Viačasłaŭ Nasievič: «Nacyjanalnaje pytańnie» ŭ Vialikim Kniastvie Litoŭskim

Słovy «nacyjanalnaje pytańnie» ŭziaty ŭ dvukośsie nievypadkova. Siarod historykaŭ pašyrana dumka ab tym, što treba paźbiahać madernizacyi ŭjaŭleńniaŭ ab minułym. Nie varta prypisvać ludziam daŭnich časoŭ siońniašnija pohlady i matyvy. Treba imknucca «ŭleźci ŭ ich skuru» i rekanstrujavać pa mahčymaści ich ułasnuju karcinu śvietu, škału kaštoŭnaściaŭ.

Adnak hetaje patrabavańnie moža być realizavana tolki častkova. Jak by nam ni chaciełasia, ale my nie ŭ stanie całkam pazbavicca mientalnych stereatypaŭ, jakija byli častkaj pracesu farmavańnia našaj asoby. A kali b takoje i było mahčyma – to nie mieła b sensu. Bolšaść taho, što chvalavała našych prodkaŭ, nie maje dla nas siońnia nijakaj aktualnaści. Maksimalna poŭnaja rekanstrukcyja ich śvietapohladu była b i maksimalna niecikavaj. Naadvarot, my metanakiravana vyvučajem ŭ minułym tyja aśpiekty, jakija majuć peŭnyja paraleli ź siońniašnim dniom, suhučnyja našym kłopatam i kaštoŭnaściam.

Suadnosiny pamiž pradstaŭnikami roznych etnasaŭ – adno z takich «balučych» pytańniaŭ. U sučasnym śviecie takija suadnosiny čas ad času stanoviacca vielmi napružanymi, a to i prosta varožymi. U krajnich vypadkach heta pryvodzić da takich pačvarnych źjaŭ, jak hienacyd i etničnyja častki. U bolš miakkich formach varožaść da «inšych» nie raz pieratvarałasia ŭ adzin ź istotnych faktaraŭ raspadu vialikich impieryj, u tym liku i Savieckaha Sajuza. Sučasnym šmatnacyjanalnym hramadstvam, kab zachavać svaju stabilnaść, prychodzicca sačyć za mižetničnymi stasunkami vielmi pilna.

VKŁ taksama ŭjaŭlała saboj šmatnacyjanalnaje hramadstva. Jakuju rolu adyhryvali adnosiny pamiž etničnymi hrupami ŭ jaho žyćci? Ci možam my nablizicca da razumieńnia, paźbiahajučy adnačasova i sproščanaj madernizacyi, i poŭnaj straty zvykłych aryjentyraŭ? Biezumoŭna, siońniašniaje ŭjaŭleńnie pra nacyju jak pra supolnaść asob, abjadnanuju ahulnymi intaresami niezaležna ad svajho sacyjalnaha statusu i šmat jakich inšych druhasnych momantaŭ, źjaŭlajecca vynachodnictvam bolš poźniaj epochi. Žychary XVI stahodździa naŭrad ci b pavieryli, što niekali možna budzie sklikać u adziny šycht sielanina, handlara, vučonaha i arystakrata, kab pavieści ich na zmahańnie suprać takoha ž šychtu ich suajčyńnikaŭ tolki tamu, što tyja adnosiać siabie da inšaj nacyjanalnaści. Ale heta zusim nie aznačaje, što ŭ minułym ludzi nie adčuvali najaŭnaść niejkich ahulnych intaresaŭ i patrebu ich razam baranić.

Niama padstaŭ taksama dumać, što ŭ tyja časy ludzi nie źviartali ŭvahi na roźnicu ŭ movie, vopratcy, pavodzinach. Adnoj z hienietyčna abumoŭlenych psichałahičnych rys čałavieka źjaŭlajecca ksienafobija: dla nas naturalna stavicca da niepadobnych na siabie naściarožana. Kali pavodziny čužyncaŭ mohuć być rascenieny jak varožaść ci niebiaśpieka, pierachod da ahresii ŭ ich bok adbyvajecca imhnienna i nie strymlivajecca tymi sacyjalnymi tarmazami, jakija zvyčajna dziejničajuć u adnosinach da «svaich». Hałoŭnym elemientam apaznavalnaj sistemy «svoj – čužy» zvyčajna była mova, bo značna ciažej schavać niaviedańnie movy ci charakterny akcent, čym pieraapranucca. Tamu situacyja, kali častka žycharoŭ ułasnaj krainy razmaŭlała na toj ža movie, što i adzin sa źniešnich vorahaŭ, zaŭsiody niesła ŭ sabie mahčymaść kanfliktu – chaj sabie pa nieparazumieńni. Dla tych ža, chto niekali paciarpieŭ ad voraha z takoj movaj, jana nazaŭsiody niesła ŭ sabie niehatyŭnyja asacyjacyi.

