Dzie Skaryna prapadaŭ piać hadoŭ, jak paŭpłyvała na jaho chryścijanskaja kabała i čamu ŭ «Biblii Ruskaj» stolki dubovaha liścia, piša ŭ časopisie «Naša Historyja»* kandydatka histaryčnych navuk, kiraŭnica francuzskaha prajekta «Łabaratoryja skarynaznaŭstva» Volha Šutava.
Śviatkavańnie 500-hadovaha jubileju biełaruskaha knihadrukavańnia niekalki hod tamu pakinuła dziŭny prysmak: z adnaho boku, vysokija słovy pra «dziejača Reniesansu» Francyska Skarynu, z druhoha — razmovy pra niejkaje jaho «adstavańnie» ŭ paraŭnańni z «Jeŭropaj».
Ale jakraz maštabny prajekt pierakładu Biblii na «prostanarodnuju» movu ŭ epochu Reniesansu byŭ «modnym trendam» u Jeŭropie.
Ad kanca XV stahodździa intelektuały pierakładajuć hałoŭnuju knihu chryścijanstva z łaciny na niamieckuju (dakładniej, nižniesaksonski dyjalekt, bo ahulnaniamieckaj litaraturnaj movy tady jašče nie isnavała), paŭnočny dyjalekt italjanskaj, staraanhlijskuju, staračešskuju…
Dziejnaść Skaryny padpadała i pad jašče adnu modu Reniesansu — «asučaśnieńnia» Biblii, nabližeńnia jaje da narodu šlacham ilustravańnia.
Pakidajučy ŭ Biblii Ruskaj svoj partret, padpisvajučy jaho i paŭtarajučy svajo imia i tytuł va ŭsich pradmovach i paślasłoŭjach, doktar Francysk Skaryna chacieŭ danieści niejkaje pasłańnie. Jak nieprychavana razmaŭlaje jon z čytačom u svaich tekstach — «bracija maja ruś», «moj lubimy pryjacielu», «druža», — sprabuje rastłumačyć i navučyć. U procivahu Leanarda da Vinčy, jaki imknuŭsia zašyfravać svaje zapisy i vynachodki, Skaryna rabiŭ usio, kab zrabić biblejskija teksty bolš zrazumiełymi dla paspalitaha ludu.
Pravobraz — car Sałamon
Francysk Skaryna raźmiaściŭ svoj partret na apošnich listach Knihi Isusa Sirachava i 4-j Knihi Carstvaŭ, u pradmovach da jakich jon abjaŭlaje siabie pradaŭžalnikam spravy śviatoha Hieranima, stvaralnika Biblii Vulhaty na łacinskaj movie. Skaryna piša tam pra toje, što sapraŭdnyja kaštoŭnaści — nie ŭ «tlennych vialikich carskich skarbach», a ŭ tym, kab «pakinuć u navucy i ŭ knihach viečnuju słavu i pamiać svaju».
Partret Skaryny — nie danina słavalubstvu, a manifiest: voś jon ja, pierakładčyk i vydaviec Biblii Ruskaj, na fonie pradmietaŭ i znakaŭ, jakija jość «abaviazkovym naboram» simvałaŭ dla nas, intelihientaŭ Reniesansu.
I «pradmiety» (knihi, armilarnaja śfiera, piasočny hadzińnik, kresła ź piupitram, zasłanym «ručnikom», na jakim namalavana «sonca maładzikovaje», abo «zaćmieńnie», śviečka z reflektaram, kałony, zban, plecieny košyk, mucha), i «znaki» («zaćmieńnie», «trochkutnik», «trapiecyja» i litary «MZ») na partrecie źjaŭlajucca simvałami, jakija niasuć na sabie adbitak kultury Reniesansu. Hety nabor simvałaŭ, pry toj jasnaści, za jakuju vystupaŭ Skaryna, musiŭ być zrazumiełym dla jaho sučaśnikaŭ!
U časy Skaryny vyjava mužčyny za stałom była pašyranym siužetam u žyvapisie i na knižnych hraviurach.
