭda». Śpiašajemsia viarnucca va ŭtulnaść svajho nie bolš sapraŭdnaha vobrazu i chutčej-chutčej zabyć, pierakroić.

Stanovišča biełarusaŭ vielmi ŭnikalnaje, jano nie kładziecca ŭ šabłony raźvićcia krain, tym samym robicca jašče bolš cikavym. Mabyć, kab zrazumieć adkul ciapierašni stan — krychu niervovy, napoŭnieny natchnieńniem, rucham, napružany, by kanat pad kanatachodcam, ale adnačasova niapeŭny, mimikrujučy, z prysmakam niejkich bieznadziejnych upuščeńniaŭ, voli losu i takoj rodnaj bałotnaj tvani, — varta razhladać jak maha bolš peŭnyja padziei. Majo ese — sproba zrabić heta na padstavie dakumientalnych krynic z damapohaj analizu i paraŭnańnia.

Stvareńnie dziaržaŭnaści — vyznačalnaja reč dla dalejšaha raźvićcia krainy, svojeasablivaja padmurkavaja ideja, viektar hramadstva. Tut, na maju dumku, nadzvyčaj važnym źjaŭlajecca nie zavučvańnie peŭnaj daty, nie abirańnie doŭhaj hienieałohii dziaržavy «ad sivoj daŭniny» i navat nie pafasny honar za hetuju histaryčnuju padzieju… Važnaje — pierajemnaść, padstava i ćviordaje pierakanańnie, što, kolki b času ad stvareńnia dziaržaŭnaści ni minuła, ty jak naščadak maješ dačynieńnie da kropki adliku. Mienavita hetaja pierajemnaść, svojeasablivy raspaŭsiud padziei na šmatlikija pakaleńni napierad, jadnaje narod u nacyju, jadnaje nie tolki ŭ prastory, ale i ŭ časie.

II.

 Prapanoŭvaju źviarnucca da padziej vuzkaha časavaha pramiežku, jakija jaskrava ilustrujuć biełaruski paradoks «dźviuch dušaŭ» i da siońniašniaha dnia mocna adbivajucca na sacyjalnym, kulturnym i palityčnym žyćci našaj krainy. U śniežni 1917 hoda adbyŭsia Pieršy Usiebiełaruski źjezd, na jakim prysutničali 1872 delehaty z usiaho etnična biełaruskaha abšaru ad Biełastoččyny da Smalenščyny. Symon Rak-Michajłoŭski adkryŭ schod nastupnaj pramovaj: «Narod biełaruski. Mnie vypaŭ vysoki honar adkryć hety źjezd. Paŭz vašy plečy ja baču ŭsiu Biełaruś! Jana staić pierad Vami, zmučanaja, poŭnaja žurboty i nadziei. Biełarusy! Vy pryjšli skazać svajo słova. Pracujcie ž na karyść svajho naroda. Niachaj žyvie Volnaja Biełaruś!»^[1] Bolšaść deputataŭ pradstaŭlała nacyjanalnyja cikavaści biełaruskaha narodu i ŭśviedamlała važnaść dziaržaŭnaha samavyznačeńnia Biełarusi. Vialisia dyskusii pra samavyznačeńnie Biełarusi, pra kirunki ekanamičnaj, sacyjalnaj, kulturnaj palityki. Naprykład, razhladaŭsia prajekt abjadnańnia biełaruskich ziemlaŭ u adzinuju ekanamičnuju vobłaść, prapanova Jaŭchima Karskaha pa stvareńni pieršaha biełaruskaha ŭniviersiteta… Było razhledžana niekalki stratehij samavyznačeńnia biełarusaŭ, niekalki varyjantaŭ stvareńnia dziaržaŭnaści, usie — roznaj stupieni zaležnaści ad Rasii. Źjezd byŭ jurydyčna lehitymnym, što dazvoliła prymać pravamocnyja rašeńni adnosna Biełarusi. Staršynia mandatnaj kamisii P. Karčeŭski pryvodzić nastupnyja ličby: na 15 śniežnia było vydadziena 1167 mandataŭ z pravam rašajučaha hołasu i 705 — z pravam daradčaha^[2]. «My staim na miažy albo adradžeńnia Biełarusi jak kulturnaha i dziaržaŭnaha arhanizmu, albo novaha jaje zaniavoleńnia z boku bolš mocnych susiedziaŭ»,^[3] — kazaŭ Jaŭsiej Kančar — historyk ekanamičnaj hieahrafii Biełarusi, siabar Biełaruskaha Nacyjanalnaha kamitetu.

