Гісторыя

«Калі перастану лятаць, адкрыю ў Ялце чабурэчную». Лётчык-ас Амет-Хан Султан — герой крымскіх татар

Яму было што губляць, калі ён адкрыта патрабаваў ад уладаў вярнуць свой народ на радзіму. Пра героя-лётчыка, які не даваў сябе паставіць на калені і ў мірным жыцці, піша ў часопісе «Наша гісторыя» Разалія Александровіч.

Лётчык Амет-Хан Султан побач з баявой машынай. Фота: wikimedia.commons

16 мая 1944 года. Крым вызвалены ад немцаў, і ўжо знакаміты на той час лётчык Амет-Хан Султан атрымлівае дазвол паехаць у родную Алупку на тры дні, каб пабачыцца з бацькамі. З ім на трох машынах прыбылі калегі і камандзіры.

Насібэ і Султан, хоць чыталі пра свайго праслаўленага Амет-Хана ў газетах, не бачылі сына ўсю вайну. Кампанія следам за Аметам зайшла на квяцісты падворак і на некаторы час знерухомела, назіраючы кранальную сцэну: сын падняў на рукі ўсю ў слязах маці і панёс яе ў хату.

А праз два дні, 18 мая, пачалося прымусовае высяленне з Крыма карэннага мясцовага народа, да якога напалову, праз маці, належаў Амет-Хан Султан, — крымскіх татараў. Бацькоў лётчыка-аса пашкадавалі і пакінулі дажываць у роднай хаце. Вось толькі што гэта было за жыццё, калі не засталося нікога з тых, каго яны ведалі?

Страціў спакой і іх сын-герой.

Ля схілу Ай-Петры

Бацька Амет-Хана, Султан Аметхан, прыехаў да падножжа Крымскіх гор з яшчэ больш гарыстага дагестанскага аула Цоўкра, дзе жыў такі народ лакцы. Ён прыехаў у Крым працаваць і тут пазнаёміўся з Насібэ Садла. Праз год, 25 кастрычніка 1920 года, у маладых бацькоў нарадзіўся хлопчык. Свайму першынцу яны далі імя ў гонар дзеда: па-лакску яно гучала Ахмад, а па-крымскататарску — Aмет. Па дакументах яго імя павінна было гучаць так: Амет Султанавіч Аметхан, але варыянт, які ведае большасць, — Амет-Хан Султан.

Родныя мясціны Амет-Хана Султана — гара Ай-Петры і яе ваколіцы. Фота: shutterstock.com by Oleg Shishkunov

Сям’я жыла ў белым доме, што прытуліўся да схілу гары Ай-Петры. Неўзабаве нарадзіўся яшчэ адзін сын Імран і дачушка, якой не стала ў чатыры гады.

Таран Амет-Хана

Скончыўшы Сімферопальскае фабрычна-заводскае вучылішча, Амет-Хан працаваў слесарам у чыгуначным дэпо і займаўся ў аэраклубе. У 1940 годзе ў званні малодшага лейтэнанта ён скончыў 1-ю Качынскую авіяцыйную школу і пачаў службу ў 4-м знішчальным авіяцыйным палку, які базаваўся ў Беларусі. Хоць надоўга ў нашых краях Амет-Хан не затрымаўся, бо неўзабаве быў пераведзены пад Кішынёў.

А хутка пачалася вайна, якая прынесла Амет-Хану славу і званне двойчы Героя Савецкага Саюза. Ваюючы на англійскім знішчальніку «Харыкейн», ён знітаваўся з гэтай баявой машынай і змог напоўніцу паказаць сябе.

Самым яскравым стаў адзін паветраны бой. 31 мая 1942 года на ўскраіне Яраслаўля на вышыні 7 300 м Амет-Хан сустрэў шэрую махіну — нямецкі бамбавоз Ю-88 («Юнкерс»). Кінуўся ў атаку, адкрыў агонь і знішчыў кулямётную кропку праціўніка. А калі пасля аднаго з разваротаў злавіў «Юнкерс» у прыцэл і зноў націснуў на гашэтку — зразумеў, што скончыўся боезапас. Тады Амет-Хан левым крылом свайго «Харыкейна» на хуткасці разануў па фюзеляжы «Юнкерса». І… застраміўся ў корпусе бамбавоза.

Амет-Хан аказаўся наглуха зачыненым у кабіне, у той час як счэпленыя міжсобку самалёты ўжо гарэлі і падалі разам. Тады лётчык з усёй моцы — сваімі моцнымі рукамі! — адштурхнуўся ад варожай машыны і выскачыў з парашутам з палаючых абломкаў. Проста цуд!

І такім рашучым ён быў не толькі ў паветры, а і ў тых экстрэмальных сітуацыях, на якія яго жыццё не скупілася.

