Try pamyłki Paźniaka, u vyniku jakich historyja Biełarusi pajšła tak, jak pajšła
80-hodździe lidara Narodnaha Frontu — nahoda praanalizavać jaho palityčny šlach. U jakim momancie historyja Biełarusi mahła pajści inakš i ci mahła? I ci zaležała heta ad pazicyi lidara Narodnaha Fronta? Moj adkaz — tak, mahła, i tak, zaležała, piša Mikoła Buhaj. Časta možna pačuć, što ad 2000-ch rola Paźniaka destruktyŭnaja, ale ŭ 1990-ja jaho zasłuha vialikaja. Heta nie tak. Pačynajučy ad 1992 hoda nie tolki taktyka, ale i stratehija Paźniaka byli pamyłkovymi. Jon nierealistyčna aceńvaŭ svaje i Frontu mahčymaści, niapravilna identyfikavaŭ hałoŭnuju niebiaśpieku. Jon katastrafična niaŭdała adyhraŭ karotkaje akno mahčymaściej. Dziejańni Paźniaka ŭ 1992—1994 — heta chrestamatyjny prykład taho, jak treba dziejničać, kali chočaš usio prajhrać, usio sapsavać i ŭsio stracić.
Čamu krainy Bałtyi zdoleli ryŭkom uvajści ŭ Jeŭrasajuz i NATA, a Biełaruś ulipła ŭ sajuz z Rasijaj? Čamu va Ukrainie sfarmiravałasia chaj uraźlivaja, ale demakratyja, a Biełaruś skaciłasia da dyktatury? Kali zdarylisia biełaruskija punkty nieviartańnia i ŭ jakich momantach biełaruskaja historyja mahła pajści inakš? Narešcie, ci navažyłasia b Rasija napaści na Ukrainu, kali b Biełaruś była mocnaj dziaržavaj Centralnaj Jeŭropy, a nie padkantrolnaj Rasii terytoryjaj?
Adnosna niekatorych z hetych pytańniaŭ isnuje intelektualny kansensus, nakont inšych my možam tolki vyłučać hipotezy.
Pytańnie, ci pajšła b historyja Biełarusi inakš, kali b na čale Narodnaha Frontu i prajeŭrapiejskich, niezaležnickich siłaŭ ustaŭ niechta inšy, ź inšymi pohladami i psichałahičnym profilem, čym Paźniak, adnosicca da takich pytańniaŭ.
Krainy Bałtyi zdoleli ŭvajści ŭ Jeŭrasajuz i NATA, tamu što ŭ hetych narodaŭ była raźvitaja nacyjanalnaja śviadomaść.
Biełaruś stała prarasijskaj dyktaturaj, a Ukraina nie stała takoj praz rolu asoby — u Biełarusi da ŭłady pryjšoŭ Alaksandr Łukašenka, jaki mieŭ dyktatarskija schilnaści — i dyktatarskija zdolnaści, i pry hetym nizkuju nacyjanalnuju śviadomaść, žadańnie stać kiraŭnikom Rasii ci adrodžanaha SSSR, a va Ukrainie takaja asoba da ŭłady nie pryjšła. Ale Łukašenka byŭ taksama abumoŭleny nizkaj nacyjanalnaj śviadomaściu narodu, jon byŭ prymalny dla biełarusaŭ.
Kali ŭsio mahło pajści inakš
Punktam nieviartańnia ŭ Biełarusi staŭ 1994 hod.
A voś u jakim momancie historyja Biełarusi mahła pajści inakš i ci mahła? I ci zaležała heta ad pazicyi lidara Narodnaha Frontu?
Moj adkaz — tak, mahła, i tak, zaležała.
Pieryjad, kali ŭsio mahło pajści inakš, ciapier zdajecca nam zusim karotkim, ale to byŭ spresavany čas, kali naša nacyjanalnaje rečyva jašče było ŭ stanie haračaj dynamičnaj płazmy, heta 1991—1993, moža być navat tolki 1991—1992 hady.
