Što Bialacki raskazaŭ pra turmu, vajnu, Nobieleŭskuju premiju i budučyniu Biełarusi. Poŭny tekst intervju

— Chočam pahavaryć z vami, Aleś, jak z pravaabaroncam u turmie, nabielistam u turmie: što vy bačyli, što pieražyli asabista, u čym udzielničali, u čyim losie i jakija vysnovy z heta zrabili, jakoju pabačyli Biełaruś z taho boku krataŭ.

I pierš za ŭsio chacieŭ by spytać, čamu ŭ 2021 hodzie vy vyrašyli zastavacca ŭ Biełarusi, razumiejučy, jak toje było papiarednim razam, kali vas aryštoŭvali, razumiejučy maštab represij, jakija na toj momant užo razharnulisia. I ci abmiarkoŭvali vy heta z kalehami Stefanovičam i Łabkovičam?

— Sapraŭdy, my byli ŭ huščy padziej 2020 i 2021 hoda, choć i ŭ nie pieršych radach, ale što tyčyłasia dapamohi represavanym, zboru infarmacyi, raspaŭsiudu infarmacyi — «Viasna» rabiła ŭsio dziela taho, kab sabrać infarmacyju pra ludziej, jakich tady masava bili i sadžali, jakija nieviadoma kudy dziavalisia, i pra ichnija losy.

Šukali mahčymaści dla dapamohi. I napačatku, kali ŭdar ŭładaŭ prychodziŭsia pa šyrokich kołach aktyvistaŭ, palityčnych aktyvistaŭ, nas dzieści nie zaŭvažali: vidavočna, što ŭ KDB, milicyi prosta nie stavała na ŭsich siłaŭ. Ale ŭ 2021 hodzie, kali jany pastupova-pastupova pašyrali absiah represij, stała zrazumieła, što i my znachodzimsia pad pilnaj uvahaj.

Pavialičyć

U vieraśni 2020 hodu ŭ nas była aryštavanaja Marfa Rabkova, siabroŭka «Viasny». U studzieni 2021 hodu prajšli pieršyja vobšuki ŭ našych viasnoŭskich siabroŭ, na ofisach «Viasny». I paśla hetaha stała zrazumieła, što nieŭzabavie mohuć być i represii niepasredna, piersanalna suprać tych, chto pracavaŭ u «Viaśnie» ŭžo vielmi daŭno, chto viadomy, chto davaŭ intervju, chto pracavaŭ u roznych kirunkach pravaabarončaj dziejnaści ŭ Biełarusi.

Maje kalehi ŭ hety čas vyjazdžali na kanfierencyju za miažu, i kali jany viartalisia ŭ Biełaruś u lipieni 2021 hoda, to na miažy ich spynili, byŭ vielmi detalovy vobšuk. Heta byŭ jašče adzin tryvožny zvanok, paśla jakoha my sustrakalisia z Uładziem Łabkovičam i z Valancinam Stefanovičam. Nahadaju, heta byŭ čas kavidu. Pamiataju jak zaraz, jak my siadzieli ŭ roznych kutach pakoja i razmaŭlali pra našyja budučyja płany, pra toje, što moža adbycca.

I ja tady skazaŭ, što mnie jak staršyni arhanizacyi, jakaja ŭžo ciarpić ad represij — a našyja vałanciory i Marfa Rabkova ŭžo tady siadzieli ŭ turmie — nie vypadaje zaraz uciakać na emihracyju, sychodzić, źjazdžać ź Biełarusi, bo heta budzie vyhladać nie zusim słušna. Tym bolš što na viadomaść našaj arhanizacyi, «Viasny», zvažali, biezumoŭna, i biełaruskija ŭłady, i mižnarodnaja supolnaść. My pavinny byli trymać hety ŭdar i być razam z achviarami palityčnych represij, uvohule z šyrokim kołam ludziej, jakija praciahvali supraciŭ, my musili dapamahać, my dapamahali ŭ Biełarusi da apošniaj chviliny, znachodziačysia tam, tym, chto ŭžo źniavoleny. Heta była dapamoha samaha roznaha vidu: i pieradačy ŭ turmy, i maralnaja dapamoha siemjam, i zbor infarmacyi, prysutnaść na sudach, manitorynh hetych palityčnych sudoŭ. My rabili hetuju pracu, pytańnie, ci źjechać, my abmiarkoŭvali i vyrašyli — nie, zastajomsia.

I litaralna praz paru dzion paśla hetaha abmierkavańnia adbylisia aryšty, zatrymali nas i taksama šerah našych siabroŭ z «Viasny». Byli masavyja pieratrusy, usiaho bolš za 120 vobšukaŭ pa ŭsioj Biełarusi, datyčnych «Viasny». Heta byli i rehijanalnyja ofisy «Viasny», i minskija ofisy, i našy kvatery, kudy ŭłomvałasia milicyja — apieratyŭniki pravodzili hetyja pieratrusy, heta było vielmi maštabna, šyroka. U SIZA na Vaładarcy zastalisia my ŭtroch — Uładź Łabkovič, Valancin Stefanovič i ja. Peŭny čas tam znachodziłasia i žonka Uładzia Łabkoviča, ale praz 10 dzion, dziakuj Bohu, jaje vypuścili, i my zastalisia ŭtroch u takoj situacyi, razam z sotniami inšych palitviaźniaŭ, jakija na toj čas byli ŭ Biełarusi.

Pavialičyć

Maralna ja byŭ hatovy, dla mianie heta było dežaviu, jak byccam by ja viarnuŭsia, adkruciŭšy 8 hadoŭ, u toj čas, kali ja siadzieŭ na Vaładarcy. U 2021 hodzie ja znoŭ apynuŭsia tam, tolki ŭ susiednich ŭžo «chatach», u susiednich kamierach.

Było adčuvańnie, što voś usio tut znajomaje, što mašyna prakruciła niejki adcinak žyćcia, i ty znoŭ viarnuŭsia ŭ hetyja nie zusim, ja skazaŭ by, narmalnyja ŭmovy. Bo tam zaŭsiody pieranasielena, zaŭsiody prablemy ź miedycynaj, usialakija inšyja prablemy. Viarnuŭsia ŭ hetaje ciažkaje stanovišča.

