U ramkach novaj akcyi «Sakretnaja historyja Litvy» redakcyja Arche prapanuje publikacyi, raniej niedastupnyja biełaruskamu čytaču.
Najpierš praz moŭny barjer, bo bolšaść ich była napisanaja ŭ aryhinale na zamiežnych movach. Šerah ź ich vyjšaŭ pa-litoŭsku, h. zn. na movie, jakoju vałodajuć ličanyja biełaruskija historyki, nie kažučy pra masavaha čytača. Byli i nšyja pryčyny, pieradusim ideałahičnyja — biełarusam było zabaroniena viedać klučavyja aspekty svajoj nacyjanalnaj historyi.
Prykładam, manahrafija polskaha historyka Ježy Achmańskaha «Litoŭskaja etničnaja miaža na ŭschodzie ad plemiannoj epochi da ChVI stahodździa» była apublikavanaja ŭ vydaviectvie Poznańskaha ŭniviersiteta ŭ 1981 hodzie, ale z punktu hledžańnia savieckich uładaŭ była nastolki jeretyčnaju, što da razvału SSSR zachoŭvałasia ŭ śpiecfondach ličanych biełaruskich biblijatek.
A ŭsio tamu, što nasupierak pansłavisckim teoryjam jana niedvuchsensoŭna śćviardžała, što słavianskaje nasielnictva było pryšłym u Biełarusi. I navat na jejnym ŭschodzie, prykładam, pad Oršaju, jašče 6-7 stahodździaŭ zachoŭvalisia vyspy bałckaha nasielnictva. Nie kažučy pra vakolicy Minska — Zasłaŭje, Rakaŭ, Ivianiec. Hetaja manahrafija drukujecca ŭ składzie časopisa Arche № 2 (147) — 2016. Historyja staražytnaha Navahradka.
Bolšaść publikacyjaŭ aśviatlajuć ź niečakanaha dla biełaruskaha čytača rakursu historyju Vialikaha Kniastva Litoŭskaha.
Jahonym samym pačatkam pryśviečanaja manahrafija Styviena Roŭeła «Uzdym Litvy: pahanskaja impieryja ŭ Centralnaj i Uschodniaj Jeŭropie, 1295—1345», znajomstva ź jakoju vyklikaje šok u čytača, vychavanaha na knihach Mikoły Jermałoviča.
Dakładny dy ŭsioabsiažny analiz pachodžańnia, uładańniaŭ i matrymanijalnych stratehijaŭ elity VKŁ vy znojdziecie ŭ knizie litoŭskaha historyka, dekana histaryčnaha fakulteta Vilenskaha ŭniviersiteta Rymvidasa Piatraŭskasa «Litoŭskaja znać u kancy XIV—XV st.: Skład — struktura — ułada».
Praca litoŭskaha historyka Antanasa Ciły «Skarb Vialikaha Kniastva Litoŭskaha padčas Dvaccacihadovaj vajny (1648—1667 hh.)» pryśviečanaja temie, jakaja faktyčna nie raspracoŭvałasia biełaruskimi historykami — funkcyjanavańnie dziaržaŭnaha biudžetu VKŁ, zbor i raźmierkavańnie padatkaŭ.
Aŭtar bačyć adnaznačny vyraz patryjatyzmu nasielnikaŭ centralnych i ŭschodnich častak kniastva (ciapierašniaje Mahiloŭščyny j Mienščyny) u tym, što jany nie pierastavali płacić padatki ŭ dziaržaŭny litoŭski skarb navat u razhar adnoj z samych kryvavych vojnaŭ u biełaruskaj historyi — t.zv. «Nieviadomaj vajny» siaredziny XVII st.
Bajavym dziejańniam na ŭschodzie VKŁ i farmavańniu miažy pamiž Maskvoju j VKŁ pryśviečanaja manahrafija zaŭčasna pamierłaha biełaruskaha historyka Viktara Ciemušava «Na ŭschodniaj miažy Vialikaha Kniastva Litoŭskaha (siaredzina XIV — pieršaja pałova XVI st.)».
Daviedacca pra toje, jak atrymać hetyja dy inšyja papiarovyja i elektronnyja vydańni vystaŭlenyja na akcyju «Sakretnaja historyja Litvy», možna na sajcie Arche.
Akcyja dziejničaje ad 15 da 25 červienia.
Kamientary