Siarhiej Navumčyk, pravaja ruka Paźniaka, u svaich vydatna padrabiaznych, zachaplalnych knihach pra 1990-ja, śćviardžaje: nie, šancaŭ nie było, BNF zrabiŭ mahčymaje i navat niemahčymaje. Ja trymajusia inšaj dumki.
Paźniak staŭ lidaram, tamu što chacieŭ być lidaram
Ale pierš čym spynicca na pamyłkach Paźniaka, ja chaču, kab usie jasna razumieli: Paźniak staŭ lidaram Narodnaha Frontu tamu, što chacieŭ stać lidaram. A mała chto inšy chacieŭ. Heta jak u mai 2020 hoda — usie byli razumnyja, a zachacieli Babaryka i Cichanoŭski. I paśla, u lipieni — mnohija davali parady, a pajechali pa krainie Cichanoŭskaja z Kaleśnikavaj.
U 1988—1991-m achvotnych stać lidarami było taksama niašmat. Vasil Bykaŭ ź jaho mahutnym aŭtarytetam (nahadaju jaho vyznačalny ŭčynak— jak jon padyšoŭ i fizična adsunuŭ ad mikrafona partfunkcyjaniera Raścisłava Buzuka) siabie ŭ palitycy nie bačyŭ. Aleś Adamovič zastavaŭsia na pracy ŭ Maskvie.
Anichto z vysokapastaŭlenych asob, anichto z kiraŭnikoŭ vialikich pradpryjemstvaŭ ci abjadnańniaŭ nie ryzyknuŭ tady ŭznačalić apazicyjny ruch. A Paźniak ryzyknuŭ.
Tyja inšyja, što hatovyja byli ryzyknuć, byli na hałavu nižejšyja za Paźniaka ŭ pramym i pieranosnym značeńniach hetaha słova. Vasil Jakavienka nie mieŭ aŭtarytetu, maštabu asoby, a Juryj Chadyka — palityčnaha myśleńnia i charyzmy.
Dla paraŭnańnia: va Ukrainie pieršym lidaram Narodnaha Ruchu staŭ piśmieńnik Ivan Drač, jaki ad palityki chutka adydzie. Jaho źmienić niazłomny, ale prahmatyčny Viačasłaŭ Čarnavoł.
U Łatvii — 33-hadovy žurnalist Dajnis Ivans, jaki ad palityki taksama adydzie nieŭzabavie, dakładniej, biez pośpiechu pasprabuje praciahnuć jaje ŭ levych partyjach.
U Litvie lidaram «Sajudzisa» byŭ Vitaŭtas Łandśbierhis, jaki adyhraŭ vyklučnuju rolu ŭ dziaržavatvareńni.
U Estonii — prafiesarka Marju Łaŭryścin, jakaja na dziesiacihodździ zastaniecca ŭ palitycy na druhich rolach.
U Małdovie — paet Ion Chadyrke, jon adydzie ad lidarstva ŭ pačatku 90-ch, ale taksama na dziesiacihodździ zastaniecca ŭ palitycy na druhasnych rolach, u tym liku ŭ chaŭrusie z postsavieckaj namienkłaturaj.
Drač, Ivans i Chadyrke byli členami KPSS, Łandśbierhis i Łaŭryścin nie byli kamunistami, jak i Paźniak. Jak bačym, lidary «Narodnych frontaŭ» byli roznymi.
Heta važnaja aksijoma: vybar u hramadstvaŭ — zaŭsiody tolki z taho «što majem», heta datyčyć nie tolki kadraŭ.
Paźniak byŭ macniejšy za inšych biełaruskich lidaraŭ svajho času — ale Paźniak moh dziejničać i inakš, čym dziejničaŭ.
Niedaaceńvali rolu siłavikoŭ, pieraaceńvali rolu intelihiencyi
Z vyšyni siońniašniaha dnia my bačym, što Paźniak pavodziŭ siabie tak, niby bałans siłaŭ i sacyjalnaja struktura, jakimi jany byli na kaniec 1980-ch, buduć zastavacca niaźmiennymi. Što, jak i ŭ karotki pieryjad mitynhovaj demakratyi viečna budzie pieramahać toj, chto pryhažej havoryć. Nie, u inšyja časy pieramahaje toj, u kaho bolš resursaŭ i za kim siłavyja struktury.
