«Dzieci ciomnych sialan, jakija ŭčora chadzili za płuham, nie prosta abviaścili siabie litaratarami, a ŭzialisia za vykanańnie vialikaj misii»
Roŭna sto hadoŭ tamu, 28 listapada 1923 hoda, u hety dzień u Minsku byŭ stvorany lehiendarny «Maładniak», jaki pakinuŭ pa sabie značny śled u biełaruskaj litaratury. Budźma raskazvaje pra historyju pieršaha litaraturnaha abjadnańnia i pra toje, što było paśla jaho.
Što było «da»?
Jašče z časoŭ pieršych biełaruskich adradžencaŭ u biełaruskaj litaratury panavali ŭmoŭnyja «pieśni žalby». Pisali ich mnohija, u tym liku biassprečnyja našyja kłasiki — Jakub Kołas, Janka Kupała, Ciška Hartny. Staronki «Našaj Doli», «Našaj Nivy» dy inšych vydańniaŭ pieršych dziesiacihodździaŭ XX stahodździa byli litaralna pierapoŭnienyja płačam pa nieščaślivaj doli.
Pryviało ŭsio heta ŭ vyniku da taho, što Vacłaŭ Łastoŭski ŭ 1913 hodzie na staronkach «pieršaj biełaruskaj haziety z rysunkami» raspačaŭ dyskusiju ab tym, jak mieła raźvivacca biełaruskaja litaratura. Maŭlaŭ, nie ŭsio tak kiepska i ŭ rodnym krai treba šukać nie adno niehatyŭ, ale i niešta pazityŭnaje. Kab nastupnym pakaleńniam było čym hanarycca.
Z taho času minuła dziesiać hadoŭ, jakija istotnym čynam źmianili histaryčny, palityčny i kulturnicki łandšaft Biełarusi. Hrymnuła Pieršaja suśvietnaja vajna, jakaja stała samaj sapraŭdnaj katastrofaj dla Jeŭropy. Pa vyniku jaje z mapy śvietu źnikła niekalki impieryj, a na ich reštkach utvarylisia novyja, užo nacyjanalnyja dziaržavy.
Revalucyi, jakija adbylisia ŭ toj čas pa ŭsim śviecie, da niepaznavalnaści mianiali krainy. Rasija, Hiermanija, Turcyja paŭstavali ciapier u absalutna novym i niečakanym, raniej nie bačanym abliččy. Staraja kultura, što była ciesna źviazanaja z raniejšymi paradkami, taksama adychodziła ŭ niabyt. Bal pravili avanhard i madernizm.
Jak usio pačynałasia?
Poźnim viečaram 28 listapada 1923 hoda ŭ budynku «Kamunistyčnaha internacyjanału moładzi», jaki mieściŭsia ŭ samym sercy tahačasnaha Minska, sabrałasia 6 čałaviek. U vyniku pasiedžańnia pastanavili stvaryć litaraturnaje abjadnańnie, jakoje b prapahandavała novuju revalucyjnuju kulturu.
Z tych litarataraŭ, što prysutničali na im, usie byli jašče «zialonymi» va ŭsich sensach hetaha słova. Samym maładym byŭ Andrej Aleksandrovič, jaki mieŭ na toj momant usiaho 17 hadoŭ. Śledam išoŭ paet Aleś Dudar, jakomu tady było 18 hadoŭ. Jahony siabar Anatol Volny i jašče adzin paet Jazep Pušča byli va ŭzroście 21 hoda. Krytyk Adam Babareka byŭ trochu starejšy za kalehaŭ — jamu było ŭžo 24 hady. Nu a samym darosłym i daśviedčanym u litaraturnaj spravie ź ich byŭ Michaś Čarot, jakomu było 27 hadoŭ. Tamu nie dziva, što mienavita jon i ačoliŭ navastvoranuju supołku.
Dzieci ciomnych sialan, jakija jašče ŭčora chadzili za płuham i paśvili karovy, ciapier nie prosta abviaścili siabie litaratarami, a ŭzialisia za vykanańnie vialikaj misii — zrabić pieramieny ŭ tahačasnaj biełaruskaj kultury. Pa sutnaści «Maładniak» ad pieršych dzion svajho isnavańnia byŭ nie prosta litaraturnym abjadnańniem, ale najpierš tusoŭkaj pasijanarnych maładzionaŭ, što hurtavali vakoł siabie padobnych — najpierš avanhardnych aŭtaraŭ. A avanhard, jak viadoma, tady panavaŭ u Jeŭropie.