My zastalisia, inšaja sprava, što, moža być, my nie spadziavalisia, nie raźličvali, što naša źniavoleńnie budzie takim doŭhim. Z momantu zatrymańnia da momantu vyzvaleńnia mianie i Uładzia Łabkoviča, jakoje adbyłosia 13 śniežnia 2025 hoda, prajšło 4 hady i 5 miesiacaŭ, ličy 4 z pałovaj hoda. A Valancin Stefanovič dasiul praciahvaje siadzieć, u jaho hety turemny ličylnik, tajmier nie spyniŭsia, jon praciahvaje cikać dzień za dniom, źniavoleńnie praciahvajecca.

Što paŭpłyvała na takoje doŭhaje, praciahłaje źniavoleńnie — terminy ŭ nas byli davoli vialikija, mnie dali 10 hadoŭ źniavoleńnia, Valancinu — 9, Uładziu — 7 hadoŭ? Paŭpłyvała, biezumoŭna, situacyja z vajnoj va Ukrainie, jakaja raptam i samu tematyku i prablematyku Biełarusi adsunuła na zadni płan, i toje, što ŭ nas pačałosia faktyčna vajennaje stanovišča. Biełaruś vielmi mocna była ŭciahnutaja ŭ hetuju vajennuju kampaniju, nie treba kazać, kolki rasijskaj vajskovaj techniki prajechała praź Biełaruś. Ź Biełarusi pačałasia ŭvohule ŭsia vajna: rasijskija vojski ŭvajšli va Ukrainu ź biełaruskaj terytoryi.

I, biezumoŭna, trahiedyja, što naša znachodžańnie ŭ turmie ŭ niejkaj stupieni abiascenienaje, my stali zakładnikami, my stali ŭ vialikim sensie, možna skazać, pałonnymi, jakimi byli faktyčna da apošniaha dnia źniavoleńnia, da našaha vyzvaleńnia.

— Aleś, my jašče vierniemsia da hetych balučych temaŭ — temy vajny i temy vašaha ŭtrymańnia ŭ turmie — ale ja zaraz chacieŭ by viarnucca da toj vašaj sustrečy troch, jašče na voli, u roznych kutkach adnaho pamiaškańnia. Heta značyć, vy raspracavali niejki «płan B» na vypadak aryštu ŭsiaho kiraŭnictva «Viasny»?

— Pastupova našy siabry, inšyja siabry arhanizacyi paśla aryštu Marfy i paśla pieršych pieratrusaŭ u studzieni 2021‑ha hoda faktyčna vyjechali ź Biełarusi. My arhanizavali hety vyjezd našych siabroŭ. Valancin Stefanovič tak i skazaŭ pra heta na sudzie ŭ svajoj apošniaj pramovie: my hatovyja siadzieć u turmie, bo sama «Viasna», naša maładziejšaje pakaleńnie, jakoje vyrasła za 25 hadoŭ isnavańnia «Viasny» (darečy, u nastupnym hodzie budzie ŭžo 30 hadoŭ), vyjechała za miežy, i «Viasna» praciahnie žyć i pracavać dalej, niahledziačy na toje, što my, zasnavalniki «Viasny», jakija pracavali tam pa 20 hadoŭ, znachodzimsia ŭ niavoli.

— My bačyli, jak plonna pracuje «Viasna», jak jana robić niejmaviernyja spravy, a vam było viadoma pra heta tam?

— Ja byŭ adzin raz u Vilni paśla vyjezdu «Viasny» ź Biełarusi, niahledziačy na kavid. My nie prosta płanavali evakuacyju, kab ludzi źjechali, siadzieli tam i čakali, pakul źmienicca situacyja, a kab jany, źjechaŭšy, adrazu padklučalisia da pracy i praciahvali faktyčna ŭsie kirunki, jakimi zajmajecca pravaabarončy centr «Viasna».

Tamu praca nie spyniałasia, jana adrazu była praciahnutaja. Mnie ŭdałosia pabyvać tut, u Vilni, napačatku 2021 hoda, kali tut byŭ adkryty pieršy ofis «Viasny» i jaho praca, dziakuj Bohu, pačałasia. Ja viarnuŭsia ŭ Minsk. Niekalki miesiacaŭ jak užo pačałosia hetaje ichnaje asobnaje žyćcio ad nas. Choć treba skazać, što kali pravaabaroncy znachodziacca ŭ turmie, situacyja paradaksalnaja — tam ty nie zajmaješsia pravaabarončaj dziejnaściu, bo ŭ ciabie niama takich mahčymaściaŭ. Ale sam fakt znachodžańnia pravaabaroncy ŭ turmie faktyčna źjaŭlajecca praciaham našaj pracy, našaj dziejnaści, prosta što ŭ inšaj formie.

Pavialičyć

Našy siabry za miažoj pracavali ŭ našych tradycyjnych kirunkach. A my siadzieli i hetym svaim siadzieńniem śviedčyli — u Biełarusi ŭzrovień demakratyi nulavy ci admoŭny, jak i ŭzrovień zachavańnia pravoŭ čałavieka, i staŭleńnia ŭładaŭ da hramadzianskaj supolnaści. Bo znachodžańnie pravabaroncy ŭ turmie luboj krainy — heta samy pieršy markier, jaki pakazvaje, što adbyvajecca z pravami čałavieka ŭ hetaj krainie. Toje ž samaje ŭ Biełarusi. Znachodžańnie ŭ turmie pravaabaroncaŭ, žurnalistaŭ jarka pakazvaje, što ŭ krainach iduć masavyja represii, adsutničaje demakratyja, adsutnyja pravy čałavieka. Kraina znachodzicca ŭ krytyčnym, nienarmalnym stanie.

My prachodzili ŭsio heta 100 hadoŭ tamu. Samaje cikavaje, što historyja zrabiła koła. U 1920-30‑ia hady ŭ Biełarusi adbyvalisia masavyja represii suprać biełaruskaj intelihiencyi, suprać moładzievych aktyvistaŭ, suprać piśmieńnikaŭ, historykaŭ, dziejačaŭ kultury, uvohule tych ludziej, jakija stvarali niezaležnuju Biełaruś, ale nie byli kamunistami pa svaich pierakanańniach. Jany ŭsie byli pasadžanyja, represavanyja. I koła hetaje praviarnułasia.

