«Muž papiaredžvaŭ pra imaviernaść Čarnobyla jašče ŭ 1975-m, jaho za heta vykinuli z Arzamasa-16»

26 krasavika minuła 29 hadoŭ z avaryi na ČAES. Mała chto viedaje, što za dziesiać hadoŭ da katastrofy jaje pradkazaŭ biełarus — fizik-jadzierščyk Mikałaj Šut, paplečnik Sacharava. Jon pracavaŭ u sakretnym horadzie «Arzamas-16» nad pratatypam budučaha reaktara.

Na žal, sam Mikałaj užo nie žyvie. Ale «Naša Niva» adšukała jaho žonku Volhu Šut, jakaja praz usio prajšła poruč z mužam i zachavała niekatoryja jahonyja zapisy.

Jana žyvie ŭ Baranavičach i ŭ svaje 73 usio jašče pracuje ŭ škole. Adšukaŭšy hadzinu na razmovu z žurnalistam, Volha pačynaje raspovied ab mužu.

Pavialičyć

«Jon naradziŭsia pry kancy vajny na Hrodzienščynie, u Juravičach, ale ŭ starejšych kłasach razam ź siamjoju pierabraŭsia ŭ Baranavičy i ŭžo tut skončyŭ škołu.

Vielmi lohka jamu davałasia fizika. Praŭda, časy tady byli ciažkija, i Mikoła jašče padletkam pajšoŭ pracavać na budoŭlu, a potym raptam vyrašyŭ pastupać ažno ŭ Maskvu — u MDU imia Łamanosava. U baćkoŭ srodkaŭ nie było jaho na ispyty adpravić. I tady jon, ani słova maci nie skazaŭšy, pazyčyŭ u kahości hrošaj dy pajechaŭ u stalicu za miesiac da ekzamienu — rychtavaŭsia, na kursy chadziŭ. Taki byŭ upeŭnieny…I ŭsio ŭdałosia — jaho zaličyli na fizičny fakultet. I mianie razam ź im, ale ja pastupała na histfak. U Maskvie my na druhim kursie ŭ 1964 hodzie šlubam i pabralisia».

Ledź nie pasłali na dno Karybskaha mora

«Mikoła abaraniŭ dypłom pa temie «mikratron» — hetuju pracu navat pryznali najlepšaj va ŭniviersitecie», — kaža spadarynia Volha. Jana zhadvaje, što paśla vučoby maładaja para mahła raźvitacca, bo nabirała abaroty chałodnaja vajna, i Mikałaju, jak fiziku, «śviaciła» pravieści try hady dzieści na dnie Karybskaha mora. Ale abyšłosia — univiersitecki tavaryš mieŭ svajakoŭ u Palitbiuro i prapanavaŭ Mikałaju pasadu ŭ navukova-daśledčym instytucie ŭ zasakrečanym horadzie «Arzamas-16» (siońnia — Saroŭ — Red.) u Rasii.

«My pryjechali tudy ŭ 68-m, — uspaminaje spadarynia Volha. — A praviali tam u vyniku 9 hod. Mikołu ŭvohule ciažka było — Biełaruś ža padčas vajny była pad akupacyjaj, nam nie było viery, i jamu daviałosia prachodzić šmat testaŭ dla pracy na sakretnym abjekcie. Sam «Arzamas-16» znachodziŭsia ŭ Mardoŭskim zapaviedniku.

Pavialičyć

Usio było vielmi zasakrečana — našyja vahony navat adčaplali za kalučym drotam.

