Dzie stajała kaplica ŭ Minsku, u jakoj adbyvalisia pieršyja nabaženstvy pa-biełarusku? U KDB
Siarod miescaŭ, dzie pačynała ŭžyvacca biełaruskaja mova ŭ chramach, najbolš viadomyja kaścioł Śviatoha Mikałaja ŭ Vilni dy kaścioł u Žodziškach pad Smarhońniu, dzie ŭ 1920-ja słužyŭ ksiondz Vincent Hadleŭski. Ale mała chto čuŭ, što ŭ 1918—1920 hadach i ŭ centry Minska była kaplica, dzie kožnuju niadzielu źbiralisia na malitvu pa-biełarusku, piša Jan Ramejka.
Pytańnie movy ŭ relihijnym žyćci ŭzdymali biełaruskija dziejačy ad samaha pačatku nacyjanalnaha adradžeńnia, jašče ŭ časy pieršaj «Našaj Nivy». Pieršaja suśvietnaja vajna, Lutaŭskaja revalucyja ŭ Rasijskaj Impieryi i nastupnyja padziei dali našym dziejačam akno mahčymaściaŭ, jakim jany stali aktyŭna karystacca.
Stvorany paśla Lutaŭskaj revalucyi Biełaruski nacyjanalny kamitet u Minsku ŭžo 12 krasavika 1917 hoda vydaŭ miemaryjał da duchoŭnych uładaŭ, jaki padpisali Raman Skirmunt, Edvard Budźka i ksiondz Vincent Hadleŭski. Tam była prośba pra toje, kab duchavienstva pačało ŭžyvać rodnuju movu ŭ kaściole i škole. Hetyja ž pastułaty byli paŭtoranyja na źjeździe biełaruskich ksiandzoŭ 24—25 maja 1917 hoda ŭ minskim katedralnym kaściole.
Adnak, pierš čym u Minsku adbyłosia pieršaje biełaruskaje katalickaje nabaženstva, prajšło jašče paŭtara hoda i niekalki źmienaŭ ułady. Toje nabaženstva adsłužyŭ u Katedry novapryznačany minski biskup Zyhmunt Łazinski a 8-j hadzinie ranicy 6 śniežnia 1918 hoda. Imšu słužyŭ sam biskup pa-łacinsku (da 60-ch hadoŭ XX stahodździa łacina była adzinaj liturhičnaj movaj ryma-katalickaha Kaścioła), ale padčas nabaženstva biełaruski chor śpiavaŭ starabiełaruskija relihijnyja pieśni. Niekatoryja parafijanki sprabavali zahłušyć chor polskimi pieśniami, ale heta im nie ŭdałosia. U kancy nabaženstva biskup pračytaŭ pa-biełarusku Jevanhielle i skazaŭ na biełaruskaj movie kazańnie.
«Baby-devotki ažno raziavili vusny, pabačyŭšy hetkaje dziva. Cełaja imša i kazańnie ŭchapili za dušu nie tolki biełarusaŭ-katalikoŭ, ale i biełarusaŭ-pravasłaŭnych. Usie mieli ślozy ŭ vačach», — pisała vilenskaja hazieta «Biełaruskaja dumka».
Praz čatyry dni, 10 śniežnia 1918 hoda, balšaviki zaniali Minsk. Biskup Łazinski ŭciok z horada i chavaŭsia, žyvučy ŭ vioscy inkohnita pad vyhladam sielanina. Ale, padobna, što pierad svaimi ŭciokami jon paśpieŭ dać dazvoł na rehularnyja nabaženstvy dla biełarusaŭ.
«Ad hetaj pary ŭ Miensku, u kaplicy Dobračynnaści, ad 11 da 12 h[adziny] adbyvałasia nabaženstva dla Biełarusaŭ, na jakim zaŭsiody piajalisia biełaruskija relihijnyja pieśni, była čytana Jevanhielija i kazana navuka pa biełarusku», — piša ksiondz Adam Stankievič u vydadzienaj u 1929 hodzie pracy «Rodnaja mova ŭ śviatyniach».