Niejkija ŭmovy ŭtrymańnia ciažka paraŭnać z tym časam. Usio ž 100 hadoŭ prajšło. Ale tym nie mienš nazvać ich narmalnymi nielha. My pieražyli faktyčna ŭsio toje, što apisaŭ Sałžanicyn «U kole pieršym». Voś i my svaje koły tut pieražyli — razam ź inšymi palityčnymi źniavolenymi. Heta značyć, što ŭsie my prajšli praz bury. Voś Uładź Łabkovič byŭ zaraz vyzvaleny z krytaj turmy. My znachodzilisia razam ź inšymi palityčnymi źniavolenymi, jakija reprezientujuć faktyčna ŭsio biełaruskaje hramadstva. Tam siadziać usie. I studenty, i moładź, i nastaŭniki, i daktary, i spartsmieny — kaho tam tolki niama. I vajskoŭcy, i ŭsie tam siadziać.

Tam siadzieli i praciahvajuć siadzieć pravaabaroncy. Zaraz u turmie siadziać Marfa Rabkova i Valancin Stefanovič, nahadaju — Nasta Łojka i inšyja vałanciory, tam ludzi, jakija pracavali ŭ pravaabarončych arhanizacyjach, dapamahali. Heta pakazvaje, što my źjaŭlajemsia častkaj našaha aktyŭnaha biełaruskaha hramadstva, my pieražyli tyja ž prablemy, tuju ž trahiedyju, jakaja razharnułasia ŭ Biełarusi ŭ apošnija hady. I nam nie soramna, nie skažaš, što my schavalisia, adsiadzielisia ŭ hety čas pa-za hetymi padziejami.

— Pravaabaroncu ŭ Biełarusi naturalna siadzieć u turmie, vy mnie heta pisali ź minułaj svajoj adsiedki z babrujskaj kałonii. Zaraz naładzić listavańnie nie ŭdałosia. Ci nie było dumki, škadavańnia, što na voli vy byli b bolš efiektyŭnym?

— Paŭtaru toje, što kazaŭ Valancin Stefanovič: naša sprava, karotka kažučy, była siadzieć. A sprava inšych pravaabaroncaŭ z našaj arhanizacyi — pracavać. Usie my rabili ahulnuju spravu, voś tak jano atrymlivałasia.

I treba taksama razumieć, što paśla chviliny aryštu vybaru ŭ ciabie niama. Ty nie možaš vybirać, zastaŭsia b ty ŭ Biełarusi ci źjechaŭ by, ty ŭžo ŭsio, pajšoŭ. Hetaja mašyna ciabie, tvaje kostki pačała jak by pieramołvać, jana ciabie zakruciła, ty znachodzišsia ŭ hetym niaśpiešnym, ale biaźlitasnym kole, jakoje krucić ciabie, i ŭžo mała što zaležyć ad tvaich žadańniaŭ. Adzinaje, što tam vielmi važna, — heta zachavacca samomu, zachavać svaje pryncypy i pa mahčymaści zachavać svajo zdaroŭje. Voś heta pytańni, jakija byli štodzionnymi dla nas i jakimi my tam zajmalisia pa-za misijaj pravaabaroncaŭ, vysokaj misijaj, pra jakuju ja raskazvaŭ.

Pavialičyć

Viadoma ž, ja tam nie dumaŭ kožny dzień, jak i maje kalehi, što vo my takija małajcy, što my siadzim razam ź inšymi źniavolenymi ŭ turmie. My pra heta nie dumali, my dumali pra samyja elemientarnyja rečy: jak arhanizavać svajo žyćcio, kab jano było bolš-mienš prystojnym u samych roznych i składanych umovach. Jak kazaŭ adzin moj znajomy: ja tam čatyry hady spaŭ na bietonie. Umoŭna kažučy, heta takaja mietafara — spać na bietonie na praciahu źniavoleńnia; jano prymušała nas u pieršuju čarhu dumać pra niejkija biahučyja spravy elemientarnaha vyžyvańnia, ale ŭ toj ža čas i pra vytrymku. Treba było vytrymać hetuju situacyju, nie skarycca, nie paddacca na iluzii, bo što tyčycca napisańnia pamiłavańnia, sprob naładzić kantakty z administracyjaj, pisańnia listoŭ uładam Biełarusi — heta ŭsio nas nie tyčyłasia. My byli pa-za ŭsimi hetymi chistańniami, my ćviorda trymalisia svajoj pazicyi, z adnaho boku, a z druhoha boku — cicha siadzieli.

— Ale davajcie pieraniasiomsia z 2021 u 2022 hod. Była vielmi važnaja padzieja ŭ kancy hetaha hoda, kali ŭžo pačałasia vajna. Vam była prysudžanaja Nobieleŭskaja premija, i Natalla Pinčuk, vaša žonka, vystupała ŭ Osła z Nobieleŭskaj pramovaj. Było šmat publikacyj, šmat cikavaści. Heta sapraŭdy histaryčnaja padzieja dla Biełarusi — druhaja Nobieleŭskaja premija, pieršaja Nobieleŭskaja premija miru i premija palitviaźniu, pravaabaroncu. Jak vy daviedalisia pra heta? Jakaja była reakcyja vašych sukamiernikaŭ na hetuju padzieju, na hetuju pramovu, i reakcyja administracyi, što asabliva cikava?

— Navina heta była dla mianie niečakanaja, choć abmierkavańnie, chto ž budzie hetym nobieleŭskim łaŭreatam, było. Tady była mahčymaść padpisacca na takuju rasijskuju «Niezavisimuju hazietu», jakaja davała taksama materyjały i pra Biełaruś, davoli vostryja jašče (nie viedaju, mabyć, jaje ŭžo niama tam, nie vychodzić jana). I možna było padpisacca na jaje, uličvajučy, što ŭsie niezaležnyja biełaruskija srodki masavaj infarmacyi byli zakrytyja. Heta była adzinaja krynica, ź jakoj možna było atrymać niejkuju biahučuju infarmacyju, što ž robicca ŭ Biełarusi. Samaje cikavaje — z haziety, jakaja vychodziła ŭ Maskvie. I tam napiaredadni vyznačeńnia nobieleŭskaha łaŭreata byŭ artykuł pra heta i pra toje, što biełarusy jość u śpisie, ale mianie tam nie nazyvali. I ja byŭ absalutna spakojny, bo viedaŭ, što atrymać Nobieleŭskuju premiju — heta nasamreč nie tak prosta. Tut vielmi bahata faktaraŭ, jakija pavinny byli skłaścisia ŭ adno, kab jaje atrymać.