Zianon Paźniak i jahonaje koła pieraaceńvali ŭpłyŭ tvorčaj intelihiencyi i niedaaceńvali rolu siłavikoŭ, čynoŭnictva i biznesu.
Realistyčnaje ŭśviedamleńnie słabaści BNF — abmiežavanaści jaho ludskich i finansavych resursaŭ, sacyjalnaj bazy i navat nievialikaha žadańnia mnohich biełarusaŭ adradžać nacyjanalnuju movu — dyktavała b kampramisny styl pavodzinaŭ.
Paźniaku nie chapiła intuicyi i kab zrazumieć, što Łukašenka niasie bolšuju pahrozu maładoj demakratyi i nacyjanalnamu adradžeńniu, čym vyraźnik intaresaŭ namienkłatury Viačasłaŭ Kiebič ci tym bolš Stanisłaŭ Šuškievič, jaki sprabavaŭ zhulać centrysckuju partyju.
Narodny Front radykalna krytykavaŭ, prosta plažyŭ vyšejšych čynoŭnikaŭ — choć jany patencyjna byli samymi zacikaŭlenymi ŭ niezaležnaści.
Vialikaja častka taho pakaleńnia čynoŭnikaŭ chacieła adnaho — pieratvarycca z kamunistaŭ u kapitalistaŭ. Jany chacieli ŭzbahacicca i, jak i ich sučaśniki ŭ Polščy ci Ukrainie, hatovyja byli na mnohaje zhadzicca dziela hetaha. Paźniak nie ŭmieŭ heta skarystać.
BNF ahitavaŭ za fiermierstva — ale fiermiery byli siłaj ujaŭlenaj, idealnaj, a realnymi byli kałhasy i saŭhasy. (Dziejnaść Siamiona Šareckaha i Miečasłava Hirucia nieŭzabavie pakaža, što tam było z kim razmaŭlać, ale dla hetaha treba było zrazumieć intaresy hetaj hrupy i adstojvać tyja intaresy, a nie pavučać i bičavać. Navat byčki nie lubiać, kali ich bičujuć, što havaryć pra staršyń kałhasaŭ.)
Toje samaje datyčyła aficerstva i kiraŭnictva siłavych struktur.
U 1992 hodzie pravilnaj stratehijaj było nie inicyjavać refierendum ab rospusku Viarchoŭnaha Savieta, a šukać kułuarnych damoŭlenaściej z Kiebičam i siłavikami, pazicyjanavać siabie jak patencyjnych sajuźnikaŭ i łabistaŭ, a nie nieprymirymych praciŭnikaŭ, jakija «abo my vas, abo vy nas». Abo i inicyjujučy refierendum, paralelna šukać takich sajuzaŭ.
Narešcie, Zianon Paźniak navat nie razumieŭ, što Biełaruś u siłu svajho hieahrafičnaha stanovišča, svajho pamieru i struktury ekanomiki nie moža i nie zmoža isnavać samaizalavana.
Pierad krainami Centralnaj Jeŭropy vybar stajaŭ i staić rabrom: abo Jeŭrasajuz i NATA, abo Rasija, treciaha niama, treciaje moža być tolki časovym (stratehiju bałansavańnia sprabavała ažyćciavić Ukraina z fatalnymi dla siabie nastupstvami). Dla Paźniaka Rasija — impierskaja, ale i Jeŭrasajuz heta praklataje libieralnaje ŭtvareńnie. (I voś ciapier hety praklaty Jeŭrasajuz ratuje Ukrainu.)
Mahčyma, u dušy Paźniak i jahonaje koła sami nie vieryli ŭ toje, što niezaležnaść Biełarusi — heta ŭsurjoz i nadoŭha. Tamu jany bačyli svajoj histaryčnaj zvyšzadačaj zadekłaravać, a tam užo jak budzie tak budzie. Tamu mnohaje ŭ dziejnaści Paźniaka — heta sproby simvalična abviaścić, hučna zajavić, pryhoža nazvać, zadać maksimalnuju płanku, vystupić z chlostkim artykułam pra rasijski impieryjalizm, a nie pryziemlena vyrašać prahmatyčnyja zadačy siońniašniaha dnia.