Žychary VKŁ taksama čas ad času sychodzilisia šycht na šycht albo natoŭp na natoŭp. Najbolš važkaj padstavaj dla hetaha stanaviłasia abvinavačańnie ŭ tym, što inšy bok maje niasłušnuju vieru (asablivaje abureńnie vyklikała, kali heta była inšaja forma viery ŭ taho samaha Boha). Ale pryčynaj mahło pasłužyć i niesupadzieńnie ekanamičnych intaresaŭ – bojki za sprečny kavałak ziamli adbyvalisia i pamiž sialanami, i pamiž panami. Kali ž udzielniki takoha relihijnaha ci ekanamičnaha kanfliktu vyrazna adroźnivalisia pa svaim etničnym składzie – heta značna pavialičvała jaho ciažar.

Udakładniu, što va ŭmovach VKŁ realnuju vahu mieła tolki samaśviadomaść palityčnaj elity. Kim ujaŭlała siabie sialanskaja «maŭklivaja bolšaść», pazbaŭlenaja ŭdziełu ŭ palityčnym žyćci i vajskovaj spravie, nikoha asabliva nie kłapaciła. Mienavita tamu śviadomaść «prostaha ludu» i nie znajšła adlustravańnia ŭ krynicach. Usie dalejšyja razvažańni tyčacca tolki šlachty i ŭ niekatoraj stupieni miaščanstva. Nie zakranajecca faktar najaŭnaści jaŭrejskaha nasielnictva, bo ŭ «jaŭrejskim pytańni» etničnyja, kanfiesijnyja i ekanamičnyja faktary pieraplalisia nastolki ščylna, što ich razhlad patrabuje admysłovych mietadaŭ i zasłuhoŭvaje asobnaha daśledavańnia.

Pieršy jaskravy prykład prajaŭleńnia etničnaha faktaru – usobica, jakaja achapiła krainu paśla śmierci Vitaŭta ŭ 1430-ja hady. Bolšaść ruchavikoŭ kanfliktu varta šukać u sacyjalna-ekanamičnaj śfiery. Adčuvałasia vyraznaje napružańnie pamiž staroj znaćciu, jakaja słužyła vialikim kniaziam na praciahu niekalkich pakaleńniaŭ, i «novymi litvinami», jakich Vitaŭt imkliva ŭzvysiŭ i nabliziŭ da siabie, nadaŭšy im vializnyja ziamielnyja majontki. Isnavali supiarečnaści taksama pamiž kansiervatarami, jakich zadavolvaŭ pryncyp «staryny nie ruchać», i prychilnikami bolš ciesnaha zbližeńnia z Polščaj, katalickim Zachadam. Napeŭna, była i handlovaja kankurencyja pamiž tymi, chto mieŭ majontki na Połaččynie i byŭ aryjentavany na dźvinski vodny šlach, i ziemleŭładalnikami ŭ vadazborach Niomana i Buha. Značnaja dola napružańnia vyklikałasia tym, što ŭmovy Haradzielskaha pryvileja 1413 h. vyrazna dyskryminavali adnu z relihijnych kanfiesij (pravasłaŭnuju) u paraŭnańni ź inšaj (katalickaj).

Ale atrymałasia tak, što ŭzvyšency Vitaŭta, jakija mieli majontki pieravažna ŭ zachodniaj častcy dziaržavy i byli pahałoŭna katolikami, adnačasova mieli i bałckaje pachodžańnie (jakoje ŭ tyja časy vyznačałasia terminam «litvin»). A voś adsunutyja ad pasadaŭ pradstaŭniki starych bajarskich rodaŭ nie tolki mieli majontki na ŭschodzie i byli pravasłaŭnymi, ale i źjaŭlalisia rusinami (svaju etničnaść jany vyznačali mienavita hetym terminam). My nie viedajem, jak hetaje spałučeńnie intaresaŭ asensoŭvałasia samimi ŭdzielnikami mižusobicy – heta nie znajšło adasableńnia ŭ najaŭnych krynicach. Ale my viedajem, jak jano było asensavana naščadkami i zachavałasia ŭ histaryčnaj pamiaci. Kali praź niekalki dziesiacihodździaŭ stvaraŭsia letapisny tekst, što dajšoŭ da nas u składzie šerahu biełaruska-litoŭskich letapisaŭ (Jaŭreinaŭskim, Nikifaraŭskim, Račynskaha, Krasinskaha, chronicy Bychaŭca), jaho aŭtar retraśpiektyŭna apisvaŭ kanflikt 1430-ch hadoŭ jak procistajańnie dvuch etničnych masivaŭ – Litvy i Rusi: «Litva ž pasadziša vialikaha kniazia Žydzimonta Kiestucieviča na vialikaje kniažańnie na Vilni i na Trociech. I… pasadziša kniazia Švitrahajła na vialikaje kniažańnie Ruskaje…. Kniaź vialiki Švitrihajła sabra siłu mnohu ruskuju i pojdzie na Litvu, i pavajavaša Litoŭskai ziamli množastva…. Kniaź vialiki Žykhimont, sabraŭšy ŭsiu siłu svaju litoŭskuju, i pasłaŭ syna svajaho kniazia Michajła na Ruś» i h.d.