Miesca nam spačatku nie vielmi padabałasia — klimat kiepski. I śpiakotna, i pacieješ uvieś čas, u rocie sušyć — duchoćcie. Ale potym niejak pryzvyčailisia. Mianie adrazu ŭ škołu pryznačyli pracavać, a Mikoła staŭ inžynieram-kanstruktaram u raźlikovaj hrupie Sacharava (Andrej Sacharaŭ — stvaralnik savieckaj termajadziernaj bomby — Red.). Jamu ž zabaroniena było kazać, nad čym jany tam pracujuć, ale štości jon usio ž havaryŭ pa-siamiejnamu. Ja viedała, naprykład, što jahonaja hrupa raspracoŭvaje načyńnie jadziernaj bomby — štości źviazanaje sa spłavami ŭranu i płutoniju. Pa zadumie, hetaja bomba pavinna była spracavać, minujučy ščyt, jaki źjaŭlajecca pry vubuchu atamnaj bomby ŭ atmaśfiery ci ŭ kosmasie.

Mikoła ranicaj sychodziŭ na pracu i tolki ŭviečary viartaŭsia — ich kudyści vazili, uhłyb zapaviednika», — kaža Volha.

Nie źniała stanik — i zarabiła ankałohiju

Pa słovach žonki fizika, praviły pracy na «Arzamasie-16» byli vielmi strohija — kožny dzień, sa słovaŭ muža, navukoŭcy pierad pracaj pakidali svaje rečy ŭ asabistaj šafcy i išli ŭ duš. Paśla im vydavali ŭsio novaje, biełaje, u čym jany rabili da abiedu. Idučy ŭ stałoŭku na abied, hetuju biełuju adziežu skidali — i adrazu ŭ topku. Adziavali novuju. Potym — duš i test na admysłovaj ramie: kali «piščyš», to jašče raz u duš. Uviečary takaja ž pracedura, i tak kožny dzień.

Parušeńnie praviłaŭ skančałasia sumna. «Byŭ vypadak, — pryhadvaje spadarynia Volha, — kali adna žančyna, našaja susiedka, nie źniała svoj stanik — ci to zabyłasia, ci to paškadavała. Tak i karystałasia im. A potym joj hrudzi apieravali — ankałohija».

Taksama budaŭnikoŭ šmat było, piersanału roznaha. Dyk voś adzin mužyk na adchodnikach ubačyŭ pryhožyja nikielavanyja trubki. Nie viedaju, čym jon dumaŭ, ale ŭziaŭ ich sabie i zrabiŭ kałysku dla dački. Dalej raskazvać nie budu — žudasna ŭsio skončyłasia». — sumna ŭzhadvaje Volha Šut.

Pryjšoŭ žoŭty-žoŭty i pavaliŭsia na padłohu

Praź niejki čas navukoŭcaŭ pieraklučyli z raspracoŭki zbroi na pracu nad «mirnym atamam». Mikałaja Šuta tady pavysili da staršaha navukovaha supracoŭnika i hrupie dali novuju zadaču pa vyprabavańni kantralavanych reaktaraŭ.

«Padčas adnaho z ekpierymientaŭ nad mini-reaktaram typu VM, jaki sprajektavaŭ jašče Kurčataŭ — jon potym stanie pratatypam Čarnobylskaha MVR-1, — adbyŭsia vybuch. Ja pamiataju toj dzień: Mikoła pryjšoŭ z pracy vielmi pozna. I ŭvieś žoŭty-žoŭty. Ja pierapałochałasia, sprabavała dapytvacca. Ale jon moŭčki ŭpaŭ na padłohu i lažaŭ, nie ŭstajučy. Z nosu ŭ jaho mocna paliłasia kroŭ. Ja adrazu pasprabavała spynić, ale nijak — daviałosia vyklikać miedykaŭ, ale i jany nie dali rady. Pavieźli jaho ŭ špital i tam prypalvali sasudy ŭ nosie — tolki tak kryvaciok spyniŭsia», — uspaminaje Volha i dadaje, što paśla taho vypadku Mikoła źmianiŭ svajo staŭleńnie da «mirnaha atamu».