Pavialičyć

Tamu nie było ŭvohule dumak, što ja mahu być u hetym śpisie i mahu stać łaŭreatam. A daviedaŭsia pra hetuju navinu ja ŭ kastryčniku, kali było aficyjna abvieščana i kali ŭžo srodki masavaj infarmacyi dzieści za ścienami «Vaładarki» pra heta šyroka napisali. Mianie vadzili tady na aznajamleńnie z materyjałami kryminalnaj spravy. U spravie było 210 tamoŭ. Šmatkiłahramovaja takaja sprava: ujavicie sabie, 210 papak hetych papier u našaj spravie. Heta tysiačy dakumientaŭ, ź jakimi treba było znajomicca pierad sudovym pasiadžeńniem. I stojačy ŭ kalidory pierad tym, jak zajści ŭ pakojčyk, kab čytać hetyja tamy, dzie taksama zvyčajna siadzieli advakatka i adzin sa śledčych, jaki vioŭ hetuju spravu, ja čuju, jak mnie adzin sa źniavolenych kaža (tam davoli bahata palityčnych źniavolenych, ja nie viedaŭ hetaha chłopca): «Aleś, zdajecca, vy nobieleŭski łaŭreat?» Zdajecca… Ja heta ŭspryniaŭ spačatku jak žart, nie pavieryŭ u heta absalutna, ale kali zajšoŭ i advakatka paćvierdziła toje, što jana pračytała, što inšyja advakaty pieradali joj, što «tvoj padsudny — nobieleŭski łaŭreat», to dla mianie heta było vializnaje ŭražańnie. Ja byŭ mocna ŭražany, bo absalutna nie byŭ hatovy, voś pra što ja tady nie dumaŭ, dyk heta pra Nobieleŭskuju premiju.

Nu i treba taksama razumieć, ja heta adrazu zrazumieŭ, što heta nie čysta maja premija, jana nie była dadziena mnie. Jak, darečy, časta i dajucca hetyja premii — simvalična, kab padkreślić niejkuju źjavu, niejkuju prablemu, jakaja jość u śviecie ci ŭ peŭnym hramadstvie. Takim čynam jana davałasia ŭ svoj čas Andreju Sacharavu 50 hadoŭ tamu, kab padkreślić adsutnaść pravoŭ čałavieka ŭ Savieckim Sajuzie i padtrymać adčajnuju pracu pravaabaroncaŭ taho, savieckaha času, bo tady pravaabarončaja dziejnaść adnaznačna zakančvałasia źniavoleńniem, pieraśledam.

Heta była premija, skažam tak, usim demakratyčna nastrojenym biełarusam, jakija vyjšli ŭ 2020 hodzie, vychodzili ŭ 2021 hodzie, praciahvali svajo zmahańnie za demakratyju, za pravy čałavieka, za spraviadlivaje hramadstva, za spraviadlivyja vybary. Voś usim hetym ludziam hetaja premija była dadziena, kab padkreślić mužny ŭčynak, faktyčna podźvih, hety narodny ŭsplosk, jaki my bačyli na svaje vočy, u jakim my brali ŭdzieł nakolki mahli. Zrazumieła, što tolki my, «Viasna» ci hramadskija arhanizacyi, hetaha nie mahli arhanizavać. Miljony ludziej, jakija patrabavali svabody, — heta i byŭ hołas demakratyčnaj Biełarusi, narodnaj Biełarusi. I premija padkreślivała prablemu zadušeńnia svabody ŭ Biełarusi, toje, što masavyja represii suprać hramadskich aktyvistaŭ, jakija razharnulisia z 2020 hoda i praciahnulisia ŭ 2021-m, pavinny skončycca, heta nienarmalna. Hetyja ludzi damahalisia samych elemientarnych, zvyčajnych rečaŭ. I ŭłady, adpaviedna, nielehitymnyja, jany parušajuć pravy čałavieka, heta faktyčna chunta, jakaja ŭtrymlivaje ŭładu niezakonna. Voś pra ŭsio heta havaryła hetaja premija. Ja byŭ tolki reprezientantam, nie bolš za toje, adnym z tych tysiač, sotniaŭ tysiač ludziej, jakija chacieli demakratyi i pravoŭ čałavieka ŭ Biełarusi. Ja heta vydatna razumieŭ, tamu adčuvańnia taho, što heta niejkaja vialikaja maja zasłuha, u mianie nie było tady i niama zaraz.

Pavialičyć

Ja miarkuju, što heta sapraŭdy narodnaja biełaruskaja premija, jana naležyć usim biełarusam, usim demakratyčnym biełarusam, jakija zmahalisia za demakratyju, jakija rabili i robiać što mohuć. Heta biezumoŭna važny momant. Nu i jašče treba ŭličyć, što razam sa mnoju stali łaŭreatami dźvie pravaabarončyja arhanizacyi — rasijskaja i ŭkrainskaja. Heta padkreślivała trahičnuju, dramatyčnuju situacyju, źviazanuju z vajnoj, jakaja razharnułasia ŭ tym ža 2022 hodzie, premija pryciahvała ŭvahu da hetaha vajennaha kanfliktu, bo premija — miru. Jana pasyłała sihnał i rasijskim uładam, i biełaruskamu režymu, i rasijskamu režymu: spynicie vajnu, vy robicie złačynstvy. Ale hety sihnał biełaruskija i rasijskija ŭłady ŭsprymajuć vielmi svojeasabliva. Jany razumiejuć tolki palityku siły, sihnały siły, hvałtu, jak i ŭsie dyktatary. Uhavory ci humannyja pasyły jany ličać vielmi niesurjoznymi. I jość u peŭnym sensie niedaacenka značeńnia hetaj premii, niesurjoznaść prysutničała i pry dalejšym maim znachodžańni ŭ turmie.

— Aleś, skažycie, vaš aŭtarytet siarod viaźniaŭ i pradstaŭnikoŭ administracyi vyras paśla Nobieleŭskaj premii miru?

