Što robicca ŭ rasiejskim Pavołžy? Z aktyvistam čuvaskaha ruchu Siarhiejem Čurkinym hutaryć karespandent «NN».
«NN»: Jaki pracent tytulnaha nasielnictva žyvie na siońnia ŭ krainach rasiejskaha Pavołža?
Siarhiej Čurkin: Tytulnaje nasielnictva Mardovii składaje 31%, treba tolki zaŭvažyć, što niama kankretnych dadzienych pa suadnosinach dźviuch etnakulturnych hrup, makšy i erzi. U Čuvašyi hety pracent składaje 68, u Mary Eł — 46, Tatarstanie — 48, Udmurcii — 34, Baškyrtastanie — 23. Taksama treba ŭličvać, što ŭ Tatarstanie i Baškartastanie dadzienyja ab nacyjanalnym składzie chavajucca ŭsialakimi šlachami i skažajucca respublikanskimi elitami. Heta nieadnakroć stanaviłasia pryčynaj kanfliktnych sytuacyj ŭ čas pierapisu nasielnictva. Tak było ŭ 2002 hodzie i ŭ šerahu inšych vypadkaŭ.
«NN»: Ci vałodaje tytulnaje nasielnictva hetych respublik rodnaj movaj?
SČ: Dadzienyja ab uzroŭni vałodańnia rodnaj movaj taksama źjaŭlajucca niepažadanaj temaj dla kiraŭnictva bolšaści respublik Pavołža, pakolki jany znachodziać vidavočnuju nieefektyŭnaść rehijanalnaj palityki ŭ halinie padtrymki ŭłasnych movaŭ i kulturaŭ. Abryvačnyja dastupnyja dadzienyja dazvalajuć śćviardžać, što vałodańnie rodnaj movaj u tataraŭ i baškiraŭ na ŭzroŭni razumieńnia kala 80—85%. Paŭnavartasnaja mova, čytańnie i piśmo — u 25%. U čuvašaŭ razumieńnie kala 60%, volnaje vałodańnie — 20%, u maryjcaŭ hetyja ličby składajuć 30 i 16%, padobnaja sytuacyja i va ŭdmurtaŭ. Samaja kiepskaja adznačajecca ŭ mokša‑erzian — razumieńnie kala 20%, paŭnavartasnaje vałodańnie — tolki kala 10%.
«NN»: Ci vychodziać na hetych movach hazety, časopisy, internet‑vydańni. Ci jość nacyjanalnaje telebačańnie i radyjo?
SČ: Va ŭsich nacyjanalnych respublikach Pavołža isnuje telebačańnie, radyjo, drukavanyja i elektronnyja ŚMI na movach tytulnych nacyjanalnaściaŭ. U niekatorych vypadkach navat isnujuć ŚMI na movach bujnych dyjasparaŭ inšych narodaŭ. Toje samaje datyčyć i blizkich «rasiejskich» rehijonaŭ. Nakłady hazet u asnoŭnym nie pieravyšajuć 20 tysiačaŭ ekzemplaraŭ. Rehijony raspaŭsiudu tele‑ i radyjosyhnałaŭ nacyjanalnych ŚMI praktyčna abmiežavanyja miežami respublik, toje samaje adnosicca i da drukavanych vydańniaŭ. Apošnim časam vialiki rost adznačajecca ŭ častcy nacyjanalnych internet‑resursaŭ, u pryvatnaści, naličvajecca bolš za sotniu tatarskamoŭnych sajtaŭ. Jakija, jak praviła, charaktaryzujucca krytyčnym staŭleńniem da palityki Kramla. Adnosna žadańnia čytać na rodnaj movie, to jano značna bolš vyražanaje ŭ asiarodździ dyjasparaŭ, jakija pražyvajuć u pamiežnych z «maci»‑radzimaj rehijonach. Pakazalnym źjaŭlajecca toj fakt, što pry praviadzieńni alimpijadaŭ i inšych spabornictvaŭ pa viedańni rodnaj movy pradstaŭniki dyjaspary ŭstojliva pakazvajuć lepšyja vyniki, čym žychary nacyjanalnych stalicaŭ, jakija majuć usie ŭmovy dla vyvučeńnia movaŭ.
«NN»: Nacyjanalnyja movy vyvučajucca ŭ škołach, vučelniach, universytetach?
SČ: Vykładańnie na rodnaj movie najbolš pašyranaje ŭ Tatarstanie i Baškyrtastanie (u siarednich škołach vyvučeńnie movy abaviazkovaje dla ŭsich, u dźviuch tracinach ahulnaadukacyjnych navučalnych ustanovach rodnaja mova źjaŭlajecca asnoŭnaj). Va ŭniversytetach adukacyju na tatarskaj i baškirskaj movach atrymlivajuć kala traciny studentaŭ. U Čuvašyi, Mary Eł, Mardovii i Ŭdmurcii vyvučeńnie nacyjanalnaj movy ŭ škole abaviazkovaje tolki dla pradstaŭnikoŭ tytulnaj nacyi, dla inšych — fakultatyŭna. Navučańnie na rodnych movach va ŭniversytetach i siaredniespecyjalnych navučalnych ustanovach abmiežavanaje filalahičnymi i kulturna‑histaryčnymi fakultetami i specyjalnaściami. Usiaho heta nia bolš, čym niekalki pracentaŭ ad ahulnaj kolkaści navučencaŭ.