«Bura i nacisk»
Idučy śledam za niamieckimi ramantykami kanca XVIII stahodździa, maładniakoŭcy abviaścili svoj ułasny, biełaruski «Sturm und Drang». Heta značyć, zaciataje zmahańnie i pierafarmatavańnie ajčynnaj kultury. Voś što pisaŭ u tym samym 1923 hodzie Kandrat Krapiva ŭ adnym sa svaich vieršaŭ, jaki tak i nazyvajecca «Ab «bury i nacisku»»:
Adzin až lezie, zdecca, z skury,
Davodziačy patrebnaść «bury»
I «nacisku» ŭ litaratury;
Druhi baicca, musić, bury:
Davodzić jon, što lepiej kryšku
Było b siadzieć nam u zacišku;
A treci prosta pustazvonić —
Ni napadaje, ni baronić.
Uźniali tolki zaviruchu, —
Tym časam sprava ŭsio biez ruchu.
Bratki! ci vieści hetu sprečku,
Ci sypać vam muku u rečku,
Jak u niaviedamaj staroncy
Kaliś rabili pašachoncy, —
Karyść, badaj-što, tut adna:
Nie budziem mieć my tałakna.
Čym vieści sprečku hetu durna,
Było b, pa-mojmu, lepiej krychu
Za pracu ŭziacca — chto pacichu,
A chto niachaj by sabie j burna.
Małady paet, jaki nie bieź ironii razvažaŭ nad litaraturnymi sprečkami, što raźviali maładniakoŭcy, u vyniku i sam dałučyŭsia da abjadnańnia. Ale ŭ 1926 hodzie pakinuŭ jaho, pierajšoŭšy razam z Adamam Babarekam i Kuźmoj Čornym u nie mienš lehiendarnaje «Uzvyšša».
Čamu «Maładniak» raspaŭsia?
U chutkim časie paśla źjaŭleńnia «Maładniaka» pačałasia i aktyŭnaja praca — u druku źjaŭlalisia novyja tvory maładniakoŭcaŭ, vychodzili ichnija knihi, źjaŭlałasia krytyka na ich. Filii arhanizacyi jak hryby paśla daždžu pačali raści nie tolki na Biełarusi, ale i za jaje miežami.
Viadoma jak minimum pra dźvie takija — adna dziejała ŭ Maskvie, a inšaja ŭ Prazie. Dy i zachodniebiełaruskaja moładź, što cikaviłasia aktualnaj kulturaj, bačyła ŭ maładniakoŭcach peŭny aryjencir i ŭzor dla pierajmańnia. Užo ŭ 1925 hodzie kolkaść siabroŭ abjadnańnia pieravyšała piać sotniaŭ — heta byŭ prosta nievierahodny rost. Ale kolkaść daloka nie zaŭždy aznačaje jakaść.
Čaściakom u «Maładniak» prymalisia ludzi biez asablivych talentaŭ, jakija prosta byli nieabyjakavyja da litaratury i «praletarskaj» kultury dy mahli być chacia b niečym karysnymi. Tamu tyja, chto ŭžo śćvierdziŭsia na nivie pryhožaha piśmienstva, i vyrašyli adasobicca ad ich u niešta bolš elitarnaje. Tak i paŭstała ŭviesnu 1926 hoda «Uzvyšša» — z adnoj nazvy jakoha ŭžo robicca zrazumieła, chto moh stać siabram hetaha abjadnańnia. Nie prosta nieabyjakavy, ale talenavity i zdolny. Pamiž byłymi tavaryšami ŭ presie raspačałasia sapraŭdnaja varažnieča.
U 1928 hodzie «Maładniak» faktyčna spyniŭ svajo isnavańnie, pieratvaryŭšysia ŭ Biełaruskuju asacyjacyju praletarskich piśmieńnikaŭ. Časopis jašče vychodziŭ 5 hadoŭ, ale heta było ŭžo nie toje. Kaniec 1920-ch — pačatak 1930-ch staŭ fatalnym dla bolšaści ŭdzielnikaŭ tahačasnaha litaraturnaha pracesu — spačatku na karyść adzinaha piśmieńnickaha sajuza byli likvidavanyja ŭsie litaraturnyja abjadnańni, a potym pryjšli i pa ich siabroŭ. I byłyja maładniakoŭcy, i byłyja ŭzvyšency źviedali represii ciaham 1930-ch hadoŭ.
Kamientary