— Što tyčycca viaźniaŭ, to tak. Tyja, chto razumieje, chto čuŭ kali-niebudź pra hetuju Nobieleŭskuju premiju, štości viedaje pra jaje, to, biezumoŭna, jany stavilisia z pavahaj. Asabliva zaraz, kali było šmat razmoŭ pra toje, ci atrymaje Donald Tramp hetuju premiju, ci nie ŭ 2025 hodzie, heta znoŭ pryciahnuła ŭvahu.

My siadzim u tak zvanaj «lency», u «leninskim pakoi», hladzim televizar, a tam iduć debaty, ci atrymaje Nobieleŭskuju premiju miru Tramp, ci nie, a tut siadzić nobieleŭski łaŭreat razam z takimi ž… Dvaccać čałaviek siadziać na hetych łaŭkach, i jon siadzić pamiž imi. Zrazumieła, što dla ludziej heta byŭ niejki nonsens — jak takoje moža być.

Pavialičyć

Ale z ulikam taho, što biełarusy nieemacyjny narod i što ŭ turmie heta jašče bolš prajaŭlajecca, bo lubyja emocyi absiakajucca administracyjaj, ličycca, što ty pavinien tam siadzieć z zakrytym rotam, to, biezumoŭna, tam hetych vykazvańniaŭ i pasyłaŭ ad źniavolenych było mienš. Ale było vidavočna, što navat u kryminalnikaŭ, u ludziej, jakija nikoli nie zajmalisia palitykaj, jakija admoŭna staviacca ŭvohule da ŭsioj palityki, navina vyklikała peŭnuju pavahu: hety dziadźka sapraŭdy niejki tam vielmi viadomy. Heta spres było i ŭ kałonii, i ŭ SIZA. A što datyčycca administracyi — heta ja taksama zaŭvažaŭ — jany pra heta viedajuć, pa-pieršaje, ale jany pracujuć. Asabliva tyja, chto robić karjeru. Jak u luboj strohaj dziaržaŭnaj struktury, jość bolš takija karjerysty, a jość jak by zvyčajnyja pracaŭniki. I voś karjerysty pracavali stroha pa instrukcyjach, jak treba adnosicca da palitviaźniaŭ, usio heta raspaŭsiudžvałasia i na mianie.

— To-bok palohki dla nobieleŭskaha łaŭreata nie było?

— Nie, asabliva heta datyčyłasia 2023 hoda, jak tolki ja pryjechaŭ u kałoniju, hetak było jašče i ŭ 2024-m. Ja prachodziŭ praz usio toje, praz što prachodzili palityčnyja źniavolenyja. Heta i źniavahi, heta i razmovy na «ty», da ciabie stavilisia jak da zvyčajnaha źniavolenaha, jak da palitźniavolenaha. Zachaciełasia načalniku režymu — jon ciabie raspranuŭ dahała, prymusiŭ prysiadać, bo jon tabie robić poŭnuju pravierku, chacia tam u ciabie tolki sustreča z advakatam. Pierad hetym jon ciabie raspranuŭ, a to raptam ty praniesieš niejkuju cydułku ci što jon tam šukaŭ, ja nie viedaju. Heta ŭsio — ździeki i niečałaviečaje abychodžańnie — było, biezumoŭna.

I byli biaskoncyja pratakoły ab parušeńni pravił unutranaha rasparadku, jany vielmi lubili vypisvać hetyja papiery. Za lubuju drobiaź i pa spravie, i biez spravy — što ty nie paholeny, u ciabie čaraviki nie pačyščanyja, ty kiepska prybraŭ u siekcyi, kali tvoj čas prybirać, nie pavitaŭsia, kali prajšoŭ načalnik niejki. Usio heta było, ja i sam nie viedaŭ, što na mianie było stolki papier. Ale voś paru miesiacaŭ tamu ja prachodziŭ pałovu terminu svajho źniavoleńnia. Uličvajučy normu «dzień u SIZA za paŭtara ŭ kałonii» i toje, što my ŭ SIZA praviali amal dva hady, mnie atrymałasia čystaha terminu 9 hadoŭ i paŭtara miesiaca — toje, što ja musiŭ adsiadzieć. Niadaŭna ja prachodziŭ atestacyju za pałovu hetaha terminu i na joj pačuŭ, što na mianie, akazvajecca, za dva z pałovaj hady znachodžańnia ŭ Horackaj kałonii skłali 23 pratakoły ab parušeńni ŭnutranaha rasparadku. Ja ličyŭsia złosnym parušalnikam. Nobieleŭski łaŭreat — złosny parušalnik pravił rasparadku. Heta całkam narmalna, biez usialakaj šyzafrenii dla miascovaha horackaha načalstva.

Asabliva baluča było pry vyzvaleńni 13 śniežnia, kali namieśnik načalnika kałonii, načalnik režymnaha adździełu, načalnik apieratyŭnaha adździełu, aficery, jakija vypuskali mianie z kałonii, zabrali ŭsie papiery, jakija ŭ mianie byli, usiu pierapisku, tyja listy, jakija na pačatku da mianie dachodzili, a potym pierastali dachodzić. Ale ja staraŭsia zachavać toje, što dachodziła ŭ 2021, 2022 hodzie da pačatku vajny, bo jak pačałasia vajna, to faktyčna my apynulisia ŭ infarmacyjnaj izalacyi, listoŭ było vielmi mała.

Za ŭvieś 2025 hod ja atrymaŭ tolki adzin list ad žonki, naprykład. A jana nie atrymała nivodnaha majho lista. Heta była poŭnaja izalacyja. Akramia taho, ja napisaŭ trysta staronak uspaminaŭ pra muziej Maksima Bahdanoviča i vioŭ dziońnik, u jakim imknuŭsia zanatavać umovy, kab niešta zastałosia. Ale ŭsio heta zastałosia tam i było faktyčna źniščana. Mnie nie dali vyvieźci z kałonii nivodnaj papierki. Voś takoje staŭleńnie da ciabie, voś ty i nobieleŭski łaŭreat. Ty dla ich nichto tam, a nie nobieleŭski łaŭreat. Chacia, viedajučy, praź jakija koły prachodzili inšyja źniavolenyja, jakich bili, jakija znachodzilisia ŭ horšych umovach, čym ja, to mušu skazać, što mianie heta abyšło.

