Kašteli, ranety, piepinki: usio pra staryja biełaruskija sady i sarty. I dzie ich kupić
Kašteli, štryfiel, litoŭskaja raneta, šaraja raneta, malinaŭka, hłohieraŭka, piepinka — pra hetyja sarty nam raskazvaŭ čałaviek, jaki viedaŭ pra jabłyki bolš za ŭsich, — śvietłaj pamiaci doktar sielskahaspadarčych navuk Zoja Kazłoŭskaja.
Raniej sadoŭnictva dla Biełarusi mieła bolšaje značeńnie, čym siońnia. Niamiecki sadavod A. Jansan, jaki naviedaŭ Rasijskuju impieryju ŭ kancy XIX stahodździa, śćviardžaŭ, što, kali ŭ Minskaj i Mahiloŭskaj hubierniach zdymali jabłyki — ceny na ich źnižalisia pa ŭsioj Jeŭropie. Dobraje hieahrafičnaje stanovišča dazvalała kraju być adnym z hałoŭnych pastaŭščykoŭ jabłyk u rasijskija stalicy, asabliva ŭ Pieciarburh. A kali pačynaŭsia siezon biełaruskich pastavak — rezka padała patreba ŭ zachodnich.
Sadovy bum zdaryŭsia ŭ nas na miažy XIX i XX stahodździaŭ. U kancy XIX-ha na Biełarusi naličvałasia 11,5 tysiačy hiektaraŭ sadu, a ŭ pačatku XX stahodździa — užo 20 tysiač. Pieravažali ŭ ich antonaŭka, citaŭka, baravinka, štryfiel, bieły naliŭ, vałoška, piepinka litoŭskaja (anhlijski piepin), cukrovy litoŭski, śviatajanski (na Słuččynie). U šlachieckich siadzibach vyroščvali i paŭdniovyja sarty: bielflor žoŭty, bojkien, štecinka čyrvonaja, dancyhski rabrysty, kransielski prazrysty, ranet łandśbierhski.
Adnosnaja blizkaść da paŭnočnaj stalicy stymulavała pramysłovaje sadoŭnictva navat u nie vielmi, zdavałasia b, ciopłych Połackim, Lepielskim, Aršanskim pavietach. Što datyčyć paŭdniovych Słuckaha, Mazyrskaha, Rečyckaha, Mahiloŭskaha, Homielskaha pavietaŭ, dyk ich lidarstva ŭ vytvorčaści tavarnych jabłykaŭ na miažy XIX—XX stahodździaŭ vyhladaje całkam łahičnym.
Raźvićciu ŭ Biełarusi sadoŭnictva, jak i žyviołahadoŭli, daŭ mocny šturšok suśvietny ahrarny kryzis 1880-ch, jaki zrabiŭ vytvorčaść zbožža ŭ mnohich rehijonach nierentabielnaj. U vyniku za čverć stahodździa (1888—1913) płošča sadoŭ u centralnaj i ŭschodniaj Biełarusi pavialičyłasia amal udvaja — z 11,5 tys. ha da 20 tys. ha. Pieravažna heta byli vialikija «panskija» sady. Sialanie taksama časta mieli niekalki pładovych drevaŭ, ale bolš dla ŭłasnych patreb. Uražvaje i stały rost pastavak: u 1900—1902 hadach ź biełaruskich hubierniaŭ vyvieźli 653 tysiač pudoŭ jabłykaŭ, a ŭ 1911—1913 — udvaja bolej. Aproč rasijskich stalic, jak ni dziŭna, biełaruskija jabłyki aktyŭna vyvozili ŭ Varšavu i Łodź, a taksama va ŭkrainskija Nikałajeŭ, Adesu, Jekaciarynasłaŭ (siońnia Dniapro) — choć, zdavałasia b, kudy našym jabłykam da ŭkrainskich. Najbolš słaviłasia prydniaproŭskaja antonaŭka — z-pad Mahilova i Homiela.