Kožnaja usobica pryvodzić da zaniapadu ŭ dziaržavie – chacia b častkovaha. Kali ž pryčyna varožaści toicca ŭ etničnym składzie nasielnictva, heta robić pahrozu piermanientnaj. Na toj čas Žyhimontu Kiejstutaviču i jaho prychilnikam udałasia pieramahčy, ale dziela hetaha jany musili častkova pastupicca svajoj sacyjalnaj vyklučnaściu: Trocki pryvilej 1434 h. raspaŭsiudziŭ na pravasłaŭnych značnuju častku palityčnych i ekanamičnych pravoŭ, jakimi raniej vałodali tolki katoliki. U nastupnyja dziesiacihodździ byli stvorany ci pašyrany pieršyja redakcyi ziemskich pryvilejaŭ, jakija nadavali rusinskaj znaci vyklučnuju rolu ŭ kiravańni padźvinskimi Połackaj i Viciebskaj ziemlami – ale za košt taho, što joj byŭ pa-raniejšamu začynieny dostup da klučavych pasad u paniamonskich Vilenskim i Trockim vajavodstvach.

U čas doŭhaha panavańnia Kazimira Jahajłaviča (1440–1492) my nie majem śviedčańniaŭ pra masavyja kanflikty, jakim nadavałasia b vyraznaja etničnaja afarboŭka. Ale my viedajem pra tryvałaje procistajańnie daminujučaj palityčnaj hrupoŭki, jakaja pa-raniejšamu składałasia z uzvyšanych pry Vitaŭcie litoŭskich pa pachodžańni i katalickich pa vieravyznańni rodaŭ (Manividavičaŭ, Haštaŭtaŭ, Kiezhajłaŭ, Radziviłaŭ i inš.), i mocnaj apazicyi, jakaja hrupavałasia vakoł tych Hiedyminavičaŭ, što mieli pravasłaŭnaje vieravyznańnie. Pravadyrom jaje byŭ śpiarša kijeŭski kniaź Siamion Alelkavič. Paśla jaho śmierci ŭ 1471 h. Kijeŭskaje kniastva było skasavana, a stvoranaje zamiest jaho vajavodstva (na kiraŭnictva im byŭ pastaŭleny Marcin Haštaŭt) atrymała, vierahodna, taki ž ziemski pryvilej, jak raniej Połackaja i Viciebskaja ziemli – ź vidavočnaj metaj pryciahnuć da łajalnaści chacia b častku tamašniaj pravasłaŭnaj šlachty.

Rola pravadyra apazicyi pierajšła da Siamionava brata Michaiła Alelkaviča, jaki abapiraŭsia na svajo Słucka-Kapylskaje kniastva. Razam ź inšymi pravasłaŭnymi kniaziami litoŭskaha pachodžańnia (Fiodaram Bielskim i Ivanam Halšanskim-Dubrovickim) jon davioŭ spravu ŭ 1481 h. da sproby dziaržaŭnaha pieravarotu, źviestki pra jakuju vielmi ŭryvačnyja i supiarečlivyja. Pry hetym maskoŭskija letapisy, što ŭzychodziać da zvodu 1480-ch hh. (Lvoŭski i Safijski), paviedamlajuć, što zmoŭščyki nibyta namieravalisia «po Bieriezyniu rieku otsiesti na vielikoho kniazia Litovskoj ziemli». Letapisiec, napeŭna, ŭsprymaŭ Bierazinu jak miažu dźviuch składovych častak VKŁ — «Litvy» i «Rusi». Prynamsi, takoje ŭjaŭleńnie krychu raniej zafiksavaŭ u svajoj chronicy Jan Dłuhaš. Faktyčna heta aznačaje, što zmoŭščyki mieli (ci maskoŭcy prypisvali im) namier adarvać ad VKŁ jakraz tuju terytoryju, jakaja za paŭstahodździa da taho była aporaj Śvidryhajły.