— Ci možacie skazać, ci byli katavańni, nialudskaje abychodžańnie z vami?

— Nialudskaje abychodžańnie, biezumoŭna, tak. Što tyčycca katavańniaŭ — nie. Kali ciabie začyniajuć u ŠYZA, a na tabie tolki lohkaje adzieńnie, a ŭ kamiery plus 8 i ty tam musiš siadzieć 10 sutak, nie možaš spać, bo ciabie kałocić ad choładu, — heta što? Heta i jość nieludskaje abychodžańnie. Kali ty nie možaš sieści, bo padniatyja nary, ty musiš chadzić, a łaŭka vuzkaja — 20 santymietraŭ. Heta toje miesca, dzie ty možaš pasiadzieć pry plus 8 u kamiery, maksimum plus 10, a ty ŭ kašulcy — heta što takoje? Heta datyčycca ŭsich źniavolenych, nie tolki palityčnych.

Hetaja sabačaja savieckaja sistema, jakaja była nakiravanaja na źniščeńnie lubych źniavolenych, roŭna pierajšła ŭ biełaruskuju sistemu ŭ takich miescach, jak štrafnyja izalatary, BURy (baraki ŭzmocnienaha režymu, nazva savieckaha času. — RS), sami kałonii, i roŭna jana raspaŭsiudžvałasia na palityčnych źniavolenych, časam z asablivym akcentam, asablivymi pieraborami. Voś i zaraz, pierad vychadam z turmy, niekatoryja palitviaźni siadzieli ŭ BURy.

— Aleś, jak u 2022 hodzie vy daviedalisia pra napad Rasii na Ukrainu? Ci vy viedali pra toje, što ŭvarvańnie adbyvałasia i z terytoryi Biełarusi, što Biełaruś uciahnutaja?

— My byli tady ŭ SIZA i ŭ našaj kamiery byŭ televizar, my, biezumoŭna, hladzieli ŭsio, što razhortvałasia pierad pačatkam vajny, i ŭžo pa samoj atmaśfiery, pa toj infarmacyi, jakuju davali rasijskija prapahandysty ŭ takich prahramach, jak «60 minut», było zrazumieła, što niepaźbiežna nasoŭvajecca vajna. Dla mianie heta stała zrazumiełym miesiaca za paŭtara da vajny, z pačatku 2022 hoda. Była Alimpijada, heta trochi adsunuła čas pačatku vajny, byli zvaroty da Pucina — nie pačynaj, pakul idzie Alimpijada. Jak jana skončyłasia, to pačalisia vajennyja dziejańni.

Usio heta było dramatyčna — vielmi i trahična — vielmi. Było zrazumieła, što idzie duža ahresiŭnaja sproba adradžeńnia rasijskaj impieryi, pra što ja havaryŭ dziasiatki razoŭ pierad hetym, zhadvajučy hruzinskuju vajnu, Prydniastroŭje i samo zvužeńnie demakratyčnaha pola, demakratyčnych mahčymaściej dla pracy palityčnych partyj, hramadskich arhanizacyj. U Rasii heta adbyvałasia hod za hodam. Tamu kali pačałasia vajna, heta było strašna i trahična. Ja razumieŭ, što heta adabjecca na našym losie vielmi mocna. Ale što my tam mahli zrabić? Tolki hladzieć i staracca atrymać, vyvudzić choć niejkuju infarmacyju, słuchajučy, čytajučy pamiž radkoŭ. Što biełaruskija naviny, što rasijskija — jany davali z svajho punkta pohladu. Infarmacyja pra toje, što rasijskija vojski prajšli praź biełaruskuju miažu, źjaviłasia ŭ rasijskaj pieradačy «60 minut» faktyčna adrazu, jany pakazvali hetyja kadry — jak tanki prachodzili praź biełaruskija pamiežnyja pierachody na terytoryju Ukrainy, i chtości tam ź biełaruskich pamiežnikaŭ ci mytnikaŭ zdymaŭ hetyja tanki.

Potym źjaviłasia infarmacyja pra rakietnyja ŭdary z terytoryi Biełarusi. Potym źjavilisia niezrazumiełyja i nieapraŭdanyja abhruntavańni Łukašenki, što my, maŭlaŭ, abaranialisia takim čynam, bo pa nas chacieli stuknuć, što heta byŭ naš papiaredni ŭdar — niejkaje hłupstva. Stała zrazumieła, što my ŭ heta ŭłazim usio bolš i bolš. Ja ź vialikim niepakojem i tryvohaj dumaŭ pra toje, što, nie daj Boh, Biełaruś uciahnuć šyrokamaštabna, kali biełaruskaje vojska budzie vymušanaja brać udzieł u hetych padziejach. Uličvajučy, što častkova i Žytomirskaja vobłaść, i Kijeŭskaja byli akupavanyja, padklučeńnie biełarusaŭ było b strašnaj trahiedyjaj, bo vajennyja kanflikty, vojny nie zalečvajucca i nie zabyvajucca ludźmi. My viedajem, nakolki dobra ŭkraincy stavilisia da biełarusaŭ usie dziesiacihodździ da vajny. Ale kali pačynajecca vajna, ahresija z boku Biełarusi suprać Ukrainy, zalačyć hetyja šnary budzie niemahčyma jašče dziesiacihodździami. Jany i zaraz jość, ale mahli b być vielmi strašnymi — toje, što zastajecca paśla vajny na dziesiacihodździ.

Dumaju, što heta ŭ peŭnaj stupieni spyniła i Łukašenku — aproč taho, što jon vydatna razumieŭ, što tady poŭdzień Biełarusi budzie taksama atakavany, paharać i NPZ u Mazyry, i zavody ŭ Bieraści. Tut jašče i ekanamičny momant adyhraŭ svaju rolu, bo ab palityčnych nastupstvach jany časam dumajuć u apošniuju čarhu. Ale niebiaśpieka poŭnaha ŭciahnieńnia Biełarusi ŭ poŭnamaštabnuju vajnu, ahresiju była na praciahu niekalkich hadoŭ. Tolki ŭ apošnija miesiacy Łukašenka zaśpiavaŭ užo pa-inšamu: što my mirnaja kraina, što my chočam miru. Heta daje spadziavańni, što da zakančeńnia hetaj strašnaj vajny Biełaruś nie budzie poŭnamaštabnym jaje ŭdzielnikam.

