Паэт і перакладчык Андрэй Хадановіч разважае ў інтэрв'ю на «Радыё Свабода», як беларуская ваенная літаратура паўплывала на «генетычны код» нацыі; заяўляе, што аглушальная параза Расіі ў гэтай вайне можа стаць для яе адзіным шанцам, і раіць, як адказваць на папрокі ўкраінцаў у адрас беларусаў.
— Мы чыталі нашу вялікую беларускую ваенную літаратуру — Быкава, Адамовіча, Брыля, — але не думалі, што вайна можа стаць рэальнасцю для нашага пакалення. Ці стане цяперашняя ўкраінска-расійская вайна важнай тэмай для беларускіх творцаў? Ці яна застанецца «ўбаку», бо (прынамсі, пакуль) вайна не адбываецца на беларускай тэрыторыі?
— Варта сказаць нашым класікам шчыры «дзякуй» за тое, як яны пісалі пра вайну. На фоне таго, як гэта рабілася ў іншых культурах, дзе паказвалі вайну велічна, эпічна, з гераізмам, дзе героі здзяйсняюць подзвігі, Быкаў, Адамовіч, Брыль ды іншыя паказваюць вайну як нешта максімальна супрацьлеглае чалавечай прыродзе.
Як катастрофу, нешта алагічнае. Прайшоўшы праз гэты пласт беларускай літаратуры, чалавек ніколі не скажа «Можам паўтарыць», ён скажа: «Ніколі зноў». Калі гаварыць, ці засталіся мы ўбаку, то варта ўспомніць, што чужых войнаў не бывае. Класік ангельскай літаратуры Джон Дон, цытаваны Хэмінгуэем, казаў, што мы не востраў, а частка кантынента. І таму «Не пытайся, па кім звоніць звон, ён звоніць заўсёды па табе».
І ў сваіх сацыяльных сетках маю, відаць, кожнага трэцяга ці кожнага чацвёртага сябра — украінца. І мы ўжывую бачым здымкі вайны, гэта ўсё вельмі блізка. Шмат беларусаў пасля 2020 года з'ехалі ва Украіну, і некаторыя з іх ужо сёння ваююць за Украіну, супраць акупантаў.
І, нарэшце, мы не можам цалкам гаварыць, што вайна не адбываецца на нашай тэрыторыі, бо менавіта з беларускай зямлі акупанты наносяць па Украіне ракетныя ўдары. Гэтая вайна паказала тое, на што даўно было варта звярнуць увагу — што беларусы самі фактычна апынуліся пад акупацыяй. Рэжым у Беларусі гадамі ваяваў з уласным народам, цяпер паказаў сваю несамастойнасць і марыянеткавасць.
— Тое, што беларусы чыталі беларускіх класікаў пра вайну, хаця б у школе, ці гэта і стала адной з прычынаў беларускага нежадання ваяваць? Тыя самыя славутыя ўжо тры працэнты, якія за вайну. Нават у ябацек, нават у прыхільнікаў Расіі няма прыхільнасці да вайны. Гэта такі беларускі «генетычны код»? Ці яго сфармавала гісторыя, ці можа і наша культура тут далучылася да гэтага? Няўжо панаванне расійскага тэлевізара не выбіла гэты код з беларусаў?
— Я думаю, што ў чымсьці самым галоўным беларусы радыкальна адрозніваюцца ад расіян. Пры ўсёй прысутнасці расійскіх СМІ, пры сеянні імі нянавісці беларусы не маюць у сабе імперскай свядомасці, пастаноўкі «звышзадачы», «гістарычнай місіі». Беларусы не глядзяць на суседзяў зверху, паблажліва, не навязваюць камусьці сваю адзіна магчымую рацыю.
Беларусы (можа, прафесійныя гісторыкі мяне паправяць, але наўрад ці) ні на каго не нападалі, але самі станавіліся ахвярамі на скрыжаваннях еўрапейскіх дарог. Беларусы не маюць у сабе ніякай маніі велічы. Найлепшыя, самыя гераічныя паўставалі і гінулі ў гэтых паўстаннях. Гэта ўсё зрабіла нас больш спакойнымі, больш інтравертнымі — натуральна, гэта можа быць як са знакам плюс, так і са знакам мінус.