U hetym niavierji niama ničoha dziŭnaha — tady mała chto vieryŭ, što niezaležnaść Biełarusi i Ukrainy zdabudziecca, a paśla što jana ŭtrymajecca. Prezident ZŠA Džordž Buš-starejšy za miesiac da padzieńnia SSSR zaścierahaŭ ukraincaŭ ad adździaleńnia. A biezumoŭny biełaruski patryjot Stanisłaŭ Šuškievič niezadoŭha da žniŭnia 1991 hoda nazyvaŭ niezaležnaść žartam. (Ale jak tolki źjavicca akno mahčymaściaŭ, Šuškievič biez vahańniaŭ zrobić usio, kab niezaležnaść zdabyć.)
U tym to i štuka, što, nasupierak mierkavańniu Vasila Bykava, Paźniak nie zdoleŭ apiaredzić svoj čas i, bolš za toje, chutka ad jaho adstaŭ, nie zrazumieŭ histaryčnaj łohiki novaha pieryjadu.
Časta možna pačuć, što ad 2000-ch rola Paźniaka destruktyŭnaja, ale ŭ 1990-ja jaho zasłuha vialikaja. Heta nie tak. Pačynajučy z kanca 1991-ha hoda nie tolki taktyka, ale i stratehija Paźniaka byli pamyłkovymi. Jon nierealistyčna aceńvaŭ svaje i Frontu mahčymaści, niapravilna identyfikavaŭ hałoŭnuju niebiaśpieku.
Pazityŭnaj rola Paźniaka była da žniŭnia 1991-ha, maksimum da kanca 1991-ha, to-bok da kančatkovaha afarmleńnia niezaležnaści Biełarusi, kali stajała zadača razburyć Saviecki Sajuz i stvaryć na jaho ruinach niezaležnuju Biełaruś. Da taho času palityki takoha typu byli akurat na svaim miescy. A voś paśla taho, jak meta była dasiahnutaja, patrabavalisia nie «terminatary», jakija bieskampramisna cisnuli, a kudy bolš hnutkija asoby. I akurat trahiedyja ŭ Biełarusi ŭ tym, što całkam adpaviednaja asoba dla burapiennych kanca 1980-ch i pačatku 1990-ch znajšłasia, a voś na zusim inšuju, nie razburalnuju, a stvaralnuju epochu — nie.
Dziejańni Paźniaka ŭ 1992—1994 — heta chrestamatyjny prykład taho, jak treba dziejničać, kali chočaš usio prajhrać, usio sapsavać i ŭsio stracić.
Kab nie dapuścić prychodu Alaksandra Łukašenki da ŭłady, Narodnamu Frontu treba było iści na nieraŭnapraŭny, a moža być i prynižalny sajuz z postkamunistyčnymi elitami dy navat i z prahnymi abahačeńnia, apartunistyčnymi nuvaryšami — ukrainskija i małdaŭskija kontrelity, nastupiŭšy na horła ŭłasnaj pieśni, na taki sajuz pajšli. Ale Paźniak chacieŭ być «vyšejšym za heta», ličyŭ siabie «vyšejšym za heta».
Treba było samaabmiažoŭvacca. Zamiest hetaha Paźniak praciahvaŭ ahitavać za poŭny demantaž staroj sistemy i źmienu elit. Jak havaryłasia ŭ adnoj z ulotak, za «ekałahična čystuju Biełaruś biez partakratyi i namienkłatury».
«Tolki klajonačka kala dźviarej»
Paźniak sam byŭ bieśsiarebranikam i litaralna pahardžaŭ hrašyma i ŭsim, što ź imi źviazana.