«NN»: A što kultura? Abmiažoŭvajecca, pa‑raniejšamu, falkloram?
SČ: Stan nacyjanalnych kultur u respublikach možna acharaktaryzavać jak eklektyčny. Pobač ź vidavočnymi pośpiechami nacyjanalnaha adradžeńnia adznačajecca narastańnie prablemaŭ z značnym kanfliktnym patencyjałam. Statystyka drukavańnia na nacyjanalnych movach majecca tolki zhodna dadzienym respublikanskich dziaržaŭnych vydaviectvaŭ i nie ŭklučaje ŭ siabie pryvatnyja vydavieckija mahčymaści. Va ŭsich respublikach adznačajecca značny rost vydańniaŭ sučasnaj mastackaj litaratury — prozy i paezii na nacyjanalnych movach. Aktyŭna pracujuć nacyjanalnyja teatry. Jak i pa papiarednich pazycyjach, najbolšych pośpiechaŭ u hetaj halinie dasiahnuli Tatarstan i Baškyrtastan. Formy sučasnaj mas‑kultury (u tym liku i rok‑muzyka) pradstaŭleny va ŭsich rehijonach. Adnak u siłu nacyjanalnych asablivaściaŭ jana nie znachodzić šyrokaha raspaŭsiudžvańnia. Musulmanski mentalitet tataraŭ i baškiraŭ ciažka ŭsprymaje z rokavaj muzyčnaj tanalnaściu. U toj čas nacyjanalnyja estradnyja vykanaŭcy ŭ styli pop karystajucca vialikim popytam. Falklornyja tradycyi i abrady vitajucca starejšym pakaleńniem narodaŭ Pavołža, adnak znachodziać niedastatkovy vodhuk siarod moładzi, jakaja addaje pieravahu sučasnaj muzycy.
«NN»: Ci isnujuć u hetych narodaŭ niejkija palityčnyja ruchi i arhanizacyi? Jakija mety jany staviać u svajoj dziejnaści?
SČ: Palityčnyja ruchi aŭtachtonnych narodaŭ Pavołža staviać pierad saboj zadaču abarony respublikanskaha suverenitetu, moŭnych i kulturnych pravoŭ svaich narodaŭ. Da ich možna adnieści Suśvietny Tatarski Hramadzki Centar (VTOC) i jaho radykalnaje kryło «Ityfak», a taksama moładzievuju arhanizacyju «Azatłyk», čuvaskuju arhanizacyju «Tep Jał Parci» (Partyja nacyjanalnaha adradžeńnia), erzianski ruch «Erzian mastor» (Erzianskaja ziamla). Najbolš šmatlikimi, finansava zabiaśpiečanymi, a taksama strukturna i arhanizacyjna raź¬vitymi źjaŭlajucca ŭ pieršuju čarhu tatarskija i baškirskija arhanizacyi. Ahulnarasiejskija ŚMI peryjadyčna paviedamlajuć ab zachopie ci źniščeńni tatarskich i baškirskich dabravolcaŭ, jakija vajujuć u Čačni i prylehłych kaŭkaskich rehijonach u šerahach isłamisckaha padpolla. Pry hetym kiraŭnictva nacyjanalnych ruchaŭ pastajanna admaŭlaje fakt nakiravańnia svaich paśladoŭnikaŭ dla ŭdziełu ŭ takich formach baraćby.
«NN»: Jakaja perspektyva čakaje hetyja narody?
SČ: Bližejšaja perspektyva hetych narodaŭ u vialikaj stupieni zaležyć ad nacyjanalnaj palityki Kramla, jaho imknieńnia pazbavić nacyjanalnyja respubliki lhot i preferencyj, dasiahnutych u časy kiravańnia Jelcyna. U lubym vypadku možna prahnazavać praciah radykalnymi prychilnikami tatarskaj i baškirskaj niezaležnaści ŭzbrojenaj baraćby. Možna sprahnazavać bolšuju ci mienšuju stupień pratestaŭ pradstaŭnikoŭ intelihiencyi tatarskaha, baškirskaha, maryjskaha, udmurckaha, mokša‑erzianskaha (mardva dzielicca na dva dosyć adroznyja subetnasy; mokša sucelna pravasłaŭnyja i bolš rusifikavanyja, a voś erzia ŭ vialikaj doli luteranie i bolš zachavali svaju tojesnaść), čuvaskaha narodaŭ. (Paśladoŭnaść pa ŭbyvańni intensiŭnaści pratestaŭ.) Taksama vialikuju rolu budzie hrać mahčymaść ci niemahčymaść vybirać nia tolki kiraŭnikoŭ respublik, ale i druhich kiraŭnikoŭ dadzienych subjektaŭ.
***
Siarhiej Čurkin. Rasiejac. Vykładčyk niamieckaj movy Ŭljanaŭskaha ŭniversytetu. Žanaty z čuvaškaj, vyvučyŭ čuvaskuju movu. Aktyvist čuvaskaha ruchu.
Kamientary