Беларуса цяжэй раскруціць на нейкі пагром, агрэсію. Але калі зусім прыперці да сценкі, то ён можа стаць адчайным. У Васіля Быкава ў позняй творчасці ёсьць прыпавесць «Насарогі ідуць». Маленькая племя, якое трапляе пад прыгнёт суседняга племені. Героі спрабуюць чымсьці адкупіцца. Правадыр аддае сястру, потым каханую жонку. І толькі калі героі разумеюць, што ніхто не ўратуе ад знішчэння, яны паўстаюць і нечакана перамагаюць больш магутнага ворага. Вось я не ведаю, што можа нас прыціснуць да сценкі, каб мы паводзіліся так, як цяпер украінцы.
— Пасля 2020 года беларусаў усе любілі як нацыю, якая прадэманстравала сваё імкненне да свабоды, хаця і не дабілася яе. Але расійская вайна, якая вядзецца і з тэрыторыі Беларусі, на жаль, імгненна перабіла гэты імідж (як памятаем, запамінаецца апошняе). І цяпер нам даводзіцца цяжка і напружана даказваць, што беларусы — гэта не рэжым, што мы ўвогуле пад акупацыяй, што мы на 97 працэнтаў супраць вайны і гэтак далей. Ці ўдасца гэта даказаць? Што тут могуць зрабіць людзі мастацтва? Ці вам удаецца даказваць гэта ў кантактах з вашымі ўкраінскімі сябрамі?
— З рознымі людзьмі вельмі па-рознаму. Мне цалкам зразумелыя крыўды і абразы, якімі кідаюцца ўкраінцы. Мы маем заданне на доўгі час — расхлёбваць гэтую кашу. Пакуль ва ўкраінцаў больш важныя справы, чым слухаць нашыя апраўданні альбо контрапапрокі.
Што б ні казалі цяпер украінцы беларусам, галоўнае, каб яны перамаглі. У мірны час нам будзе пра што дыскутаваць. Цяпер нашая задача — тлумачыць, што беларусы як нацыя маюць вельмі ўскоснае дачыненне да рэжыму Лукашэнкі. Аднак гэта не здымае з нас адказнасці, у сэнсе неабходнасці зрабіць усё, што ў нашых сілах, каб дапамагаць украінцам. Шмат хто з беларусаў змагаецца ва Украіне, мы бачым на тэрыторыі Беларусі «рэйкавую вайну», тысячы беларусаў удзельнічаюць у валанцёрскім руху ў Польшчы ды іншых краінах. Такія справы дапамагаюць украінцам зразумець, хто ёсць сябрам, а хто ворагам.
— Існуе банальная фраза, што падчас вайны музы маўчаць. Але выглядае, што якраз цяпер маўчаць нельга, і творчыя людзі прамаўляюць вельмі гучна. Што могуць зрабіць людзі культуры (нават поп-культуры), каб спыніць вайну? Ці слухае іх хто-небудзь у сучасным свеце?
— Вядома, літаратура і культура ў наш час не мае той цэнтральнай ролі валадароў думак. Шмат у каго ад нечаканасці і шоку заняло дыханне, яны анямелі, не могуць прыйсці ў сябе. Але многія не маўчаць — паэты, перакладчыкі. Яны шчыра перадаюць самыя важныя цяпер думкі і эмоцыі. Час пакажа, што з гэтага застанецца ў гісторыі. Але гэта не маўчанне. Гэта шматгалосы хор.
І многія аўтары пішуць у Беларусі, нягледзячы на тое, што частка з нас застаецца ва ўнутранай акупацыі. Паэты, нават тыя, хто насуперак усяму засталіся ў Беларусі, знаходзяць патрэбныя словы і ствараюць новыя сэнсы.