Na pačatku XX stahodździa pamołah Vasil Paškievič daśledavaŭ raspaŭsiudžańnie sartoŭ jabłyniaŭ u Biełarusi. Samymi papularnymi na toj momant byli antonaŭka, citaŭka, baravinka, «štryfiel» (štrejflinh), bieły naliŭ, vałoška, sujślepski, virhinski ružovy, aport, miedunička, sierynka, arabka, piepin litoŭski — jon ža «hłohieraŭka», — cukroŭka litoŭskaja, śviatajanski, babuškin. Na poŭdni Biełarusi raśli taksama dancyhski rabrysty, štecinka čyrvonaja, bojkien, bielflor žoŭty, kransielski prazrysty, ranet łandśbierhski.
Bolšaść viadomych hatunkaŭ — pradukt šmatviakovaj narodnaj sielekcyi. Kali ciažka nazvać rajon uźniknieńnia sortu, jaho vyznačajuć pa ŭskosnych prykmietach: rajonie i stupieni raspaŭsiudžańnia, daŭnaści vyroščvańnia, naźvie. Tak vyznačyli, što antonaŭka pachodzić z Centralna-čarnaziomnaj pałasy Rasii. Biełaruś i Litva, ziemli byłoha Vialikaha Kniastva, — radzima hatunkaŭ baravinka, hareckaja, karobaŭka bujnapłodnaja, hłohieraŭka, bieły sałodki, sierynka, bieły naliŭ, cukrovy litoŭski.
Kaštela
Adzin z samych starych sartoŭ jabłykaŭ, zdaŭna papularny i ŭ Biełarusi. Heta čysta desiertnyja jabłyki, jakija nie nadta nadajucca na pierapracoŭku. Vialikimi amatarami kašteli byli karol Rečy Paspalitaj Jan Sabieski i jahonaja žonka Marysieńka, jakija, pavodle papularnaj u sučasnaj Polščy lehiendy, i dali novuju nazvu sortu, jaki raniej nazyvaŭsia viarboŭkaj. Nibyta ŭ adzin hod uradžaj jabłykaŭ akazaŭsia nastolki mały, što ŭražany karol vyhuknuŭ: «Kosz tylko?» («Tolki adzin koš?») Prysutnyja prydvornyja hetaje vykazvańnie padchapili i panieśli dalej u narod. Tak, maŭlaŭ, sort i «pierachryścili» — zrazu ŭ kosztylki, a potym u kosztielki. Naturalna, surjozna da padobnaj lehiendy stavicca naŭrad ci vypadaje.
Sortu ŭłaścivaja pieramiennaja ŭradžajnaść, dva hady zapar jon nikoli nie rodzić. Z sučasnaha punktu hledžańnia vialikim niedachopam źjaŭlajecca i doŭhi pieryjad rostu dreŭ. Čakać pieršaha ŭradžaju treba 8—12 hadoŭ. U Biełarusi siońnia hety sort raspaŭsiudžany pieradusim u Bresckaj i Homielskaj abłaściach, choć niaredka raście i ŭ inšych rehijonach. Kaštela daje sałodkija, zialonyja, ćvierdavatyja jabłyki, jakija adnosna dobra zachoŭvajucca i mohuć dalažać amal da viasny, choć časam pačynajuć hnić ź siaredziny. Niekali jany byli ci nie samym sałodkim z masavych sartoŭ na našym rynku, časam ich nazyvali jašče «polski cukrovy». Maja žonka, jakaja rodam z Baranavičaŭ, pamiataje ich ź dziacinstva jak samyja smačnyja jabłyki z tych, što raśli na padvorku.
Cikava, što ŭ Rasii kaštela zusim nieviadomaja, i ŭ internecie lohka znajści historyi, jak biełarusy ździvili jaje smakam svajakoŭ abo siabroŭ z-za ŭschodniaj miažy.
Piepin litoŭski, abo Hłohieraŭka
Hety sort siońnia ŭ nas nie taki papularny, a voś jahony naščadak, biełaruski sinap, vyviedzieny ŭ 1929 hodzie hibryd hłohieraŭki i antonaŭki, aficyjna ličycca pieršym sortam ułasna biełaruskaj sielekcyi. Vyvieli jaho muž i žonka Alaksiej i Ema Siubaravy, zasnavalniki sielekcyjnaj pracy ŭ Biełaruskim NDI bulbavodstva, pładavodstva i aharodnictva ŭ Samachvałavičach. Sort atrymaŭsia ŭdały, ustojlivy da pładovych chvarobaŭ. Płady jaho bujnyja i smačnyja, ź vialikim utrymańniem piekcinu. Heta ćviordyja kisła-sałodkija jabłyki akruhła-kaničnaj formy, zialonyja, z čyrvańniu tolki z soniečnaha boku.
