Šeść knih sučasnaj polskaj prozy, jakija varta pračytać biełarusam
Paet Andrej Chadanovič skłaŭ rejtynh tvoraŭ sučasnych polskich aŭtaraŭ, što pierakłali na biełaruskuju movu, i tłumačyć, čamu jany vartyja ŭvahi.
Pa słovach Chadanoviča, «u čas, kali režym ledź nie paluje na polskich špijonaŭ i stvaraje z Polščy vobraz voraha, dobraja, intelektualnaja, esteckaja polskaja litaratura moža być smačnym zabaronienym płodam».
Ihnat Karpovič. «Sońka»
Chadanovič prezientuje raman jak tvor, jaki zakranaje blizkuju mnohim biełaruskim aŭtaram temu vajny biez pafasu, vajny jak vyprabavańnia, kašmarnaha hvałtu.
«Ale razam z tym niečakany pieravod pozirku ź vialikaj masy «my», supraćstajańnia krain i narodaŭ na štości vielmi piersanalnaje, na čałaviečaje «ja».
Trahiedyja, hvałt, śmierć z adnaho boku. Ale dla kahości heta mohuć być ščaślivyja časy ŭžo tamu, što heta časy maładości, roskvitu žyćcia našaha čałaviečaha serca, raptoŭna i nie ŭ čas abudžanaha kachańnia».
U asnovu siužetu ramana była pakładzienaja historyja pra staruju žančynu, jakaja pieražyła ŭ časy niamieckaj akupacyi vialikaje kachańnie ź niemcam. Jaje raskazaŭ aŭtaru znany ŭ Polščy i ŭ śviecie mastak biełaruskaha pachodžańnia Lonik Tarasevič.
Chadanovič zaŭvažaje, što apovied moh by stać dakumientalnym tvoram, kab piśmieńnik paśpieŭ parazmaŭlać z hierainiaj. Ale jana pamierła tak i nie raspytanaja. Tamu žurnalisckuju pracu robić mastackaje ŭjaŭleńnie.
Raman — historyja prostaj nieadukavanaj žančyny, jakaja adnosić siabie da «tutejšych», i maładoha niemca. Nie razumiejučy niamieckaj, žančyna sprabuje ŭjaŭlać, fantazavać ab tym, što jon joj havoryć.
U historyi prysutničaje siamiejny hvałt i trahična zbudavany luboŭny krochkutnik. Pobač ź niemcam Iachimam u ramanie pakazany miascovy sielanin Miša.
Svaju historyju staraja Sońka apaviadaje maładomu apantanamu teatralnamu režysioru Iharu, jaki znajomicca ź joju ŭ vyniku vypadkovaha źbiehu akaličnaściaŭ. Babulka vyhavorvajecca, a Ihar słuchaje jaje i na chadu pierakrojvaje jaje naiŭnyja apoviedy movaju sučasnaha teatru, robiačy budučuju teatralnuju inscenizacyju.
Ideja teatra, uklučanaja ŭ raman, spadabałasia krytykam, i tvor byŭ adznačany prestyžnaj polskaj litaraturnaj premijaj Nike. U 2018-m «Sońku» pierakłała na biełaruskuju movu Maryja Martysievič.
Pa matyvach tvora była stvoranaja pastanoŭka na scenie Biełastockaha dramatyčnaha teatra imia Alaksandra Vienhierki z udziełam biełaruskich akcioraŭ Śviatłany Anikiej u roli Sońki i Alaksandra Małčanava ŭ roli Mišy.
Pavieł Hiule. «Vajzer Davidzik»
Hety tvor, pa słovach Chadanoviča, raskryvaje temu staleńnia padletkaŭ, prarastańnia čałaviečnaści praź śviet, jaki časam hetaj čałaviečnaści pazbaŭleny. Heta tema, jak adznačaje litaratar i krytyk, siońnia prachodzić praz usiu sučasnuju polskuju litaraturu. Heta polskaja viersija ramana vychavańnia.
Raman, jaki vyjšaŭ u 1987 hodzie, prynios jaho aŭtaru, na toj čas 30-cihadovamu, litaraturnuju słavu, prestyžnyja ŭznaharody i pierakłady na dziasiatki movaŭ. Kniha była pryznana «knihaj dziesiacihodździa».