— Сёння шмат кажуць, што трэба адварочвацца не толькі ад расійскай дзяржавы і палітыкі, але і ад расійскай культуры. «Расійская культура разносіць яд дзяржаўнасці», — гаворыць, напрыклад, расійскі публіцыст Аляксандр Няўзораў, які збірае мільённую аўдыторыю. Дзеячы культуры, асабліва на Захадзе, так рэзка не выказваюцца, яны часцей гавораць пра тое, што трэба аддзяляць культуру ад палітыкі. Але, можа, і культура нясе частку сваёй віны?
— Натуральна, што гэта пачалося не сёння і не пры Пуціне. У Другой сусветнай вайне прайграў нацызм, але сярод пераможцаў аказаўся і сталінізм, які гэтую перамогу выкарыстаў на сваю карысць. Немцы і японцы са сваёй паразы зрабілі ўрокі, пакаяліся перад іншымі. А ў Расіі на дзяржаўным узроўні ніхто так і не пакаяўся за злачынствы сталінізму, за масавыя рэпрэсіі.
Расійская культура, асабліва на ўзроўні масавай культуры, паказвае вайну як штосьці ўрачыстае і прывабнае, тое, што «можна паўтарыць», прыніжае іншыя нацыі, яна прызвычайвае чалавека да таго, што вайна магчымая. Але разам з тым, сапраўдныя расійскія творцы выступаюць супраць вайны — але ім не пазайздросціш, бо яны ў безумоўнай меншасціі. Але ў цэлым тое, што адбываецца з расійскай культурай, — гэта катастрофа.
Калі працягваць гістарычныя аналогіі, адзіны шанец для Расіі — аглушальная параза ў гэтай вайне. Так мо яе грамадзяне задумаюцца, што пайшло не так, і зробяць для сябе горкія высновы.
Зусім добра — і для іх саміх, і для суседзяў — ім было б жыць у шэрагу маленькіх дзяржаваў на месцы пераможанай імперыі. Лепшых гарантыяў бяспекі ані для Украіны, ані для нашай Беларусі, ані для ўсяго свету не будзе.
— Падчас вайны што важней — любоў альбо нянавісць? Калі агрэсар робіць злачынствы супраць чалавечнасці, знішчае мірныя гарады — ці трэба стрымліваць свае пачуцці? Ці любоў зноў перамагае смерць?
— Безумоўна, галоўнае — гэта любоў, яна дае сэнс усяму, а ўсё астатняе — толькі вытворнае ад яе. Нават нянавісць, якую мы можам прыняць і апраўдаць, узнікае толькі з любові — калі нехта знішчае тое, што нам дарагое.
Інакш, нянавісць без любові — гэта той Мордар, які мы назіраем на Усходзе ад нас. І тут я працытую ўкраінскага аўтара Сяргея Жадана, якога я люблю і паважаю і якога нядаўна вылучылі на Нобелеўскую прэмію па літаратуры, які кожны дзень піша з няскоранага Харкава. Ён напісаў: «Мова знікае, калі на ёй не гаворыцца пра любоў».
— А вам пішацца падчас вайны? Вайна прыбівае, хочацца схавацца і не дзяліцца сваімі пачуццямі? Ці наадварот, хочацца іх зафіксаваць, бо яны ўнікальныя і наўрад ці потым паўторацца?
— Для мяне гэта шок і ўдар, абсалютна не пішацца, нават нармальна дыхаць немагчыма. Але я яшчэ і перакладчык, і цяпер даволі актыўна пераствараю, перакладаю на беларускую мову творы ўкраінскіх аўтараў. Стараюся рабіць гэта штодня. І я тут не самотны, шэраг маіх калегаў, паэтаў і перакладчыкаў, робіць тое самае. Чытачам «Свабоды» магу параіць інтэрнэт-часопіс сучаснай паэзіі «Таўбін», дзе рэгулярна з'яўляюцца новыя пераклады сучасных украінскіх аўтараў.
Каментары