(Pomniu, jak adnakłaśnica Zianona ŭ Subotnikach raskazvała nam, našaniŭcam, što jahonaja mama raskazvała joj, što ŭ Zianona «navat dyvana ŭ kvatery niama, tolki klajonačka kala dźviarej». Adnakłaśnica, darečy, raskazvała pra heta z notkami asudžeńnia, u hetym joj bačyłasia adarvanaść ad žyćcia i niepatrebny fanatyzm.) Paźniak nie razumieŭ, što bieź finansavaj bazy doŭhaterminovaja palityčnaja dziejnaść niemahčymaja — jahonaja ŭłasnaja partyja ŭ 2000-ch nieŭzabavie vyradziłasia ŭ hurt piensijanieraŭ. Ale heta ŭžo inšy, paźniejšy i balučy siužet.
Dać hramadstvu čas vyraści
Kali Biełaruś była niepadrychtavanaj da źmieny sistemy, kali biełaruskaja namienkłatura była zanadta manalitnaj i reakcyjnaj — a mienavita hetuju ideju pravodzić u svaich knihach Navumčyk i z hetaha ž, faktyčna, sychodzili ŭ svajoj dziejnaści Zianon Paźniak i jaho kalehi, to łahična było b dziejničać pa-minimaliscku, a nie pa-maksimaliscku, stavić minimalnyja, a nie maksimalnyja zadačy i chapacca za lubyja kaalicyi i sajuzy.
U jakaści prykładu ŭ kamientary da adnoj z fejsbučnych dyskusij historyk Alaksandr Paškievič pryvioŭ 1994 hod, kali šancam mahła być staŭka na Hienadzia Karpienku jak maksimalna centrysckuju fihuru, pramysłoŭca, čałavieka, zrazumiełaha haspadarnikam. Zamiest hetaha Paźniak sa svaim hihanckim antyrejtynham pajšoŭ sam.
Na maju ž dumku, tyja vybary nijakamu kandydatu-refarmistu vyjhrać było ŭžo niemahčyma — u toj čas užo i Łandśbierhis prajhravaŭ, a Čarnavoł rabiŭ staŭku na eks-sakratara Kampartyi Leanida Kraŭčuka.
Narodnamu Frontu treba było pramacvać lidaraŭ typu ahraryja Alaksandra Dubko ci ministra zamiežnych spraŭ Piatra Kraŭčanki, i pramacvać raniej — za hod-dva-try da 1994 hoda. I nie prosta šukać lidaraŭ-varahaŭ — padbirać padychody da sacyjalnych hrup, čyje intaresy jany vyražali, tranślavać ich intaresy. Abo navat cicha spryjać zachavańniu ŭłady Kiebičam, dać čas hramadstvu vyraści.
Paźniak staranna vyvučaŭ dośvied Lenina i balšavikoŭ, ale realnaść u tym, što historyja nikoli nie paŭtarajecca. Abumoŭlenaja minułym, jana tym nie mienš kožny raz nabyvaje ŭ čymści novyja formy.
Paźniak nie razumieŭ, što 1991 hod byŭ pikam, što «akno mahčymaściej», jakoje adkryvajecca ŭ pierałomnyja momanty historyi, zakryvajecca hetaksama chutka, jak i adkryłasia.
Źmieny treba rabić zaraz — abo ty ich nie zrobiš nikoli, ich zrobiać inšyja i tady, mahčyma, u inšych kirunkach i ź inšymi metami. Kali ž hetyja źmieny nie adbylisia, to nie treba bajacca kampramisaŭ.
Paźniak ličyŭ siabie vyšejšym
Jašče i narcysizm adyhraŭ rolu. Paźniak ličyŭ siabie vyšejšym nie tolki za postkamunistaŭ-prystasavancaŭ, jon siabie ličyŭ vyšejšym i za niejkaha tam «hrantasosa» Milinkieviča i tym bolš za niejkuju tam kucharku Cichanoŭskuju, jakaja, u adroźnieńnie ad jaho, Paźniaka, tvoraŭ Uładzimira Lenina nikoli nie vyvučała i da roli palityka siabie nie rychtavała. U vyniku hetaha narcysizmu i patreby ŭ pachvalbie Paźniak na staraści hadoŭ padpuściŭ da siabie piersanažaŭ, jakija advolna im manipulujuć, hulajučy na jaho samalubstvie, — kab jaho rukami atakavać Cichanoŭskuju i, što navat važniej dla ich, uciracca ŭ davier da kalinoŭcaŭ.