На свае вочы

11 красавіка 1944 года пад самы вечар савецкія войскі вызвалілі горад Джанкой, 13 красавіка — Сімферопаль і Еўпаторыю. Наступным меўся быць Севастопаль. За яго змагалася і авіяцыя, у тым ліку шасцёрка знішчальнікаў 3-й эскадрыллі Амет-Хана.

Пасля аднаго з удалых баёў, калі Амет-Хан збіў «Фокер», ён накіраваў свой самалёт у бок Алупкі… Ужо на аэрадроме ён прызнаўся сябру, беларусу Паўлу Галавачову, таксама ў будучыні двойчы Герою Савецкага Саюза: «Не стрымаўся, Паша. Хацелася пераканацца хоць бы ў тым, ці цэлы бацькоўскі дом. Можа, днямі здолею іх наведаць, спадзяюся, што жывыя». І праўда, праз месяц наведаў — ды яшчэ захапіў з сабой тры машыны баявых таварышаў.

Амет-Хан Султан (справа) і яго сябар на ўсё жыццё беларус Павел Галавачоў. Пазнаёміліся яны ў 1942-м, у 9-м гвардзейскім знішчальным авіяпалку. 1945 год. Фота: warheroes.ru

А на досвітку 18 мая пачалася спланаваная акцыя па дэпартацыі крымскіх татараў.

Амет-Хан, які яшчэ быў у звальненні і працягваў гасцяваць у бацькоў, прачнуўся ад шуму. Выскачыўшы ў двор, убачыў, што двое салдат унутраных войскаў цягнуць яго маці, а бацька спрабуе ім перашкодзіць. Малодшага ж брата ўжо арыштавалі: той пры немцах служыў у дапаможнай паліцыі. Султану пазней дазволяць убачыцца з ім у Кіеве падчас следства, але абодва будуць у такім прыгнечаным стане, што асабліва і не паразмаўляюць.

Пазней, выступаючы на пасяджэнні вайсковага трыбунала, Амет-Хан нагадаў прысутным, што менавіта савецкая прапаганда ўлёткамі, у якіх гаварылася пра яго подзвiгi, паставіла сям’ю ў безвыходнае становішча. Гестапа збіралася забіць бацькоў савецкага героя, і толькі вымушанае супрацоўніцтва Імрана з акупацыйнымі ўладамі выратавала іх ад пагібелі. Гэтая прамова не ўратавала Амет-Хана-малодшага ад турмы, але старэйшы брат падтрымліваў яго і пасля.

Бацькоў Героя Савецкага Саюза ўрэшце пакінулі ў Крыме. Найхутчэй таму, што бацька быў лакцам.

Амет-Хан Султан на парозе роднага дома з бацькамі і сынам Станіславам. Пэўны час яго жонка Фаіна з сынам жылі ў Алупцы. 1947 год. Фота: pinterest.com

Як бы то ні было, ад той пары Амет вырашыў цвёрда і назаўсёды: ва ўсіх сваіх дакументах ён будзе пісаць «крымскі татарын» — нацыянальнасць маці і назоў народа, сярод якога вырас.

Прыцягальнае неба

Пасля вайны Амет-Хану прыйшлося нейкі час пабыць без працы. Выручылі былыя баявыя таварышы і камандзіры: паспрыялі, каб двойчы Героя ўзялі на працу лётчыкам-выпрабавальнікам у Жукоўскі лётна-даследчы інстытут пад Масквой.

Аднойчы, пасля надзвычай складаных выпрабаванняў самалётаў-снарадаў, Амет-Хана павінны былі прадставіць да трэцяй зоркі Героя. Перашкаджала адно — ягонае нацыянальнае паходжанне, якога той да таго ж не хаваў. Яго выклікаў маршал Клімент Варашылаў і прапанаваў змяніць нацыянальнасць, пісаць бацькаву — лакец. Амет-Хан Султан наадрэз адмовіўся, а таму ў лютым 1953 года атрымаў усяго толькі ордэн Чырвонага Сцяга.

Некаторыя ўчынкі ў адносінах да сябе Амет-Хан навучыўся ўспрымаць з гумарам. Напрыклад, неяк праводзілі выпрабаванні ў Крыме: усе паляцелі на сваіх самалётах, а яго павезлі на пасажырскім. «Напэўна, баяліся, што ў Турцыю палячу ці што Крыма не знайду?» — пракаментаваў ён бязглуздую сітуацыю.

Славуты авіятар выпрабаваў сотні лятальных апаратаў і прылад, у тым ліку першыя рэактыўныя самалёты і крылатыя ракеты, налятаў тысячы гадзін, кожная з якіх магла стаць апошняй.

1 лютага 1971 года так і сталася. Ён загінуў праз тры месяцы пасля таго, як адсвяткаваў 50-гадовы юбілей, выпрабоўваючы новы рэактыўны рухавік для самалёта маркі «Ту».