Niesumnienna, što maskoŭski bok razhladaŭ usie prajavy niezadavolenaści na ruskich ziemlach VKŁ jak padstavu pretendavać na ich – z toj samaj nahody, na jakuju spasyłaŭsia Siamion Alelkavič, kali tytułavaŭsia «z łaski Božaj vialikim kniaziem Kijeŭskim». Hetaj nahodaj byŭ fakt isnavańnia ŭ minułym Ruskaj dziaržavy z centram u Kijevie. Isnavała pamiać ab joj, isnavała ahulnaja samanazva ŭsich častak, na jakija hetaja dziaržava raspałasia. Kožny, chto vałodaŭ adnoj z takich častak, mieŭ spakusu pazmahacca za astatnija. Kali vieryć retraśpiektyŭnaj zhadcy poźniaj «Chroniki Litoŭskaj i Žamojckaj», Ivan III užo ŭ 1499 h. damahaŭsia ad VKŁ «ruskich panstvaŭ usich až pa Bierazinu raku». Takoje ž patrabavańnie, vykazanaje na pieramovach u 1549 h., zafiksavana dakumientalna. Maskoŭskija pasły tady śćviardžali, što Rurykavičy, niepasrednyja prodki Ivana IV, vałodali ŭsimi ruskimi haradami, «a rubiež był tiem horodom s Litovskoj ziemleju po Bieriezyniu».

Hetaja akaličnaść davała padstavu pravasłaŭnym votčyńnikam z ruskaj častki VKŁ (niezaležna ad ich ułasnaha etničnaha pachodžańnia) pry sieparatysckich pamknieńniach i navat pry pierachodzie na maskoŭski bok adčuvać siabie, chacia b va ŭłasnych vačach, «nie zusim zdradnikami». Adzin z troch hałoŭnych zmoŭščykaŭ 1481 h., Fiodar Bielski, uciok mienavita ŭ Maskvu. Nieŭzabavie pačaŭsia davoli masavy pierachod u maskoŭskaje paddanstva pamiežnych kniazioŭ razam z votčynami. Heta było ŭžo jaŭnaj pahrozaj dziaržaŭnyj biaśpiecy VKŁ. Z 1487 pa 1493 h. taki pierachod ździejśnili kniazi Varatynskija, Bialeŭskija, Miareckija, Viaziemskija. U kancy 1490-ych hh. na bok Maskvy pierajšli sa svaimi uładańniami Siamion Bielski i troje kniazioŭ maskoŭskaha pachodžańnia, baćki jakich u svoj čas atrymali vializnyja votčyny (Bransk, Čarnihaŭ, Staradub, Noŭharad-Sievierski) za pierachod u paddanstva VKŁ: Siamion i Ivan Mažajskija i Vasil Šamiačyč.

Źjavaj takoha ž kštałtu byŭ miaciež bratoŭ Michaiła i Vasila Hlinskich u 1508 h. Pavodle chroniki M. Stryjkoŭskaha, kijeŭski vajavoda Vasil Hlinski spakušaŭ miascovuju šlachtu prajektam pieraniasieńnia stalicy na Ruś i adnaŭleńnia «Kijeŭskaj manarchii». Praŭda, Hlinskim daviałosia ŭrešcie pierajści ŭ Maskvu biez votčyn.

Pra asensavańnie hetych tendencyj tahačasnym hramadstvam my viedajem nie vielmi šmat. Ale toje, što viedajem, dazvalaje śćviardžać, što pravasłaŭnaje vieravyznańnie albo ruskaje pachodžańnie peŭnaha arystakrata ŭsprymalisia jak faktary patencyjalnaj ryzyki dla ahulnadziaržaŭnych intaresaŭ. U hetym sensie etničnyja litviny, što vyznavali katalictva, vyhladali bolš nadziejnymi, i mienavita hetym treba tłumačyć žyvučaść dyskryminacyjnych umoŭ Haradzielskaha pryvileja. Ale takoje abahulnieńnie, jak usiakaje inšaje, spracoŭvała daloka nie zaŭždy, i niejki peŭny rusin, biezumoŭna, moh być bolš ščyrym patryjotam, čym peŭny litvin. Niezasłužanyja paproki jašče bolš raspalvali ŭzajemnuju varožaść.

Pra toje, nakolki napružanymi byli adnosiny ŭ asiarodździ tahačasnaj elity, śviedčyć krasamoŭny fakt. Kali viarchoŭnaja ŭłada ŭ parušeńnie ŭłasnych pryvilejaŭ uźniesła na druhuju ŭ słužbovaj ijerarchii pazicyju kniazia Kanstancina Astrožskaha, heta vyklikała hłuchoje abureńnie ŭ litoŭska-katalickim stanie. Viadoma emacyjnaja charaktarystyka, dadzienaja Astrožskamu vilenskim vajavodam Albrechtam Haštaŭtam u liście da karalevy Bony: «čałaviek novy, podłaj kandycyi, rusin, syn mizernaha kniaskaha rodu». U hetym kantekście słova «rusin» hučyć jak abraza – pry tym, što Astrožski ŭsim svaim žyćciom prademanstravaŭ, nakolki łajalnym da dziaržaŭnych intaresaŭ možna być pravasłaŭny rusin.