Ale mienavita ŭ Vieniecyi my znachodzim hraviuru, jakaja, vidavočna, «natchniła» Skarynu.
Z druhoj pałovy 1470-ch u Najśviatlejšaj respublicy stanoviacca papularnymi «latučyja listy», jany pradajucca paŭsiul: na rynkach, płoščach, na mastach i, viadoma, kala ŭniviersiteta Padui, vasała Vieniecyi. Adzin z takich «listoŭ» 1488 hoda ŭjaŭlaŭ ź siabie «viečny (perpetuum) kalandar». Pamieram 45 × 32 sm, jon byŭ pryznačany dla raźliku ruchomych dat Vialikadnia.
U nižniaj jaho častcy vyjaŭleny car Sałamon, što tłumačycca ŭ supravadžalnym łacinskim tekście: «Heta tablica Sałamona, pa jakoj vy zrazumiejecie, u jaki čas i hadzinu budzie Miesiac… I kali my viedajem Miesiac… razumiejem usie Božyja śviaty».
Skaryna, jaki vyličvaŭ daty śviataŭ dla Paschalii («Małaja padarožnaja knižka»), moh nabyć hety zručny kalandar u Padui.
Razhledzim vyjavu Sałamona: pastava, hirlanda, kresła z kałonami na podyumie (vytvornaje ad pašyranaha ŭ Italii lettuccio), piupitr, nakryty «ručnikom», armilarnaja śfiera, piasočny hadzińnik, knihi, navat «sonca / miesiac» — usio na miescy i składajecca ŭ madel budučaha skarynaŭskaha partreta!
Znajšoŭšy hety pravobraz mienavita ŭ Italii, my vyrašyli pašukać i inšyja «ślady», jakija pryviali Skarynu da idei i realizacyi Biblii Ruskaj.
Hłybokija dekalte i Pałac dožaŭ
Pryhledzimsia da afarmleńnia skarynaŭskaj Biblii. Časta pišuć, što Skaryna natchniaŭsia niamieckaj ci navat češskaj škołaj. Ale paraŭnańnie skarynaŭskich hraviur z paŭnočnajeŭrapiejskimi ŭzorami vyjaŭlaje tolki siužetnaje padabienstva.
Styl kardynalna roźnicca ad strohich niamieckich uzoraŭ. Hłybokija žanočyja dekalte, raspuščanyja vałasy, batyčeleŭskija madeli, aholenyja cieły trapili ŭ Bibliju Rusku ź vieniecyjanskaj mastackaj maniery. Hirlandy, raźblonyja bałkony, balustrady, kałony, trytony — nieadjemnaja častka paduanskavieniecyjanskaha stylu, — prysutničajuć u skarynaŭskaj Biblii paŭsiul. Dzie, jak nie ŭ Italii, Skaryna moh hetym «zarazicca»?
Jość navat architekturnyja supadzieńni. Pahladzicie na malunak biblejskaha «doma Sałamona» ŭ Skaryny, na jaho arki, bałkony, zubčasty dach.
Ničoha nie nahadvaje «prastakutnuju» niamieckuju ci češskuju architekturu taho času. Zatoje padabienstva «doma Sałamona» abo piejzažu Ijerusalima ź vieniecyjanskimi i paduanskimi zakruhlenymi viežkami, kupałami, zubčastymi strechami, bałkonami i ahulnym upłyvam vizantyjskaj i arabskaj architektur biassprečnaje.
Vydavieckaja stalica Jeŭropy
I dzie, jak nie ŭ Italii, Skaryna moh zadumać svoj prajekt knihadrukavańnia ź pierakładam Biblii dla «ludu paspalitaha»? Napeŭna, mienavita tut «prapadaŭ» naš navaśpiečany doktar miedycyny paśla abarony ŭ Padui ad listapada 1512 hoda da 6 žniŭnia 1517ha. Potym u Prazie «raptam» pačynajuć vydavacca jaho knihi. Spačatku Psałtyr, a śledam ź dzivosnaj intensiŭnaściu, praktyčna na miesiac pa knizie, vychodzić usia Biblija. Značyć, Skaryna ŭžo mieŭ hatovy tekst: pierakładzieny, sabrany, adredahavany, z pradmovami i ilustracyjamihraviurami. Ale čamu jon adpraviŭsia mienavita ŭ Prahu drukavać knihi?