«Chrosnym baćkam» hłohieraŭki byŭ Jan Hłohier, baćka słavutaha polskaha etnohrafa i historyka, aŭtara «Starapolskaj encykłapiedyi» Zyhmunta Hłohiera. U svaim majontku Ježava na Padlaššy jon vioŭ uzornuju haspadarku, u tym liku mieŭ nievialiki, ale słavuty daloka za miežami rehijona piŭny brovar i vydatny sad. Praŭda, u 1890-ch Zyhmunt Hłohier admaŭlaŭ, što mienavita jahony baćka sam vyvieŭ novy sort. Nibyta jon adkryŭ jaho vypadkova, pakaštavaŭšy ŭ adnoj z padlašskich viosak. U kožnym razie, nieasprečnaja zasłuha Jana Hłohiera ŭ raspaznańni patencyjału sortu i šyrokim raspaŭsiudžańni sadžancaŭ (haspadar rassyłaŭ ich siabram i znajomym). Sort ad pačatku atrymaŭ šyrokuju viadomaść u Hiermanii, ale ŭ pieršuju čarhu — na Padlaššy i na Vilenščynie.
Bieły naliŭ
Adzin z samych viadomych sartoŭ šyrokaje raspaŭsiudžańnie atrymaŭ u kancy XIX stahodździa. Jaho razmnažeńniem i raspaŭsiudam zajmaŭsia sadoŭnik M. Vahnier, uładalnik sadu pad Ryhaj. U 1850—1860-ia hady jon masava adpraŭlaŭ sadžancy ŭ Hiermaniju, Francyju i Anhliju. Chutčej za ŭsio, mienavita Vahnier byŭ aŭtaram niamieckaj nazvy jabłyka Weisser Klarapfel. Siońnia heta — adzin z najbolš raspaŭsiudžanych u Paŭnočnym paŭšarji jabłyčnych sartoŭ.
Sučasnaja rasijskaja nazva, pavodle jakoj viedajuć hety jabłyk u nas, — nie pieršaja. Da revalucyi jaho nazyvali papiaroŭkaj (bo śpieły jabłyk bieły, by papiera), a taksama aliŭkaj inflanckaj. Inflanty — heta terytoryja sučasnych Łatvii i Estonii, niekali ziemli Livonskaha ordena, a paśla — supolnaje vałodańnie Polščy i VKŁ. U časy Rasijskaj impieryi častka rehijona ŭvachodziła ŭ Viciebskuju hubierniu. Miascovaja šlachta niamieckaha pachodžańnia mieła vysoki ŭzrovień haspadarčaj kultury i akazvała prykmietny ŭpłyŭ na Litvu i Biełaruś.
Cukroŭka litoŭskaja
Była šyroka raspaŭsiudžana na Vilenščynie, Kovienščynie i Viciebščynie na pačatku XX stahodździa. Sielekcyjanier Uładzisłaŭ Smardžeŭski ŭ 1917-m pisaŭ pra vielmi staryja drevy hetaha sortu, uzrostam kala 80-ci hadoŭ. Słavuty pamołah, prafiesar Adam Hrabnicki-Daktarovič, uradženiec Ušaččyny, uspaminaŭ, jak małym chłopcam (u 1860-ch) bačyŭ hetyja jabłyki ŭ sadzie svajho dziadźki Antonija ŭ majontku Turosy (sučasny Ušacki rajon) — ledź nie adzinaha tavarnaha sadu na terytoryi Biełaj Rusi na tyja časy. Mahčyma, hety sort i vyviedzieny na terytoryi Biełarusi? I ci nie hetyja jabłyni namalavaŭ Fierdynand Ruščyc na viadomaj karcinie «Staryja jabłyni»?