Pa-ščyraści, padčas znajomstva z faktyčnymi źviestkami, ź ličbami dy apisańniami, z tekstami pramovaŭ, uražvaješsia, nakolki Pieršy Usiebiełaruski źjezd nios mahutny pavarotny patencyjał, dzivišsia z takoha mocnaha natchnieńnia i apantanaści jaho ŭdzielnikaŭ, sa źmiastoŭnaści i raznastajnaści prajektaŭ biełarusaŭ dla Biełarusi… Niavolna dumajecca va ŭmoŭnym ładzie: «A kali b…» Adnak 18-ha śniežnia schod byŭ hvałtoŭna razahnany, a ŭsie biez vyklučeńnia rašeńni abjaŭlenyja niepravamocnymi^[4]. Mabyć, hetym by i skončyłasia sproba stvareńnia narodnaj dziaržaŭnaści ŭ Biełarusi, ale ŭ lutym 1918-ha hoda balšaviki byli zmušanyja pakinuć akupavany niemcami Miensk. Mienavita praz heta Vykanaŭčy kamitet zrabiŭsia pravamocnym i nieadkładna vydaŭ Pieršuju Ustaŭnuju hramatu da narodaŭ Biełarusi, a zatym Druhuju i Treciuju — tak była abvieščanaja Biełaruskaja Narodnaja Respublika.

Praź dzieviać miesiacaŭ adbyłasia Paŭnočna-zachodniaja abłasnaja kanfierencyja balšavikoŭ u Smalensku. Jany abviaścili siabie pieršym źjezdam Kamunistyčnaj partyi balšavikoŭ Biełarusi (KP(b)B) i pryniali pastanovu ab stvareńni Biełaruskaj Savieckaj Sacyjalistyčnaj Respubliki u miežach Smalenskaj, Viciebskaj, Mahiloŭskaj, Mienskaj i Haradzienskaj hubiernij.^[5] Akramia taho ŭ Maskvie byŭ składzieny śpis balšavickaha ŭradu^[6] dla Biełarusi.

 Takim čynam u vielmi ścisły pramiežak času ŭtvarylisia dźvie Respubliki: BNR, a zatym Biełaruskaja SSR — z roznym kiraŭnictvam i roznymi pamknieńniami. Z šmatlikich padručnikaŭ pa historyi viadomaje stereatypnaje hledžańnie: BNR — niaŭdałaja sproba mienšaści (intelehiencyi dy arystakratyi) va ŭmovach niamieckaj akupacyi abvieścić nacyjanalnuju dziaržavu; BSSR — naturalny i spraviadlivy vynik abranaha sacyjalistyčnaha šlachu raźvićcia. Ci było ŭtvareńnie BNR padparadkavańniem niamieckaj akupacyi abo, naadvarot, supracivam? Ci nastolki supraćlehłymi byli idei, što palahali ŭ asnovie stvareńnia hetych dziaržavaŭ? Prapanuju źviarnucca da analizu tekstaŭ dakumientalnych krynic, kab vyśvietlić hetyja dy niekatoryja inšyja pytańni.