— Ci źviarnuli vy ŭvahu, Aleś, što bolšaść vyzvalenych 13 śniežnia biełaruskich palitviaźniaŭ vyvieźli va Ukrainu i advozili ich u aŭtobusach, jakija vykarystoŭvajuć pry abmienach pałonnymi?

— Kali my pamiž saboju tam heta abmiarkoŭvali (choć było zabaroniena, ale palityčnyja viaźni znachodzili mahčymaść padtrymlivać kantakty pamiž saboju), to vielmi časta hučała, što my pałonnyja. My pałonnyja padčas znachodžańnia ŭ kałonii — z ulikam taho, što ŭ Biełarusi ŭsie hetyja hady było i praciahvajecca nieabvieščanaje vajennaje stanovišča. My mimavoli apynulisia ŭ roli pałonnych, nie pryznanych farmalna, ale tym nie mienš. Tamu i ŭsie hetyja pracedury našaha vyzvaleńnia vielmi časta nahadvajuć vyzvaleńnie vajennapałonnych. A jak mianie vieźli z kałonii z zaviazanymi vačyma, kali ja navat nie moh aryjentavacca, kudy mianie viazuć z hetych Horak — ci ŭ Rasiju, jakaja tam pobač, ci jašče kudy? Ja moh tolki zdahadvacca, kudy my jedziem. Usie hetyja niuansy pakazvajuć, što ŭ peŭnym sensie palityčnyja źniavolenyja, jakija zaraz znachodziacca ŭ biełaruskich turmach, a tam jašče siadzić bolš za 1000 čałaviek, i ŭvieś čas adbyvajucca novyja aryšty, adnych vypuskajuć, druhich nabirajuć, — usie faktyčna pałonnyja hetaha režymu. My nie byli prostymi źniavolenymi, my znachodzilisia ŭ situacyi poŭnaha biaspraŭja.

— Va Ukrainie była dyskusija, u jakoj niekatoryja vyzvalenyja biełaruskija palitviaźni nie mahli adnaznačna skazać, chto napadnik, chto ahresar. Ci vam tam, u kałonii, było zrazumieła, chto adkazny za hetuju vajnu?

— Mnie ciažka havaryć za inšych palitviaźniaŭ, bo heta vielmi roznyja ludzi, vielmi šyroki śpiektr. Časam heta vielmi prostyja ludzi, jakija nie majuć vyšejšaj adukacyi, palityčnaha dośviedu, šmat dla kaho ŭdzieł u masavych pratestach, jakija byli ŭ nas u 2020—21 hadach, — uvohule pieršy palityčny dośvied. Ja nie biarusia sudzić abo davać acenki, ale što tyčycca tych źniavolenych, ź jakimi ja mieŭ kantakty, to, biezumoŭna, my ŭsie vydatna ŭsio razumieli — chto jość ahresar, i ŭ jakoj situacyi znachodzicca Ukraina, i čamu dla Łukašenki važna było, kab Rasija pieramahła Ukrainu, kab tam znoŭ byŭ saviecki mordar.

Bo jon bajaŭsia, jak i Pucin baicca, prykładu stanoŭčaj demakratyčnaj transfarmacyi susiedniaj krainy, jaki moh by stać zaraznym uzoram dla Rasii i dla Biełarusi. Jany hetaha strašna bajacca. Jak u XVIII stahodździ Prusija, Rasija i Aŭstryja dzialili Reč Paspalituju, to adna z pryčyn była (Kaciaryna II pisała pra heta), što my, Vialikaje Kniastva Litoŭskaje, biełarusy ŭ tym liku, — rassadnik demakratyčnaj zarazy, nam heta nie treba. Hetaja ahresija XVIII stahodździa faktyčna paŭtaryłasia i zaraz — tamu i Łukašenka braŭ u hetym udzieł. Bo dla zachavańnia tatalitarnaj, postsavieckaj sistemy im treba pašyreńnie jaje pola.

A dla nas, dla demakratyčnaj častki biełaruskaha hramadstva, nadzvyčaj važna, kab Ukraina zastavałasia niezaležnaj dziaržavaj, demakratyčnaj dziaržavaj, dziaržavaj — siabram Jeŭrapiejskaha Sajuza. Tady i ŭ nas źjaŭlajucca pierśpiektyvy adbicca ad hetaj rasijskaj impieryi, zachavać svaju niezaležnaść i ŭrešcie stać častkaj jeŭrapiejskaj supolnaści. Represii ŭ Biełarusi praciahvajucca, i situacyja zaraz značna horšaja, čym jana kali-niebudź była — i zakanadaŭča, i vajskova, i jadziernaja zbroja, i źmiena tak zvanaj Kanstytucyi, kali Biełaruś nie stała niejtralnaj dziaržavaj, — usio nakiravana na toje, kab zachavać u Biełarusi isnuju ŭładu, sistemu ŭłady, karkas hetaj postsavieckaj sistemy. Ale heta budujecca na piasku, na zybkaj asnovie, bo pobač jość zusim inšy prykład. Pobač budzie niezaležnaja Ukraina, siabra Jeŭrasajuza, kali ŭkraincy dabjucca, a ja ŭ heta vieru, tych met i zadač, jakija zaraz stajać pierad ukrainskim hramadstvam.

Ujavicie sabie: Biełaruś z usich bakoŭ budzie akružana krainami Jeŭrasajuza. Heta zusim inšaja situacyja, navat čym była pierad 2020 hodam. Voś čamu ahresary pačynali hetuju vajnu. Ja ŭžo nie kažu «Ukraina — siabra NATA», heta pad pytańniem, asobnaje pytańnie. Upłyŭ Jeŭrapiejskaha Sajuza budzie, i, choć ułady Biełarusi imknucca spynić hety ŭpłyŭ, jon budzie niepieraadolny. Dla nas stratehična važna, kab Ukraina pieramahła ŭ hetaj vajnie, stratehična pieramahła. Heta ciažka, sa strataj terytoryj, ale stratehična jany pieramahajuć, bo Pucin nie dabivajecca svajho. A meta jaho — źniščyć hetuju krainu.