Staryja sarty: kašteli, štryfiel, litoŭskaja raneta, šaraja raneta, malinaŭka, hłohieraŭka, piepinka — usio možna kupić u Instytucie sadavodstva ŭ Samachvałavičach. «My razmnažajem usio, u kalekcyjach bolš za 1000 sartoŭ!» — z honaram raskazvała «Našaj historyi» doktar sielskahaspadarčych navuk Zoja Kazłoŭskaja.
Zoja Arkadzieŭna zahadvała łabaratoryjaj hienietyčnych resursaŭ pładovych, arechapłodnych kultur i vinahradu Instytuta pładavodstva ŭ Samachvałavičach. Jana była apošniaj aśpirantkaj lehiendarnaj Emy Siubaravaj (1897—1983), jakaja razam z mužam vyvieła 124 sarty pładovych kultur, u tym liku 24 jabłyni, siarod ich strašna papularnyja ŭ našaj krainie Antej, Bananavy, Biełaruski malinavy.
Patrabavańni da sučasnych sartoŭ vysokija: jany majuć być uradžajnyja — nie mienš za 30 ton z hiektara, rana pačynać radzić — užo ŭ 3—4 hady, jabłyki majuć być nie drobnyja — važyć nie mienš za 150 h i dobra lažać.
The last but not the least, ciapier usie chočuć jabłyki z dehustacyjnaj adznakaj, nie mienšaj za 4,5. Što takoje dehustacyjnaja adznaka, jak jaje vyznačajuć? Heta adznaka smaku. Źbirajucca 10 čałaviek, śpiecyjalisty pamałahičnaj kamisii z roznych adździełaŭ našaha instytuta, režuć adzin płod, druhi — i aceńvajuć, raskazvaje spadarynia Zoja. Ale i smak — jašče nie ŭsio. Rynak, fiermiery ciapier chočuć sarty, ustojlivyja da chvarob, škodnikaŭ i zamarazkaŭ.
Najbolš zapatrabavanyja biełaruskija sarty apošniaha času: Alesia, Antej, Biełaruski sałodki, Viesialina, Vierbny, Darunak, Imant, Nadziejny, Łučazarny, Zasłaŭski, Pośpiech, Siabryna, Pamiać Kavalenki, Pamiać Siubaravaj, Čaraŭnica.
Darunak — haściniec dla ŭsich tych, chto lubić jabłyki, Zorka — bo čyrvonaja afarboŭka i ŭ značeńni ŭsiaho dobraha. Sort Nadziejny chacieli nazvać Nadzieja, ale akazałasia, što ŭžo jość takaja kapusta, pryjšłosia mianiać.
U samoj Zoi Arkadzieŭny była cudoŭnaja biełaruskaja mova, jana była rodam z samaha serca Biełarusi, jaje vioska Krapačy znachodzicca pamiž Baranavičami i Navahradkam. Svajoj vioscy Zoja Kazłoŭskaja pryśviaciła novy sort. «U nas u viosačcy ziemli byli kamianistyja, ludzi vynoślivyja, krepkija, tamu i nazyvajecca staražytnym słovam Krapačy. I sort ja nazvała ŭ honar viosački — Krapač».
Kožny sort prachodzić dziaržaŭnyja vyprabavańni hadoŭ 5 — pakul zdymuć try ŭradžai. Raniej i pa 10 hadoŭ čakali, raskazvała spadarynia Zoja.
Sarty, jakija majuć hieny imunitetu da paršy, ličacca samymi nadziejnymi. Z sučasnych sartoŭ heta Biełaruski sałodki, Biełana, Darunak, Dyjamient, Pośpiech, Nadziejny, Navavita, Sakavita, Siabryna, Imant. Sa starych — heta antonaŭka i štryfiel. Mocna škodzić parša ŭ sadach, što stvaralisia ŭ 80-ja hady, dzie pieravažajuć papularnyja tady hatunki Spartan, Aŭksis, Biełaruski malinavy, Ajdared, Łoba. Ciapier u Instytucie pładavodstva vyvodziać sarty, jakija zdolejuć procistajać rakavym zachvorvańniam kary i draŭniny.
Jak nabyć sadžaniec, možna daviedacca na sajcie instytuta belsad.by.
Dla sabačak i kocikaŭ. Ci zasialilisia ŭ novuju rezidencyju Łukašenki dabračynnyja fondy?5
Kamientary