«Radzimaja staronka naša apyniłasia u novym ciažkim stanoviščy. Dzie ciapier ułaść, što tut była, nima viedama. My staimo pierad tym, što kraj naš moža bŝ zaniaty niamieckimi vajskami. Vy pavinny uziać svaju dolu u svaje ułasnyja ruki»^[7] — tak pačynajecca Pieršaja Ustaŭnaja hramata, što adrazu abviarhaje mif pra «dziaržavu, narodžanuju niamieckaj akupacyjaj», pra «horstku samazvancaŭ», jakija ŭskarystalisia akupacyjaj dziela adstojvańnia svaich «mieściačkovych cikavaściaŭ». Pradstaŭniki Vykanaŭčaha Kamitetu Rady Usiebiełaruskaha Źjezdu praciahnuli pierarvanuju spravu Pieršaha Usiebiełaruskaha źjezdu, z tym adroźnieńniem, što jany rašuča śćvierdzili prava Biełarusi na samastojnuju dziaržavu, a nie aŭtonomnuju, jak heta prapanoŭvałasia padčas źjezdu. «Pravo nacyjau pavinno znajści svaje ździejśnieńnie šlacham sklikańnia na demakratyčnych pačatkach Ustanoučaho Sojmu. Ale i da sklikańnia Sojmu usia ułada na Biełarusi pavinna naležac' tym narodam, jakije na jej žyvuć»,^[8] — vidavočnaje imknieńnie da pabudovy demakratyčnaha hramadstva z udziełam u kiravańni nie tolki biełarusaŭ, ale i nacyjanalnych mienšaściaŭ. U tekście Druhoj Ustaŭnoj hramaty možna ŭbačyć uśviedamleńnie Biełarusi ŭ kantekście suśvietnaj palityki i ŭpłyŭ ahulnapalityčnaha stanovišča na samavyznačeńnie biełarusaŭ. Stvarajecca svojeasablivy vobraz adradžeńnia narodnaj voli paśla rasijskaha pryhniotu: «U časie suśvietnaj vajny, što buryć adny mocnyje dzieržavy i asłabaniaje druhije, abudziłasia Biełaruś da dzieržaunaho žŝcia. Paśla troch s' pałovaju viakou i niavoli iznou na uvieś śviet kaža biełaruski narod ab tym', što jen žyvie i budzie žyć»^[9]. Mienavita ŭ Druhoj Ustaŭnoj hramacie pryvodziacca pałažeńni «ab dziaržaŭnym ustoi Biełarusi». Na maju dumku vybitna, što abviaščajecca pamknieńnie da pabudovy sacyjalistyčnaha hramadstva (da jakoha, zaŭvažu, imknulisia i balšaviki), ale «sacyjalistyčnaha hramadstva ź biełaruskim tvaram». Abviaščajecca roŭnaść narodaŭ BNR i ich prava na nacyjanalna-piersanalnuju aŭtanomiju, volnaść słova, druku, kasujecca prava pryvatnaj ułasnaści na ziamlu, ustaloŭvajecca najbolšy pracoŭny dzień u vosiem hadzin. «Spauniajučy Kamitet Rady Źjezdu» abaviazvajecca «pilnavać zakonnaha paradku žyćcia u Respublicy, ścierahčy intaresau usich hramadzian i narodau Respubliki i zachavać pravy i volnaści pracounaha ludu»^[10]. Pryviedzienyja pryncypy całkam adpaviadajuć aktualnym na toj momant suśvietnym palityčnym realijam. Treciaja Ustaŭnaja hramata paćviardžaje pryncypy, zamacavanyja ŭ dźviuch papiarednich, akreślivaje miežy Respubliki zhodna z etnična biełaruskaj terytoryjaj, vyražaje supraciŭ i niazhodu z umovami Bieraściejskaj mirnaj damovy: «Na mocy hetaho traciać siłu usie staryja dziaržaunyja źviazi, jakija dali mahčymaść čužomu uradu padpisać i za Biełaruś traktat u Biereści, što zabivaje na śmierć biełaruski narod, dzielučy ziamlu jaho na častki. Na mocy hetaho urad Biełaruskaj Narodnaj Respubliki maje uvajści u adnosiny z zacikaulenymi staranami, prapanujučy im pierahledzić tuju čaścinu Biereściejskaho Traktatu, jakaja datyčyć Biełarusi, i padpisać miravuju umovu z usimi vajevaušymi dziaržavami».^[11]