Źniać napružańnie mahła b intehracyja panujučaj elity, jakaja ŭ tych umovach mahła być dasiahnuta tolki šlacham asimilacyi. Ale chto kaho musiŭ asimilavać: litviny rusinaŭ ci naadvarot? Jakraz pa hetym pytańni ŭ pieršaj pałovie XVI st. adbyvałasia svojeasablivaja zavočnaja dyskusija, vodhuki jakoj zachavalisia ŭ krynicach.

Sprečka pačałasia nie z taho, jakoj movaj karystacca. De-fakta na toj momant rola «movy mižnacyjanalnych znosin» naležała ruskaj litaraturnaj i kancylarskaj movie, jakoj vydatna vałodali abodva baki i na jakoj jany viali palemiku (nazyvać jaje «starabiełaruskaj» ci «staraŭkrainskaj» nie dazvalaje adnolkavaja pašyranaść na terytoryjach abiedźviuch sučasnych krain). Daśledčyki ŭžo źviartali ŭvahu, što ŭ pradmovach Skaryny da nanova pierakładzienaj im Biblii nie prasočvajecca jakoj-niebudź zakłapočanaści stanam ruskaj movy. Pry vydańni ŭ 1529 h. pieršaj redakcyi Statuta nijakich pytańniaŭ jab jaho movie taksama nie ŭźnikała. Jašče bolš pakazalna, što i stvoranaja ŭ asiarodździ litvinaŭ lehienda pra ich rymskaje pachodžańnie była zapisana na toj samaj movie.

Bolš vyrazna adroźnivała viera, ale tut intehracyjnyja mahčymaści byli abmiežavanymi. Nie majučy hłybokich karanioŭ, katalictva pry usioj dziaržaŭnaj padtrymcy nie zdoleła pieraciahnuć na svoj bok navat častku «pryncaŭ kryvi» ź liku Hiedyminavičaŭ, nie kažučy ŭžo pra pravincyjnyja elity. Tamu kanfiesijnaja jednaść była pažadanaj, ale pakul niedasiahalnaj metaj, i hlebaj dla intehracyi mahła stać tolki relihijnaja talerantnaść. Uśviedamlajučy heta, abodva baki na relihijny faktar asabliva nie naciskali.

Rašajučym «polem bitvy» stała histaryčnaja śviadomaść. Adčuvać siabie pradstaŭnikom Rusi, nośbitam jaje staražytnaj kultury, albo naščadkam rymskich patrycyjaŭ, što niekali prypłyli z Palamonam? Supraćstajańnie histaryčnych mifaŭ dobra prasočvajecca ŭ tym, jak składalisia letapisnyja zvody. Śpiarša ŭsie jany, napeŭna, nahadvali Nikifaraŭski śpis, jaki datujecca pryblizna 1460-mi hh. i pačynajecca ź lehiendy pra pryzvańnie Ruryka, a zatym źmiaščaje źviestki pra ahulnaruskija spravy, pryčym navat apovied pra Kulikoŭskuju bitvu padajecca z vyrazna maskoŭskaj pazicyi. Toje, što «biezbožnyj kniaź Mamaj» byŭ na toj momant sajuźnikam uładara VKŁ Jahajły, u letapisie abychodzicca maŭčańniem. Padobny ž padychod vykarystany i pry stvareńni Vałynskaha karotkaha letapisu (1510-ja hh.), Akademičnaha i Supraslskaha (1530-ja). Ale ŭ toj čas užo niesumnienna isnavaŭ tekst, jaki raspaviadaŭ pra Palamona i pra zachop častki Rusi (sučasnaj Biełarusi) litoŭskimi kniaziami. Ź jaho pačynajucca letapisy Jaŭreinaŭski, Račynskaha, Krasinskaha, Rumiancaŭski, Bychaŭca, i miesca ahulnaruskim źviestkam u ich užo nie znachodzicca. Mierkavańnie ab tym, što hety tekst byŭ stvorany ŭ atačeńni jakraz Albrechta Haštaŭta, vyhladaje całkam vierahodnym.