Ksiondz Stankievič nie padaje adrasu hetaj kaplicy. Vidać, dla jahonych čytačoŭ, kali jany byli znajomyja ź Minskam pačatku XX stahodździa, łakalizacyja kaplicy Dabračynnaści nie była zahadkaj. Ciapier ža hetaje miesca navat nie kožny historyk viedaje. Adkaz na pytańnie pra miescaznachodžańnie kaplicy možna znajści ŭ starych publikacyjach pra katalickaje žyćcio Minska, ale nie tolki. Minskaja hazieta «Biełaruś» u №1 za 1 studzienia 1920 hoda nadrukavała abviestku:
«Biełaruskaje Nabaženstva adbyvajecca siahońnia ŭ Kaplicy Dabračynnaści. Felicyjanskaja (Bahadzielnaja) vulica №32».
Vulica Fielicyjanaŭskaja ŭ Minsku ciapier nazyvajecca Kamsamolskaja. Histaryčna vulica nazyvałasia ŭ honar śviatoha Fielicyjana, chryścijanskaha pakutnika III stahodździa ź italjanskaj Umbryi. U 1713 hodzie trunu ź jahonymi relikvijami źmiaścili ŭ kaściole ajcoŭ jezuitaŭ, ciapierašniaj Katedry, a mieścičy pryznavali jaho apiekunom Minska. Paśla razhromu paŭstańnia 1863 hoda rasijskija ŭłady prybirali z haradskoj tapanimiki nazvy, źviazanyja z katalictvam — i nazvu vulicy Fielicyjanaŭskaj zamianili na Bahadzielnuju. U 1919 hodzie častku histaryčnych nazvaŭ viarnuli.
«Bohadielniami» ci «bohouhodnymi zaviedienijami» ŭ Rasijskaj Impieryi nazyvali špitali i prytułki.
U 1811 hodzie biskup minski Ihnat Daderka zasnavaŭ Tavarystva dabračynnaści. Z 1840 hoda jano raźmiaściłasia pry Fielicyjanaŭskaj. Tavarystva mieła ŭ svaim rasparadžeńni dźvie kamianicy — trochpaviarchovuju pry samaj vulicy i dvuchpaviarchovuju ŭ padvorku. U hetych budynkach Tavarystva ŭtrymlivała špital, prytułki dla starych i sirot, stałoŭku dla biednych. Adno z pamiaškańniaŭ było adviedziena pad kaplicu, dzie štodnia słužyŭ adzin z ksiandzoŭ minskaj katedry.
Zachavalisia niekalki fotazdymkaŭ kaplicy Dabračynnaści. Jana była nievialikaja pamierami, mieła ałtar z porcikam i kałonami ŭ styli kłasicyzmu, a pamiž kałon — vialikaja fihura Maci Božaj. Ścieny byli razmalavanyja freskami, jakija častkova nahadvajuć rośpisy Katedry. Voś u hetuju kapličku i puściŭ biskup Łazinski malicca hramadku viernikaŭ-biełarusaŭ. Ale i heta byŭ vialiki krok napierad, bo biełarusy-kataliki ŭ Minsku narešcie atrymali svaje nabaženstvy.
U 1918—1920 hadach biełaruskija nabaženstvy ŭ kaplicy Dabračynnaści vioŭ ksiondz Fabijan Abrantovič. Jon byŭ adnym z samych adukavanych biełaruskich ksiandzoŭ taho času, byŭ doktaram teałohii i rektaram minskaj sieminaryi. Ksiondz Abrantovič byŭ taksama kiraŭnikom biełaruskaj Katalickaj Demakratyčnaj Złučnaści — arhanizacyi, jakaja zhurtavała ŭ Minsku bolš za 500 śvieckich viernikaŭ i zajmałasia dabračynnaściu, aśvietaj i kaapieratyŭnym handlem. Apošniaje było važnym dla hramadstva va ŭmovach vajny i ciažkaściaŭ z praduktami. Siabry «Złučnaści» źbiralisia na supolnuju viačeru na Kalady i na śniadanak na Vialikdzień.
«Duža mnoha pracuje tut na nivie rodnaj kultury, na nivie adradžeńnia Biełaruskaha narodu ks. dr. praf. F. Abrantovič, rektar Mienskaj Katalickaj Duchoŭnaj Seminaryi. Hety čałaviek ź biełaruskaj ščyraściaj, ź dziŭnaj śvietłaściaj i šyrokaściaj rozumu, ź niazvyčajna ludskoj i dobraj, šlachotnaj dušoj, sapraŭdy moža być nazvany pieršaradnaj siłaj Biełaruskaha narodu i pavadyrom jahonym, jakoha pracu acanić patrapić tolki historyja», — pisała vilenskaja hazieta «Krynica».