Sapraŭdy, niašmat viadoma pra Smalenski źjezd i pra toje, jakoje abmierkavańnie papiaredničała abviaščeńniu BSSR. Pradstaŭnikoŭ biełaruskaha naroda na hetym źjeździe było tolki 60-70 čałaviek vajskoŭcaŭ-čyrvonaarmiejcaŭ dy kala 10 čałaviek biełaruskich eseraŭ. Voś niekatoryja źviestki z uspaminaŭ Jaŭchima Jaŭsiejeviča Kipiela, adnaho z udzielnikaŭ Smalenskaha pasiedžańnia: «U Smalensku tady‚ aprača škoły štabnoj słužby‚ byli jašče i vajskovyja kursy‚ na jakich vučyłasia 250 čałaviek; ź ich kala 70 byli biełarusy; voś hetych biełarusaŭ i pryviali na źjezd… Prezydyjumu nie vybirali‚ a pryniali cełym śpisam. Za staršyniu prezydyjumu byŭ niechta z Narodnaha Kamisaryjatu Zamiežnych Spravaŭ… Ad biełaruskich kamunistaŭ źjezd vitaŭ łatyš V. Knoryn‚ ad biełaruskich sacyjalistaŭ-revalucyjaneraŭ dazvolili vystupić esercy Pałucie Badunovaj. U svaim vystupleńni jana zapatrabavała biezadkładnaha začynieńnia źjezdu jak niepravamocnaha.

— Biełaruskaja Respublika ŭžo abvieščanaja zakonnymi pradstaŭnikami biełaruskaha narodu. Usio‚ što vy tut robicie‚ — heta falš. Nichto nas nie vybiraŭ! — kryčała Badunova i nastojvała na začynieńni.

Badunovu supakoili: staršynia prezydyjumu prystrašyŭ vyvieści jaje z zali‚ kali jana nia ścichnie. Najbolš spračaŭsia z Badunovaj Źmitro Žyłunovič. Byŭ momant‚ kali jon ledź nie padskočyŭ bicca da jaje. Badunova ścichła i pakinuła zalu. Paśla Badunovaj źjezd vitaŭ palak Juzef Unšlicht. Za im vystupaŭ letuviski kamunist I. Śmiłha… Paśla Śmiłhi vystupiŭ łatyski kamunist R. Berzin…» ^[12]

Jak bačna, BSSR była abvieščanaja nie biełarusami, nacyjanalnyja intaresy nie byli pradstaŭlenyja. Naturalna, na źjeździe ŭ Smalensku prysutničali niazhodnyja z takim stanoviščam, ale vyjaŭleńnie ich voli i mierkavańnia hvałtoŭna padaŭlalisia. U noč ź pieršaha na druhoha studzienia 1919-ha hoda Časovy raboča-sialanski ŭrad, jaki ŭznačaliŭ Źmicier Žyłunovič, pryniaŭ Manifiest ab abviaščeńni Biełaruskaj Savieckaj Sacyjalistyčnaj Respubliki. Manifiest byŭ pryniaty tolki ŭ rasiejskamoŭnym varyjancie, dziejačy BNR charaktaryzavalisia ŭ im jak vorahi naroda, chacia dublavałasia ideja biełaruskaj dziaržaŭnaści, abvieščanaja Druhoj Ustaŭnoj hramataj. Manifiest, jak i Hramata, dekłaravaŭ sacyjalnyja pravy pracoŭnych. Adnak, naturalna, ihnaravaŭ kaštoŭnaść nacyjanalnaj dziaržavy i demakratyčnyja svabody, bo jany supiarečyli dyktatury balšavikoŭ.^[13]

Padsumoŭvajučy analiz krynic, ja miarkuju, možna ŭpeŭniena kazać, što adno z pašyranych ŭjaŭleńniaŭ pra BNR i BSSR, apisanaje napačatku, pamyłkovaje. A dakładniej biessensoŭnaje z punktu hledžańnia čałavieka ź biełaruskaj identyčnaściu. Tak zdaryłasia, što Biełaruskaja Narodnaja Respublika abvieščanaja, ale nie pryznanaja, niezaležnaść isnuje i stvarajecca va ŭmovach akupacyi, manifiest BSSR dubluje ideju niezaležnaj Biełarusi, abviaščeńnie dziaržaŭnaści adbyvajecca zanadta pozna, kab dziaržava pačała funkcyjanavać… Heta stanovišča sucelnaj dychatamii na niekalkich uzroŭniach. Jano vielmi ŭskładniaje sučasnaje ŭśviedamleńnie biełaruskaj dziaržaŭnaści. Z adnaho boku, łahičny łancužok, što biez BNR nie było b BSSR, biez BSSR — Respubliki Biełaruś. Adnak BNR i BSSR dakładna nie źviazanyja suviaźziu spadkajemnasnaj pierajemnaści. A spadkajemnicaj čaho tady źjaŭlajecca sučasnaja Biełaruś?