Muža adusiul «pasyłali»

«Muž papiaredžvaŭ ab vierahodnaj katastrofie jašče ŭ 1975-m i pisaŭ listy svajmu kiraŭnictvu, u CK Brežnievu, navat Andropavu ŭ KDB. Jon śćviardžaŭ: treba na čas admovicca ad atamnaj enierhii. Vidać, Mikoła viedaŭ, što reaktar, jaki vybuchnuŭ u ich, płanujuć zapuścić na vialikaj AES, i zaściarahaŭ ad hetaha. Jon kazaŭ: pakul nie treba nijakich mirnych atamnyj stancyj. Heta niebiaśpiečna, heta nie daśledavana, navukoŭcy šmat čaho jašče nie viedajuć, šmat čaho nie vyvučana da kanca. Ale jaho adusiul «pasyłali», nichto jamu nie vieryŭ.

A potym ad pracy adchilili Sacharava. Mikołu taksama prapanoŭvali zmoŭknuć u abmien na dazvoł abaranić doktarskuju, minujučy kandydackuju. Ale jon praciahvaŭ pisać pracy ab niebiaśpiecy atamnych stancyj. Tady jaho pačali pałochać zvalnieńniem i «Elektrastallu» — heta nakštałt našych sioniašnich Navinak. Kazali, što ty, maŭlaŭ, rozum straciŭ. Nie dazvolili abaranić navat kandydackuju, a jahonyja daśledavańni vydaŭ za svaje chtości z kiraŭnictva. U dadatak da ŭsiaho Mikoła mocna zachvareŭ — źjavilisia puchliny na patylicy. Jon paraiŭsia z kalehami i paličyŭ za lepšaje pakinuć pracu i viarnucca dadomu. Heta było ŭ 1977 hodzie», — kaža Volha Šut.

Pavialičyć

Mašeraŭ namiaknuŭ, što fizik mnoha na siabie biare

Paśla pryjezdu ŭ Baranavičy siamji daviałosia ciažka: Volha była ciažarnaja druhim dziciom, a Vałodziu, invalida ź dziacinstva, užo treba było vieści ŭ pieršy kłas.

«Mikoła nie moh adšukać sabie pracu. Jon byŭ nibyta dysident.

A ŭ mianie ad inšaha hałava puchła — pakul jon mykaŭsia pa roznych kantorach, ja paliła ŭ piečy, nabirała ŭ studni vadu, karmiła hrudźmi dačku, lacieła zabirać syna sa škoły. Nijakaj dapamohi nie było. Dekretny adpačynak tady byŭ tolki dva miesiacy. Urešcie Mikoła ŭładkavaŭsia ŭ Baranavicki vyličalny centr. Potym muž sustrakaŭsia z Mašeravym — vialikija nadziei ŭ jaho byli na hetuju sustreču. Ale toj daŭ Mikołu zrazumieć, što niejki fizik nadta šmat na siabie biare… Paśla razvału SSSR vyličalny centr u Baranavičach začynili, i Mikoła pajšoŭ pracavać u škołu — nastaŭnikam pracoŭnaha navučańnia. Tam i rabiŭ da samoj śmierci», — sumna kaža Volha Šut.

Apošnija hady žyćcia vybitny navukoviec pražyŭ «nievyjaznym» u baćkoŭskaj chacie, ślapym na adno voka i z puchlinami na hałavie — adna ŭžo padbirałasia da mazžačka, a druhaja, u horle, nie davała jeści navat piure.

Skanaŭ jon u 2007, jamu było 63 hady, pachavany na mohiłkach u Dubavie.

U Mikałaja Šuta zastałosia dvoje dziaciej — starejšy Vałodzia ad naradžeńnia pakutuje na redkuju chvarobu chraničnaha zvužeńnia sasudaŭ i ź junactva nie moža chadzić. Jaho dahladaje taksama chvoraja siastra. Sama Volha Šut pierniesła ankałohiju ščytapadbnaj załozy i ciapier dažyvaje svoj viek u Baranavičach, zarablajučy hrošy, kab vyciahnuć siamju. Jana 42 hady adpracavała nastaŭnicaj.

• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0