Prymiačalny los vydavieckaha prajekta Skaryny, raspačataha ŭ 1517 h. – za piać hadoŭ da publikacyi Luteram Novaha Zapavieta na niamieckaj movie. Namiery ŭ abodvuch byli adnolkavyja – dać svajoj dziaržaŭnaj elicie, raskołataj palityčna i kanfiesijna, kananičny sakralny tekst na zrazumiełaj («rodnaj») movie, jaki b moh pasłužyć padstavaj dla kansalidacyi. Ale kali pierakład Lutera imhnienna razyšoŭsia 5-tysiačnym nakładam i vytrymaŭ za 11 nastupnych hadoŭ jašče 16 dadatkovych vydańniaŭ, to prajekt Skaryny akazaŭsia pa sutnaści pravalnym. Ni Psałtyr, ni adna z 19 knih Staroha Zapavietu, vydadzienych im na praciahu troch hadoŭ nakładami da 500 asobnikaŭ, nie vyklikała patreby ŭ pieravydańni. U 1525 h. Skaryna vymušany byŭ spynić knihadrukavańnie, kab bolš nikoli da jaho nie źviartacca. Pryčynu treba šukać nie tolki ŭ niaŭdałym vybary (Novy Zapaviet, napeŭna, znajšoŭ by bolšy vodhuk i ŭ VKŁ), ale i ŭ stanie aŭdytoryi, jaki vyrazna adroźnivaje tutejšuju situacyju ad niamieckaj. Prapanavany Skarynam srodak kansalidacyi akazaŭsia prosta niezapatrabavanym. Mahčyma, sprava jakraz u tym, što sam Skaryna nie tolki nie chavaŭ, ale i padkreślivaŭ svaju rusinskuju śviadomaść, što nie mahło spadabacca «naščadkam Palamona».

Zychodziačy z ahulnadziaržaŭnych intaresaŭ, bolš pažadanaj vyhladała pieramoha lićvinskaha asimilacyjnaha prajekta, jakaja nazaŭždy vybiła b idejnuju zbroju z ruk pramaskoŭskich sieparatystaŭ. Ale hety prajekt byŭ unutrana supiarečlivym: jon praduhledžvaŭ zachavańnie ruskaj litaraturnaj movy pry admovie ad ruskaj histaryčnaj identyčnaści.

Namieciŭsia, miž tym, i treci varyjant, prychilnikam jakoha vykazaŭ siabie Mikałaj Radzivił – słavuty amatar palščyzny, jaki atrymaŭ za heta mianušku Amor Poloniae. Badaj što pieršym z arystakrataŭ VKŁ jon pačaŭ usprymać dynastyčnuju uniju z Polščaj jak fakt isnavańnia ahulnaj dziaržavy. Z takoj pazicyi vynikała, što padstavaj dla intehracyi mahła vystupić nie litvinizacyja rusinaŭ i nie rusinizacyja litvinaŭ, a pałanizacyja i tych, i druhich – pa ŭzoru samoha Amor Poloniae. Pieravahaj takoha padychodu było toje, što jon nie patrabavaŭ ad adnaho z bakoŭ poŭnaja kapitulacyi na karyść druhoha – abodva niečym achviaravali i niešta nabyvali ŭzamien. Žyćcio dakazała, što mienavita taki šlach byŭ adzinym realna dasiahalnym, ale i jon ździejśniŭsia daloka nie adrazu.

Cikavym prykładam evalucyi hramadskaj dumki ŭ nastupnym pakaleńni źjaŭlajecca łacinskamoŭny traktat Michałona Litvina. U im upieršyniu robicca adkryty vyklik panavańniu ŭ hramadskim užytku «rutenskaj» movy: jana, maŭlaŭ, «čužaja nam, litvinam, italijcam, što pachodziać ad italjanskaj kryvi». Aprača taho, aŭtar naŭmysna atajasamlivaje litaraturnuju movu VKŁ z «maskoŭskim piśmienstvam», jakoje «nie zaklikaje da dobleści», vyrazna namiakajučy na niadaŭnija sieparatysckija hrachi rusinaŭ. Ale prapanavanaja alternatyva – pryniać u jakaści litaraturnaj movy łacinu z-za jaje nibyta blizkaści da bałckaj hutarkovaj movy – była zusim utapičnaj. Zdajecca, aŭtar u palemičnym zapale zhubiŭ miažu pamiž mifam i rečaisnaściu.

Amal adnačasova z napisańniem traktata Michałona, u 1547 h., adbyłasia i pieršaja sproba stvareńnia litaraturnaj movy na padstavie ŭłasna bałckaj hutarki. Jaje ździejśniŭ pad čas navučańnia ŭ Karalavieckim (Kionihśbierhskim) univiersitecie Marcin Mažvid, na chvali refarmacyi vydaŭšy pa-litoŭsku pratestancki katechizis. Ale hetaja sproba była zapoźnienaj: chacia litoŭskamoŭnyja vydańni ŭ dalejšym i źjaŭlalisia čas ad času, ale tak i zastalisia marhinalnaj źjavaj u kulturnym žyćci VKŁ.