Ideja narodnaj dziaržaŭnaści i savieckaja kancepcyja Biełaruskaj Respubliki mała čym adroźnivalisia ŭ hruntoŭnych palityčnych pamknieńniach. Asnoŭnaje adroźnieńnie va ŭsprymańni ŭnutrydziaržaŭnaj palityčnaj dziejnaści i kaštoŭnasnych acenkach nacyjanalnaha. Utvareńnie BNR — rašučaja reakcyja supracivu nacyjanalnych sił na padzieł Biełarusi balšavikami i kajzieraŭskaj armijaj pavodle padpisanaj imi Bieraściejskaj damovy, a nie dziaržava, stvoranaja z nahody akupacyi. BSSR — umieły dypłamatyčny chod balšavikoŭ — jak dziaržava, na žal, mieła maryjanietačny charaktar, z chutkaj pierśpiektyvaj być kałanizavanaj Rasijaj. Heta, nasamreč, histaryčna niapravilnaja bieła-čornaja acenka, adnak jana nieabchodnaja, na maju dumku, dla sučasnaj, nie savieckaj, Biełarusi, dla kanstrujavańnia ciapierašniaha sensu. Nie davodzicca sumniavacca, što savieckaja identyčnaść jašče isnuje i ŭpłyvaje na farmavańnie ŭłasna biełaruskaj, adnak jana ŭžo zhubiła svaju manapoliju na adzinapraŭdzivaść. Mienavita z hetaj pryčyny vobraz niezaležnaj dziaržaŭnaści Respubliki Biełaruś usio bolš skiroŭvajecca da spadčyny BNR jak da svajho pieršapačatku.

III.

Biełaruś XX-ha stahodździa — z bolšaha Savieckaja Respublika, jakaja źjaŭlałasia Radzimaj dla niekalkich pakaleńniaŭ. Vielmi šmat akaličnaściaŭ i čyńnikaŭ paŭpłyvała na toje, što skłałasia mienavita tak, a nie inačaj. U dadzienym ese ja praanalizavała tolki niekatoryja, što najbolš viaredziać i prynamsi častkova dapamahajuć razabracca z dvaistaściu i chvaravitaściu stanovišča.

Dla šmatlikich ludziej pieraasensavańnie «savieckaści», nabyćcio ci stvareńnie novaj samaści adbyłosia ci adbyvajecca baluča, dla šmatlikich nie adbyvajecca zusim. Adnak pakaleńnie, ź jakoha pachodžu ja, — heta ŭžo hramadzianie niezaležnaj Respubliki Biełaruś… Tym nie mienš asabista mnie mocna adčuvajecca dziŭny paradoks pošuku asabistaj jednaści z kropkaj adliku, taho samaha jadnańnia ŭ prastory i časie. Heta sapaŭdy vialikaja kolkaść śviadomych i nieśviadomych, vielmi asabistych i naviazanych prahramaj ahulnaj adukacyi sprobaŭ identyfikavać siabie ź dziaržavaj, u jakoj žyvieš. Majo ese, analizavańnie tekstaŭ i źviestak — taksama častka hetaha pracesu. I ja nie advažusia śviardžać, što jon dla mianie adnaznačny i skončany. Vielmi niaprosta identyfikavać siabie mienavita ź dziaržavaj — nie ź siamjoj, siabrami, krajavidami dy kulturaj. Asabliva, kali ŭ dziaržavie aficyjna i nieaficyjna, ščylna i raźjadnada isnujuć dźvie movy, dva dni niezaležnaści, dva ściahi… Adnak čamuści ja ščaślivaja, kali razmaŭlaju pa-biełarusku, navat kali heta mova biełaj varony ŭ ruskamoŭnym asiarodku. Čamuści ja ščyra radujusia i vinšuju sa Śviatam Niezaležnaści 25-ha sakavika. Čamuści tak mocna adhukajucca radki Michała Aniempadystava:

Maja kraina pad biełym ściaham

Pad biełym ściaham z čyrvonaj stužkaj

Ja ź ciaham času stanusia ptuškaj

Raspraŭlu kryły, zrablu try kroki

I padymusia pa-nad ziamloju…

Ja miarkuju, vielmi karysna hladzieć na padziei nie prosta jak na fakty, ale i jak na źviaznyja łancužki, ź pierśpiektyvy našaj spadčyny. Historyja Biełarusi vielmi strakataja, u joj šmat spałučeńniaŭ niespałučalnaha. Padziei i ŭjaŭleńnie pra ich isnujuć nie tolki na stužcy času, a ŭ hałovach ludziej, u žyćci tut i zaraz. Viedańnie dakładnych źviestak, faktaŭ, biaskoncaje refleksavańnie, adkryćci pra samoha siabie i svaju historyju tolki padmacoŭvajuć dumku, što niemahčyma i vielmi pamyłkova razhladać tuju ci inšuju źjavu adnabakova. U piarestaści, nieadnaznačnaści i nieadnastajnaści našaja niezvyčajnaść — heta toje, što možna nazvać jak asabistaj identyčnaściu, tak i ciapierašnim jadnajučym padmurkam nacyjanalnaj biełaruskaj samaśviadomaści. Biełaruś raźvivałasia, źmianiałasia, słabieła i macnieła ŭ savieckaj tradycyi, adnak ideja Biełaruskaj Narodnaj Respubliki raźvivałasia, źmianiałasia, słabieła i macnieła razam ź joj, u joj, unutry peŭnaj hieahrafičnaj prastory, jakuju ciapier my nazyvajem Radzimaj. Utvareńnie i abviaščeńnie Biełaruskaj Narodnaj Respubliki ŭ 1918-ym hodzie było ŭvasableńniem vialikaj mary, mary pra svaju dziaržaŭnaść. Tady jana mieła mahčymaść spraŭdzicca, mabyć, nie napoŭnicu. Praz sto hadoŭ ad toj padziei, siońnia, možna znajści siabie ŭ hetaj ździejśnienaj mary. Napeŭna, sprava ciapier u tym, kab być mocnymi z natchnieńniem i apantanaściu ŭdaskanalić toje, što majem.

^[1] Nac. arch. Resp. Biełaruś. F. 60. Vop. 3. Spr. 242. Ark. 180 (źviestki pradstaŭlenyja ŭ pracy «Pieršy Usiebiełaruski źjezd (śniežań 1917 h.», P. I. Bryhadzin, http://elib.bsu.by/bitstream/123456789/187459/1/37-43.pdf)

^[2] Rievolucionnoje dvižienije v Rośsii pośle śvieržienija samodieržavija. Dokumienty i matieriały. M., 1957

^[3] Kančier Je. S. Biełorusskij vopros: sb. st. Pietrohrad, 1919.

^[4] U. Arłoŭ «Kraina Biełaruś. Vialikaje Kniastva Litoŭskaje», 2012

^[5] U. Arłoŭ «Kraina Biełaruś. Vialikaje Kniastva Litoŭskaje», 2012

^[6] https://www.istoriya.org/bssr/

^[7] [I-ja] Ŭstaŭnaja hramata da narodaŭ Biełarusi Vykanaŭčaha Kamitetu Rady Pieršaha Ŭsiebiełaruskaha Źjezdu za 21.02.1918

^[8] [I-ja] Ŭstaŭnaja hramata da narodaŭ Biełarusi Vykanaŭčaha Kamitetu Rady Pieršaha Ŭsiebiełaruskaha Źjezdu za 21.02.1918

^[9] [II-ja] Ŭstaŭnaja hramata Vykanaŭčaha Kamitetu Rady Pieršaha Ŭsiebiełaruskaha Źjezdu za 9.03.1918

^[10] [II-ja] Ŭstaŭnaja hramata Vykanaŭčaha Kamitetu Rady Pieršaha Ŭsiebiełaruskaha Źjezdu za 9.03.1918

^[11] [III-ja] Ŭstaŭnaja hramata Rady Biełaruskaj Narodnaj Respublik za 25.03.1918

^[12] Kipiel, Ja. Epizody = Episode / Jaŭchim Kipiel; Pad red. I. Urbanovič i Z. Saŭki. Ńju-Jork, 1998. S. 20-25 (http://krytyka.by/by/page/works/uspaminy-tvory/9835)

^[13] Manichvest Časovaha rabočie-sielanskaho savieckoho pravitielstva Biełarusi, 2.01.191

• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0