Na dumku Chadanoviča, raman —
«prykład udałaj mifałahizacyi ŭłasnaha horada. Aŭtar pieratvaraje haradskuju prastoru Hdańska ŭ hałoŭnuju hierainiu tvora, napoŭnienuju tajemnymi znakami, mahičnymi detalami, kulturnymi, relihijnymi adsyłkami. Hdańsk — horad-palimpsest z mocnaj pamiaćciu nie prysutnych tut fizična papiarednikaŭ. Ale recha ad ich zastajecca. Aŭtar buduje mastki pamiž sučasnym horadam Hdańskam u składzie Polskaj narodnaj respubliki i niamieckim volnym horadam Dańcyham».
Hałoŭnyja hieroi — čaćviora dziaciej (try chłopčyki i dziaŭčynka), jakim pa 12 hadoŭ. Padziei adbyvajucca ŭ hod naradžeńnia aŭtara — u 1957 hodzie. Hieroi adnosiacca da pieršaha pavajennaha pakaleńnia. U kožnaj detali knihi jość pamiać minułaj vajny. Hieroi nie vypadkova nosiać źviazanyja ź Biblijaj imiony — Šymon, Piotr i Pavieł. Hałaŭny hieroj taksama maje biblejskaje imia David i niamiecka-jaŭrejskaje proźvišča «Vajzer», što aznačaje «znaŭca», «paśviedčany», «prarok».
Hieroj vystupaje to cyrkačom, što pakazvaje efiektnyja fokusy, to sapraŭdnym maham, jaki tvoryć cudy, jak niejki Zbaŭca ŭ novaj viersii dla padletkaŭ. Chadanovič zaŭvažaje, što možna da ŭsiaho hetaha dadać prystavačku «iłže-» (iłžeprarok, iłžemiesija). Ale pamiatajem pra zakachanyja pozirki siabroŭ, jakija prahnuć cudu.
Vajzer — chłopčyk-sirata, jaki žyvie sa svaim dziadulem. My možam tolki ŭjavić, što mahło zdarycca ź jahonymi baćkami ŭ hady vajny. David nikoli nie hulaje ŭ vajnu. Heta absalutna tabujavanaja zabava.
U toj ža čas Vajzer robić novyja i novyja ekśpierymienty ź piratechnikaj. U vyniku jon i jahonaja siabroŭka Elka stanoviacca achviarami nieaściarožnaści. Praź niekalki dzion dziaŭčynku znachodziać z adšyblenaju pamiaćciu. Jana ŭjaŭlaje siabie chłopčykam i nazyvaje siabie imiem svajho siabra.
Pa słovach Chadanoviča, najcikaviejšaje pačynajecca potym. Čytaču treba vyrašyć, što heta — halucynacyja našaj śviadomaści, jakaja prahnie cudu, ci samy sapraŭdny cud? Hieroj, ad imia jakoha viadziecca apaviadańnie, jašče raz bačyć Davidzika razam z Elkaju, jakija spuskajucca ŭ tunel i nie vychodziać ź jaho. Hieroi źnikajuć u katakombach Hdańska — padziemnych słajach historyi i kultury Dańcyhu.
Chadanovič raić čytać tvor chacia b dla taho, kab pamiatać, što my nie źniadkul.
«My žyviem uźvierch našych papiarednikaŭ, u trahičnyja časy, kali kožnamu pakaleńniu sprabujuć zabić histaryčnuju, kulturnuju, nacyjanalnuju pamiać. Pamiatajma i nie damo źniščać svajo»,
— adznačaje krytyk.
Antoni Libiera. «Madam»
Hety tvor — adzinaja vialikaja mastackaja kniha piśmieńnika, napisanaja im u 50-cihadovym uzroście.
Pa słovach Chadanoviča, heta
«historyja sacyjalistyčnaj Polščy, dzie dušycca ŭsio cudoŭnaje, dzie, zdavałasia b, na pavierchni pieramahaje pošłaść, banalnaść, šeraść, i historyja chłopca-liceista, jaki pa-svojmu buntuje suprać hetaj šeraści i banalnaści, sprabujučy vyzvalić u sabie volnalubivy duch prodkaŭ».
Hieroj paŭpadpolna zajmajecca teatram i džazavaj muzykaj. I ŭlublajecca ŭ tajamničuju novuju dyrektarku i vykładčycu francuzskaj movy, jakaja, pa słovach Chadanoviča, niasie rafinavanuju kulturu Zachadu, jakaja ryfmujecca sa svabodaju i ŭnutranaj niezaležnaściu. Jana taja, dziakujučy jakoj hałoŭny hieroj traplaje na zakrytyja vystavy Pabła Pikasa, polskija premjery francuzskich filmaŭ. Hieroj sprabuje daznacca pra abjekt svajho kachańnia jak maha bolš detalaŭ.