Tym časam pašyreńnie ŭ 1550-ja hh. Refarmacyi na terytoryi ŭłasna VKŁ značna aktualizavała pałanizacyjnuju alternatyvu. Bieraściejskaja drukarnia, zasnavanaja ŭ 1553 h. pad patranažam pravadyra pratestantaŭ Mikałaja Radziviła Čornaha, drukavała litaraturu vyklučna na polskaj movie, i jana, u adroźnieńnie ad vydańniaŭ Skaryny i Mažvida, karystałasia narastajučym popytam. Asablivy pośpiech mieŭ novy polskamoŭny pierakład Biblii z pratestanckimi kamientarami, vydadzieny ŭ 1563 h. Pavodle rašeńnia Jevanhielska-refarmavanaha zboru VKŁ kožny miascovy zbor pavinien byŭ mieć asobnik hetaj Biblii. Takoje rašeńnie mahło być pryniata tolki ŭ raźliku na toje, što jaje mova nie vykliča ciažkaściaŭ u luboj pratestanckaj supołki, dzie b na terytoryi krainy jana ni ŭźnikła.

Na takim fonie pratestanckaje knihavydańnie na ruskaj movie vyhladaje źjavaj amal takoj ža marhinalnaj, jak i litoŭskamoŭnaje. Jak sprobu vypravić situacyju možna razhladać vydańnie ŭ 1562 h. u Niaśvižy katechizisu i nievialikaha palemičnaha traktata Symona Budnaha na movie, značna nabližanaj da miascovaj hutarkovaj. Faktyčna my majem takuju ž sprobu stvaryć novuju litaraturnuju (u sučasnym razumieńni – biełaruskuju) movu, jak i niadaŭniaja sproba Mažvida. Ale vynik byŭ toj samy.

Svaju ŭłasnuju pazicyju Budny vykazaŭ u pryśviačeńni Radziviłam, źmieščanym u tym ža vydańni: «… aby sia vaši kniažacskije miłosti nie tolko v čužoziemskich jazyciech kochali, ale by sia tiež, vaši kniažacskije miłosti, i toho zdavna słavnoho jazyka słovien'skoho roźmiłovati i onym sia baviti račili». Heta ŭžo zusim inšaja tanalnaść, čym u pradmovach Skaryny. Sprava pra toje, kab ruskaja litaraturnaja mova zastavałasia asnoŭnym srodkam znosin, užo nie idzie. Budnaha niepakoić, što jana moža źniknuć i ź pieryfieryi moŭnaha ŭžytku – mienavita suprać hetaha jon zaklikaje.

Takim čynam, litvinski i rusinski asimilacyjnyja prajekty zaviaźli ŭ biezvynikovym procistajańni, u toj čas jak polski imkliva nabiraŭ moc. Z hetaha punktu hledžańnia Lublinskuju uniju možna razhladać jak vyrašalny krok, jaki rasčyściŭ šlach da realnaj intehracyi nie tolki pamiž častkami panujučaj elity VKŁ, ale i z polskaj elitaj. Dla kančatkovaha zamacavańnia na hetym šlachu spatrebiłasia jašče adno pakaleńnie.

Apošniaja sproba supracivu z boku «śviadomych rusinaŭ» źviazana z asobaj Lva Sapiehi. Šyroka viadoma prahramnaja fraza ź jaho pradmovy da vydańnia Statuta 1588 h.: «A jestli katoramu narodu ŭstyd praŭ svaich nie ŭmieci, pahatoviu nam, katoryja nie občym jakim jazykom, ale svaim ułasnym prava śpisanyja majem». Ale pakazalna prysutnaść navat u hetaj frazie jaŭnaha pałanizmu: «občy» zamiest «čužy». Polski moŭny ŭpłyŭ pašyraŭsia nieprykmietna, ale niaŭchilna. Jašče bolš jaskrava heta možna ŭbačyć u dziońniku Fiodara Jeŭłašeŭskaha i ruskamoŭnych listach Fiłona Kmity. U ich zafiksavana taja ž źjava, jakuju ŭ naš čas nazyvajuć «trasiankaj» albo «suržykam»: fanietyčnaja sistema zachavałasia ad rodnaj hutarkovaj movy, ale leksika ŭžo ŭ značnaj stupieni zapazyčanaja: «pramaviłem»,«krol» (u polskaj fanietyčnaj sistemie hetyja słovy hučali b jak «pšemuviłem», «krul»). Darečy, častka listoŭ Kmity i Sapiehi napisana na davoli dobraj polskaj movie, u toj čas jak uzoraŭ čystaj (ad pałanizmaŭ) ruskaj movy my ŭ ich nie znojdziem.