Jak hetaha nie razumieć, dajučy kamientary «a što heta za vajna», «a chto vyjhraje», — ja nie viedaju, jak heta zrazumieć. Značyć, ludzi nie zajmajucca nijakim analizam. U turmie infarmacyja abmiežavanaja, ale ty ž hladziš rasijskaje telebačańnie, ty hladziš niejkija fakty, jakija tam adbyvajucca, a z hetych faktaŭ, adkidvajučy kamientary, ty sam možaš rabić vysnovy, što tam adbyvajecca, voś i ŭsio.

— Aleś, vy acanili dehradacyju pienitencyjarnaj i sudovaj sistemy Biełarusi za hetyja hady. A jak ahulna aceńvajecie toje, jak pamianiałasia Biełaruś z pačatku vajny?

— Ja ŭžo kazaŭ, što my viarnulisia na stalinskija rejki. Adzinaje, što dobraje zaraz zastajecca, — heta, biezumoŭna, ludzi. Biezumoŭna. Niahledziačy na toje, što ja siadzieŭ u turmie, ja maralna adčuvaŭ siabie vielmi kamfortna, bo biełaruski narod, jaki b jon ni byŭ, — jon i ŭ turmie taki samy, i na voli taki samy, i ty tam siadziš siarod biełarusaŭ. Mnie było vielmi kłasna i ja nie adčuvaŭ niejkaha dyskamfortu, nie było nijakaj nastalhii.

Byŭ sum pa voli, pa rodnych. Było razumieńnie, što hety režym nie zakančvajecca, nie prajhraje, što jon umacoŭvajecca i jak by sprabuje ŭmacavać svaje siły i mahčymaści na hramadskim uzroŭni, na ŭzroŭni kantrolu nad hramadstvam. Jany heta rabili i robiać zaraz u jaŭnaj mienšaści, prosta jak banda terarystaŭ, jakaja zachapiła ciahnik, horad ci viosku i navodzić tam svaje paradki.

Ale heta nie ich ludzi. Ludzi — našy, voś što treba razumieć. Našy ludzi zastajucca, nikudy nie dzielisia tyja, što vychodzili na masavyja pratesty, choć častka ź ich zaraz baicca vykazacca, častka źjechała, častka maŭčyć, ale biełaruskija ŭłady žyvuć zaraz u varožym asiarodździ. Što b jany ni pakazvali, što b jany ni havaryli. Tamu mnie było tam narmalna.

Ja ŭličvaju, što ŭłady nie źbirajucca zdavacca, jany źviarnulisia da niečuvanych, niebyvałych represij — my nikoli nie pieražyvali taki ŭzrovień represij, jaki abvaliŭsia na biełaruskaje hramadstva, pačynajučy z 2020 hoda. Voś taki zmročny pieryjad našaj historyi, ale heta i pieryjad baraćby. Praciahvajecca baraćba za demakratyju, za pravy čałavieka, za hodnaje isnavańnie, za spraviadlivaść urešcie. Heta takija rečy, jakija ŭ ludziej prosta nie vytrucić. Moładź tym bolš žyvie na hetych padstavach, staroje pakaleńnie, vychavanaje jašče ŭ Savieckim Sajuzie, pastupova adychodzić, takich ludziej fizična stanovicca ŭsio mienš i mienš. Tamu ja pierakanany, što raniej ci paźniej situacyja źmienicca da lepšaha.

Prosta budzie niejak pa-inšamu, čym paznačałasia ŭ 2020 hodzie, kali ludzi mirnym šlacham pierakonvali biełaruskija ŭłady pačać maštabnyja demakratyčnyja reformy ŭ krainie. Nichto ž nie kazaŭ, što my vas tam pazabivajem, my vas na słupach budziem viešać, vy tam takija i siakija. Ad ich prasili, patrabavali: pačynajcie reformy. Ułady skazali «nie», adkazali na heta represijami, jakija abvalilisia na biełaruskaje hramadstva. Značyć, pieryjad supraćstajańnia budzie jašče praciahvacca, ale ŭrešcie, ja dumaju, pierśpiektyvy dla tatalitarnaj niedemakratyčnaj ułady ŭ Biełarusi — bieznadziejnyja.

— U vašych słovach ja čuju aptymizm.

— Biezumoŭna, hetaja ciažkaja historyja, hetyja ciažkija hady, jakija my pražyli — 200 hadoŭ z taho času, jak Biełaruś była akupavanaja Rasijskaj impieryjaj — jany pakazvajuć, što hetaje imknieńnie da voli, da niezaležnaści prosta nievyniščalnaje ŭ biełarusach.

— Ci dapamahali vy ŭ turmie jak pravaabaronca inšym ludziam?

— Mahčymaści tam vielmi abmiežavanyja, što ja moh tam zrabić z taho, što rabiŭ na voli? Ničoha. Viadoma, my dzialilisia, kali atrymlivali niejkija pasyłki, była mahčymaść dapamahać adzin adnamu, najpierš palityčnym źniavolenym. Ale heta tyčyłasia nie tolki ich. Mnie dapamahaŭ šmat chto ź źniavolenych: heta mahła być šakaładka, prosta dobraje słova, upeŭnienaść, što hety čałaviek nie kinie tabie kamień u plečy, vobrazna kažučy. Što ty možaš spać spakojna, nie chvalavacca za svajo žyćcio. Hetaja salidarnaść ludziej, jakija siadzieli ŭ turmie, palityčnych u pieršuju čarhu, vielmi mocna adčuvałasia. Ja znachodziŭsia ŭ takim ža stanie, jak usie inšyja, jak sam atrymlivaŭ, to i sam dzialiŭsia, naturalna, sam addavaŭ i cyharety, i niejkija samyja elemientarnyja rečy. Tym nie mienš ja nikoli nie stračvaŭ dumki, što naša znachodžańnie ŭ turmie i jość našaj pravaabarončaj pracaj.

— Jaki byŭ by vaš zvarot da tych, chto i zaraz u turmie, da palitviaźniaŭ, da tych, chto na voli, ale ŭ emihracyi, da tych biełarusaŭ, jakija doma čakajuć na lepšaje?

— Nie stračvajcie nadziei, nie apuskajcie ruki, praciahvajcie pracavać dziela siabie samich u pieršuju čarhu, dziela biełaruskaha hramadstva, dziela niezaležnaj demakratyčnaj Biełarusi.

• 17
• 0
• 0
• 0
• 0
• 2
• 0
• 5