«Zrazumieła, takoje kachańnie pavinna zastacca płataničnym, ale jano pieratvarajecca ŭ naradžeńnie čałaviečnaści ŭ tabie samim. Našyja najlepšyja pačućci — taksama naš supraciŭ niespryjalnamu času, prymusu, jaki dušyć nas, a my praz tvorčaść i kulturu zmahajemsia za čałaviečnaść u sabie»,
— adznačaje Chadanovič.
Volha Takarčuk. «Viadzi svoj płuh praz kostki miortvych»
U hetaj knizie Nobieleŭskaj łaŭreatki, pa słovach Andreja Chadanoviča, jość niešta ad detektyvu, mistyčnaj historyi, trylera.
«Heta kniha, u jakoj aŭtar kryčyć ad tych, kaho zvyčajna pazbaŭlaje hołasu patryjarchalnaja maskulinnaja kultura.
Ad imia žančyny ŭ maskulinnym śviecie, ad imia pravincyi, maleńkich miascovaściaŭ, jakija zvyčajna nie traplajuć u kadr vialikaj historyi. I ŭ rešcie rešt, ad imia pryrody, žyviolnaha śvietu ŭ časy, kali čałaviek samazakachana paličyŭ siabie jaje haspadarom».
Hałoŭnaja hierainia ramana — ekscentryčnaja pažyłaja intelektuałka Janina Dušejka, jakaja žyvie na Dolnym Šlonsku ŭ Nižniaj Silezii ŭ maleńkaj miascovaści. Tam pačynajucca adbyvacca tajamničyja rečy. Adna zahadkovaja śmierć idzie za druhoju.
Pry hetym usie śmierci pajadnanyja peŭnym łancužkom. Heta ŭsio samazadavolenyja mužčyny, jakija zachaplajucca palavańniem. Akaličnaści ich śmierci pakazvajuć na ŭdzieł u ich śmierci žyvioł.
Ščepan Tvardach. «Karol»
Ščepan Tvardach zjaŭlajecca aŭtaram šerahu polskich bestsieleraŭ. Pa knizie «Karol» byŭ źniaty 8-sieryjny televizijny sieryjał.
Pa słovach Chadanoviča, hetaja kniha — padarožža ŭ piekła žorstkaści i hvałtu. Ščepan Tvardach pakazvaje pieradvajennuju Varšavu ŭ 1937 hodzie, stvaraje atmaśfieru mižvajennaha dvaccacihodździa. U horadzie isnujuć jak by dźvie Varšavy: polskaja i jaŭrejskaja.
«Hetyja kultury jak by nie bačać, ihnarujuć adna adnu. A časam jany sutykajucca na vulicach u vyhladzie šeściaŭ i demanstracyj. Z adnaho boku levych sacyjalistaŭ, dzie jość i jaŭrei. Ź inšaha boku — pravakansiervatyŭnych sił, u jakich naradžajecca i raście fašyzm, ničym nie horšy za niamiecki. I heta ŭsio pieratvarajecca ŭ bojki i pierastrełki pry maŭklivym paturańni palicyi. Ale nie śpiašajciesia padzialić raman pa pryncypu dziciačaj knižki z dabrom i złom, čornym i biełym, z pazityŭnym i niehatyŭnymi hierojami»,
— adznačaje Chadanovič.
Adzin z hałoŭnych hierojaŭ — sacyjalist, bajavik, prafsajuzny lidar Jan Kaplica zjaŭlajecca adnačasova i žorstkim hanhstaram. Cikavy vobraz i jaho padručnaha — habrejskaha baksiora Jakuba Šapiry.
Na pieryfieryi apoviedu, jak adznačaje krytyk, znachodzicca važny matyŭ — sapraŭdny polski kancentracyjny łahier na terytoryi Biarozy-Kartuzskaj. I apisańnie ździeku, hvałtu, absalutnaha pravavoha bieskantrolu.