Patrabavańnie pa-raniejšamu vieści spravavodstva «jazykom svaim ułasnym», z padačy Lva Sapiehi zakanadaŭča zamacavanaje ŭ Statucie, na praktycy davoli chutka vyradziłasia ŭ farmalnaść: zahałovak i preambuła dakumienta pisalisia pa-rusku, a źmiastoŭnaja častka – na «trasiancy», ci ŭsio čaściej na litaraturnaj polskaj movie, zvykłaj dla ŭdzielnikaŭ sudovaj spravy ci aŭtaraŭ testamientaŭ. Darečy, sam Sapieha ŭ kancy svajho doŭhaha žyćcia, jak potym i vychavanyja im syny, ułasnyja testamienty pisali pa-polsku.

Tak «nacyjanalnaje pytańnie» ŭ adnosinach pamiž dvuma častkami palityčnaj elity, litvinami i rusinami, było ŭrešcie vyrašana, ale ni na karyść adnaho z bakoŭ, ni praz kampramis pamiž imi. Adbyłasia asimilacyja z treciaha boku, chacia jana i nie była biezahavoračnaj. U pobycie, pry stasunkach sa słuhami i sialanami, ułaśniki majontkaŭ na Rusi karystalisia hutarkovaj ruskaj movaj, a pry najaŭnaści takich ža majontkaŭ u etničnaj Litvie i Žamojci jany, niezaležna ad etničnaha pachodžańnia, musili viedać tamtejšuju hutarku – hetaksama, jak mnohija pany viedali ŭ minimalnym pamiery idyš dla stasunkaŭ ź jaŭrejami (heta, naprykład, z peŭnym honaram adznačaje ŭ svaim dziońniku Jeŭłašeŭski).

Kanfiesijny padzieł, jaki nikoli dakładna nie supadaŭ z moŭnym i etnahienietyčnym (pachodžańniem «pa kryvi»), u vyniku Refarmacyi, kontrrefarmacyi i Bieraściejskaj unii staŭ nastolki strakatym, što amal zusim straciŭ rolu dadatkovaha etnavyznačalnaha markiora. Toj, chto adčuvaŭ siabie litvinam pa kryvi, moh vyznavać katalictva ci pratestanckuju vieru, a etničnych rusinaŭ možna było znajści i siarod katolikaŭ, i siarod pratestantaŭ, i siarod unijataŭ. Pravasłaŭnaje vieravyznańnie zachoŭvałasia adnosna šyroka siarod drobnaj šlachty i miaščanstva (u pieršyja dziesiacihodździ paśla unii jaho praciahvali prytrymlivacca i niekatoryja mahnaty).

Ruskaja histaryčnaja śviadomaść była stračana taksama nie kančatkova – niechta ž uvieś čas zamaŭlaŭ i zachoŭvaŭ letapisnyja zvody nakštałt Supraslskaha i Nikifaraŭskaha. Ale jana praktyčna nie prajaŭlałasia bolš u aktualnym litaraturnym dyskursie. Darečy, šmat paciarpieŭ u pracesie pałanizacyi i litvinski histaryčny mif, jaki ŭ adukavanych palakaŭ vyklikaŭ tolki kpiny. Jon taksama nie źnik całkam, ale byŭ vycieśnieny na marhines. Na źmienu pryjšli bolš aktualnyja ŭ novych umovach idejnyja kancepty nakštałt sarmatyzmu, jaki dazvalaŭ adčuvać histaryčnaje adzinstva z tymi ž palakami.

Adzinstva palityčnaj elity VKŁ, dasiahnutaje za košt źniknieńnia suvierennaj dziaržavy, nie vyrašyła ŭsie prablemy mižetničnych stasunkaŭ. U peŭnaj stupieni jano pryviało da abvastreńnia sacyjalnaha ŭ svajoj asnovie procistajańnia pamiž panami i sialanami, dadaŭšy jamu dadatkovaje adcieńnie: pan, aprača inšaha, usprymaŭsia jak «lach», nośbit čužoj kultury. Nieŭzabavie hety akcent prahučaŭ u kazackich vojnach.

Adzinym niesumniennym pośpiecham litvinskaha asimilacyjnaha prajekta stała toje, što dla vyznačeńnia samanazvy novaj polskamoŭnaj supolnaści zamacavałasia słova «litvin». Tak z taho času nazyvali siabie, u adroźnieńnie ad «karennych» palakaŭ, pradstaŭniki šlachieckaj «palityčnaj nacyi» VKŁ. U takim sensie litvinami adčuvali siabie ŭ XVII – XVIII stahodździach daŭno pieramiašanyja pa kryvi naščadki Rurykavičaŭ i Hiedyminavičaŭ, połackich i žamojckich bajar. Hetaja tradycyja dažyła da XIX stahodździa, kali svaje litvinskija karani nie raz padkreślivali (usio na toj ža polskaj movie!) i Mickievič, i Kirkor, daŭšy padstavy dla mifičnaha atajasamlivańnia histaryčnych litvinaŭ z prodkami biełarusaŭ.

• 0
• 0
• 0
• 0
• 0