«Мой помнік — адзіны крымскі татарын»

Ягоным бацькам не давялося перажываць заўчаснай страты сына. Султан і Насібэ, застаўшыся ў фактычнай адзіноце ў Алупцы, паступова страцілі надзею на аднаўленне справядлівасці і вяртанне сына Імрана, сваякоў, сяброў ды суседзяў. Аметханы-старэйшыя пайшлі з жыцця адно за адным, у 1957 годзе.

Калі Насібэ памерла, то пахаваць яе згодна з мусульманскай традыцыяй не было каму. Амет-Хан праз пэўны час расказваў: «Я маму сваю, — сам, адзін пахаваў… па ўсіх нашых законах. Прыляцеў — побач нікога, нікога з сяброў або знаёмых. Ні адной татаркі. Я сам абмываў яе! Вы ўяўляеце, што гэта такое, мыць цела маці!?»

А на некалькі год раней, у пачатку 1950-х, на радзіме двойчы Героя Савецкага Саюза меліся ўсталяваць яго бронзавы бюст. Лётчык па запрашэнні ўладаў прыбыў у Алупку напярэдадні ўрачыстага адкрыцця. Аднак на наступную раніцу манумент знік. А калі знайшоўся, то аказалася, што яго ўсталявалі ў невялікім пасёлку на Кубані, а мясцовае начальства два разы дасылала лётчыку-асу запрашэнне прыехаць на ўрачыстасці.

Амет-Хан не паехаў. Тады бюст перанеслі ў Дагестан, на радзіму яго бацькі. Але лётчык праігнараваў і гэтае запрашэнне — як і запрашэнні з гарадоў яго баявой славы: Яраслаўля, Каспійска, Сталінграда.

Яго сябры жартавалі: бюст Амет-Хана аказаўся самым дарагім сярод іншых, бо доўга падарожнічаў па розных месцах. У выніку помнік усё ж паўстаў пад вяршыняй Ай-Петры. Амет-Хан іранічна заўважыў: «У Крыме мой помнік — адзіны крымскі татарын…»

Лёс яго народа Амет-Хану бясспрэчна балеў. Ён рабіў што мог, каб аднавіць гістарычную справядлівасць. Быў партыйным, але не пабаяўся ў 1965 годзе адкрыта звярнуцца да партыі з патрабаваннем: «Вярніце мой народ у родны дом — Крым». Яго подпіс стаяў пад усімі адкрытымі лістамі, што тычыліся вяртання крымскіх татар, ён не баяўся кантактаваць з дысідэнтамі ад свайго народа. І планы на адстаўку ў яго таксама былі звязаныя з грамадскай дзейнасцю на карысць суайчыннікаў. 

Магчыма, з-за гэтага паралельна з афіцыйнай прычынай смерці жыве і канспіралагічная: нібы героя проста прыбралі з вачэй за яго пазіцыю. Хоць вялікай патрэбы ў гэтым, вядома, не было. Сярод крымскіх татар хапала і іншых дзеячаў, якія ўпэўнена і настойліва вялі свой народ на радзіму.

Каментары

 
Націсканне кнопкі «Дадаць каментар» азначае згоду з рэкамендацыямі па абмеркаванні.

Цяпер чытаюць

Памятаеце палітвязня Вітухноўскага, які пайшоў ваяваць за Расію? Ён ужо загінуў12

Памятаеце палітвязня Вітухноўскага, які пайшоў ваяваць за Расію? Ён ужо загінуў

Усе навіны →
Усе навіны

На праспекце Незалежнасці каля ЦУМа нахабны таксіст паехаў напярэймы патоку

Еўрапарламент прагаласаваў за павышэнне мытаў на ўгнаенні з Беларусі і Расіі4

Памёр Сяргей Міцкевіч — унук Якуба Коласа і Янкі Маўра

14-гадовая школьніца памерла ў бальніцы ў Ельску5

Бітва за Канстанцінаўку: чаму гэтае месца можа стаць галоўнай мэтай наступу Расіі

Трамп паведаміў еўрапейцам, што Пуцін не гатовы спыніць вайну23

У Вашынгтоне забілі дваіх супрацоўнікаў пасольства Ізраіля. Яны збіраліся заручыцца

Гаваркі крумкач, яркія паўліны, мілыя лісіцы і яшчэ шмат дзікіх жывёл знайшлі прытулак у вёсцы непадалёк ад Маладзечна

Рускамоўная пісьменніца выйшла замуж за беларуса і склала незвычайны слоўнічак ягоных слоў, якіх ніколі раней не чула23

больш чытаных навін
больш лайканых навін

Памятаеце палітвязня Вітухноўскага, які пайшоў ваяваць за Расію? Ён ужо загінуў12

Памятаеце палітвязня Вітухноўскага, які пайшоў ваяваць за Расію? Ён ужо загінуў

Галоўнае
Усе навіны →

Заўвага:

 

 

 

 

Закрыць Паведаміць