«Pryvitańnie ź Biarozy-Kartuzskaj, pryvitańnie z 37-ha hoda ŭ našy hady hvałtu i pravavoha defołtu. Aŭtar pryvodzić nas da vysnovy, što ničoha ŭ historyi nie zjaŭlajecca vypadkovym. Atmaśfiera nianaviści, ksienafobii, padziełu na svaich i čužych, dobrych i kiepskich, tych, chto razam z taboj i čužakoŭ, nie pryviadzie da dabra. Kulturnyja vojny, jakija nie zakančvajucca nikoli, mohuć razharacca i pieratvaracca ŭ sapraŭdnyja vojny»,
— adznačaje Chadanovič.
Daminika Słovik. «Zimoŭka»
Padziei ramana pieranosiać u polski pravincyjny Tvin Piks — miastečka Cukroŭka.
«Hałoŭnaja hierainia — dziaŭčynka-padletak. Heta historyja jaje darastańnia ŭ zahadkavy, tajamničy, varožy śviet. A dzieści tam prachodzić rysa histaryčnaha pierałomu, kali zakančvajecca adna, sacyjalistyčnaja Polšča, i pačynajecca druhaja Polšča — pieramienaŭ, transfarmacyi, uvachodžańnia ŭ Jeŭrapiejski sajuz. Ale heta ŭsio prachodzić pa troch pakaleńniach i balučych dačynieńniach babuli, maci i baćki, i, urešcie, dački-apaviadalnicy»,
— raspaviadaje Chadanovič pra knihu, pierakład jakoj na biełaruskuju movu zusim niadaŭna vyjšaŭ u vydaviectvie Andreja Januškieviča, jakoje adnaviła svaju pracu ŭ Polščy.
U ramanie pradstaŭlena i historyi baćka hieraini, jaki ŭ sacyjalistyčnaj Polščy pracavaŭ buchhałtaram i byŭ antykamunistam. U novaj krainie na chvali pieramienaŭ jon znajšoŭ novuju modnuju prafiesiju i stanovicca maham, chiramantam, astrołaham, łazachodcam. Siamiejniki śmiajucca ź jaho, dumajuć, što heta historyja jaho parazy. Ale kolkaść klijentaŭ pastupova raście.
Babula hałoŭnaj hieraini — pierakananaja kamunistka, jakaja dziesiacihodździami zmahajecca z zababonami. Jana robić karjeru ŭ mužčynskim śviecie i tamu musić zrabicca, pa słovach Chadanoviča, jašče bolšym mužčynam, čym mužčyny, praź jakich joj treba prabicca.
Raptam vyśviatlajecca, što taki piersanaž, zdolny «pieraabucca». Pad vobrazam zaciataj kamunistki prajaŭlajecca vobraz čałavieka, jaki dziesiacihodździami słuchaŭ prahresiŭnuju amierykanskuju pratesnuju muzyku i lubiŭ «Koka-Kołu» jak i inšyja znaki «hniłoj» amierykanskaj kultury. U rešcie rešt babula emihruje ŭ Złučanyja Štaty.
Hałoŭnymi hierojami ramana zjaŭlajucca dzieci — hierainia-apaviadalnica i dva jaje siabry-chłopčyki. Čaćviortym udzielnikam «śledapyckaj kamandy» aŭtarka ŭviała sabaku Kakosa. Jany ładziać samastojnyja rasśledavańni: adkul u sažałcy biarecca tapielec; što heta za tajamničy susied, jaki dresiruje pčołaŭ; što za tajamničaja susiedka hieraini — dačka bujnoha biznesmiena, jakaja zdolnaja da łunatyzmu.
«600-staronkavy tom Daminiki Słovik splatajecca z cudaŭ, relihijnych, mistyčnych, tajamničych, jakija potym buduć samym iraničnym čynam patłumačanyja. Splatajecca z roznych punktaŭ pohladu, roznych ideałohij, jakija ŭsio nie mohuć damovicca pamiž saboju. A razam z tym rastuć dzieci, čyjo serca patrabuje lubovi, čyj dapytlivy rozum patrabuje ściahnuć pakroŭ z tajamnicaŭ, jakija ich chvalujuć»,
— tak charaktaryzuje knihu krytyk i paet Chadanovič.
Čytajcie jašče:
Kniha biełaruskaj błohierki, jakaja zmahałasia z rakam, bje rekordy prodažaŭ
Vyjšła kniha «Antałohija paetak. Vybranaje Valžynaj Mort»
Knihi hetaj piśmieńnicy dapamahajuć padletkam razabracca sa svaimi prablemami
Barabanščyku, jaki viarnuŭsia z Hruzii, pahražaje da 12 hadoŭ kałonii1
Kamientary