Tak, rola asoby ŭ bolšaści histaryčnych situacyj nie vyznačalnaja. Rumynija zastałasia Rumynijaj, Polšča — Polščaj, Čechija — Čechijaj, Litva — Litvoj, a Łatvija — Łatvijaj, choć jakaja b ni była roźnica miž Łandśbierhisam i Haviełam dy Vałensam i Ivansam.
Ale byvajuć i vypadki, časam ščaślivyja, časam trahičnyja, kali rola asoby pieravažvaje ŭsio astatniaje. Tak Maskva schapiłasia za Łukašenku jak za padarunak losu, tak Piłsudski, Manerhiejm i Załužny ź Zialenskim pravilnym kamandavańniem uratavali svaje nacyi pad udaram našmat macniejšaha praciŭnika.
Prykład Zianona Paźniaka i našych 1990-ch vučyć nas, što kali, budziem spadziavacca, historyja daść biełarusam novy šaniec, treba budzie zmahacca nie ź siłavikami, a za siłavikoŭ, nie z čynoŭnikami, a za čynoŭnikaŭ i dbać pra intaresy taho biznesu, toj ekanomiki, taho dziaržaparata, jakija my majem, a nie tych, jakija niechta chacieŭ by mieć u svaich idealistyčnych ujaŭleńniach.
80-hodździe lidara Narodnaha Fronta — nahoda nie słavasłović, a stroha i sumlenna, čarhovy raz praanalizavać jaho palityčnyja kroki — čarhovy, bo ŭžo z ulikam trahičnaha dośviedu 2020—2024 hadoŭ. Paźniak — fihura manumientalnaja, nie prynižajma vołataŭ tannymi paniehirykami. Jaho najbolšym žadańniem było i jość słužyć biełaruskaj nacyi, dla takich ludziej ščaście, kali ich narod vučycca, chaj sabie i na pamyłkach ułasnych lidaraŭ.
Šaniec na pieramohu, kali ty słaby, dajuć nie biełyja palčatki, a kampramisy i kaalicyi, pryčym u ciabie niama pieraboru z kim jadnacca — chto jość, z tymi i jadnajsia.
Nie dapuścić prychodu da ŭłady Łukašenki jašče na etapie vyznačeńnia praviłaŭ budučaj hulni było vykanalnaj dla Narodnaha Frontu zadačaj-minimumam, choć dziela jaje vykanańnia Paźniaku pryjšłosia b achviaravać mnohim — u tym liku asabistymi pryncypami, ambicyjami i pierśpiektyvami. Ale Paźniak ličyŭ aljansy z postkamunistyčnaj namienkłaturaj, z prahnymi da hrošaj nuvaryšami dy navat z ruskamoŭnymi staličnymi libierałami haniebnymi dla siabie i zhubnymi dla nacyi. U vyniku Paźniak straciŭ bolš — jon straciŭ usio. Ale i nacyja straciła bolš.
«Naša Niva» — bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆRepartaž ź Vialikaha Kniastva. Akuratnyja miastečki z pamarančavymi chatami i dychtoŭnymi kryžami pa kancoch. Hładkaja, niby lusterka, šaša. Mokryja busły na słupach. Heta Iviejščyna, radzima Zianona Paźniaka. My vypravilisia siudy, majučy z saboju jahonuju novuju paemu «Vialikaje Kniastva», što tolki-tolki vyjšła ŭ Ńju-Jorku. My jedziem na Iviejščynu, u miastečka Subotniki, šukać śladoŭ Zianonavaha Vialikaha Kniastva.
Ci mahła b Biełaruś stać niezaležnaj biez Paźniaka? Ese Siarhieja Navumčyka da 80-hodździa Zianona Paźniaka
Kamientary