Akramia ksiandza Abrantoviča, biełaruskija kazańni ŭ kaplicy Tavarystva Dabračynnaści časam pramaŭlaŭ ksiondz Andrej Cikota, paźniejšy hienierał ordena maryjanaŭ, a taksama ksiondz Vincent Hadleŭski, jaki słužyŭ u Niaśvižy i čas ad času pryjazdžaŭ u Minsk. 14 śniežnia 1919 hoda ŭ kaplicy prapaviedavaŭ samy viadomy biełaruski katalicki dziejač, ksiondz Adam Stankievič.
25 sakavika 1920 hoda ŭ kaplicy adbyłosia nabaženstva z nahody druhoj hadaviny abviaščeńnia niezaležnaści Biełaruskaj Narodnaj Respubliki. Jak zvyčajna, kazańnie pramoviŭ ksiondz Abrantovič, a chor śpiavaŭ biełaruskija relihijnyja pieśni. Ludziej na śviatočnaje nabaženstva pryjšło šmat. «Kaplica nie mahła patoŭpić usich biełarusaŭ-katalikoŭ z roznych biełaruskich arhanizacyjaŭ. Na nabaženstvie byli taksama i dzieci-kataliki ź biełaruskich prytułkaŭ, na hrudziach jakich krasavalisia biełaruskija nacyjanalnyja znački», — pisała vilenskaja «Krynica» ŭ №9 za 1920 hod.
«Krynica» ŭźniała i patrebu asobnaha kaścioła dla biełarusaŭ. «U Miensku Biełarusy-kataliki ŭžo nie toŭpiacca ŭ kaplicy, u jakoj dahetul malilisia; jany damahajucca dla siabie asobnaha kaścioła. Astajecca tolki pažadać im davieści da pamysnaha kanca svaje śviatyja damahańni».
Kali ŭ lipieni 1920 hoda Minsk znoŭ zaniali balšaviki, nie prajšło šmat času da momantu, kali jany začynili Tavarystva dabračynnaści ź jaho kaplicaj. Ksiondz Abrantovič niejki čas słužyŭ biełaruskija nabaženstvy ŭ Čyrvonym kaściole.
U volny ad nabaženstvaŭ čas ksiondz Fabijan Abrantovič adviedvaŭ paeta Janku Kupału, jaki zimoj 1920—21 hoda pravioŭ try miesiacy ŭ špitali paśla pierytanitu i apieracyi. Kupała paźniej pisaŭ, što moža i nie vyžyŭ by, kali b nie apieka ksiandza Abrantoviča. Ale nieŭzabavie śviatar byŭ vymušany pakinuć Minsk i pierabracca ŭ Navahrudak, dzie była časovaja rezidencyja biskupa Zyhmunta Łazinskaha i dzie niekalki hadoŭ pracavała sieminaryja. Paźniej ksiondz Abrantovič ustupiŭ u orden maryjanaŭ, a ŭ vieraśni 1939 hoda jaho aryštavali Saviety. Jon pamior u maskoŭskaj turmie «Butyrka» 2 studzienia 1946 hoda.
Miesca, dzie byli damki Tavarystva dabračynnaści, ciapier častka kompleksu budynkaŭ KDB. Na byłoj Fielicyjanaŭskaj visić šylda čekisckaha kłuba imia Dziaržynskaha. Budynki tavarystva mocna paciarpieli ŭ čas Druhoj suśvietnaj vajny. Ale nie vyklučana, što niejkija častki ścienaŭ i padmurkaŭ mahli zachavacca i ciapier składajuć častku hebisckich hmachaŭ.
Miesca, dzie biełarusy ŭpieršyniu malilisia pa-biełarusku, varta adznačyć miemaryjalnaj šyldaj. Jaho varta budzie ŭklučyć u ekskursijny maršrut pa miaścinach BNR — bo mienavita dziakujučy aktyvizacyi nacyjanalnaha ruchu ŭ kancy Pieršaj suśvietnaj vajny biełarusam udałosia damahčysia nabaženstvaŭ u rodnaj movie.
«Naša Niva» — bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆ
Kamientary