Ujavim maładoha doktara volnych mastactvaŭ i miedycyny, jaki trapiŭ u Paduju. Tut paŭsiul byli šapiki ci łatočniki, jakija pradavali knihi. Bolšaść ich — ź Vieniecyi, jakaja da 1500-ha pieratvaryłasia ŭ vydaviecki centr Jeŭropy. Amal sotnia vieniecyjanskich vydavieckich firmaŭ na toj čas užo vypuściła bolš za 3 500 vydańniaŭ.
U historyi vieniecyjanskaha knihadruku viadomy navat «kryzis pieravytvorčaści» 1473 hoda, kali na składach nazapasiłasia bolš za 20 000 nieraspradadzienych knih, pieravažna łacinskich kłasikaŭ. I vydaŭcy pieraklučylisia na biblejskija teksty, što mieli ŭstojlivy popyt.
Malermi jak natchnialnik
Pieršaja Biblija na italjanskaj movie (Biblia vulgarizata [Bibbia italica]) u pierakładzie ŭradženca Vieniecyi manacha Nikoła Malermi była vydadziena ŭ 1471 hodzie. U pradmovie Malermi abhruntavaŭ pierakład tym, što naśpieła nieabchodnaść zrabić Śviatoje Piśmo dastupnym nie tolki dla vučonych «docti», ale ž i dla «prostych ludziej», dla spaznańnia imi «navuki pravilnaha žyćcia». Paraŭnajcie z vykazvańniem Skaryny: kab «nie tolki… ludzi vučonyja ŭ ich razumiejuć, ale ŭsiaki čałaviek prosty i paspality… moža parazumieć, što patrebna dla vyratavańnia jaho dušy».
Skaryna natchniajecca idejaj Malermi vydać Bibliju nie na zrazumiełaj, ale dalokaj ad prostych ludziej movie, jakoj była łatyń dla italjancaŭ, a mienavita na «prostanarodnaj i rodnaj», «nabolej z taje pryčyny, iže mia miłaścivy boh z taho jazyka na śviet puściŭ».
Biblija Malermi mieła ašałamlalny pośpiech: ad 1471 da 1487ha jana pieravydavałasia 8 razoŭ, i heta biez uliku «kantrafaktaŭ»padrobak.
Acaniŭšy papularnaść, u 1490 hodzie vieniecyjanski vydaviec Rahaca advažvajecca na vydańnie pierakładu Malermi z hraviurami. Styl tych ilustracyj hruntavaŭsia na tvorčaj pierapracoŭcy reniesansnych tendencyj italjanskaj skulptury i žyvapisu. Aŭtaram bolšaści ź ich byŭ Majstar Pika (Maestro di Pico), jaki prajšoŭ šlach ad iluminatara-minijaciurysta da mastaka-hraviora. Imia heta ŭmoŭnaje, pavodle jaho minijaciuraŭ da «Naturalnaj historyi» Plinija (1481 hod pa zamovie Pika deła Mirandoła).
Paraŭnajem hraviury
Majstar Pika, a taksama Majstar Puci, Majstar Avidzija, De Kremona, Bardonie, Viendramina zakłali asnovy stylu vieniecyjanskich vydańniaŭ, jaki znajšoŭ adlustravańnie i ŭ hraviurach Biblii Ruskaj. Hety paduanska-vieniecyjanski styl siońnia nazyvajecca architekturalnym z-za najaŭnaści architekturnych detalaŭ (kałony, urny, arki) i inšych elemientaŭ antyčnaj tradycyi (hirlandy, aniolčyki, bukranii — byčynyja čarapy, kientaŭry, sireny, trytony), a taksama vyłučajecca ŭvahaj da ruchaŭ i estetyki cieła. Jon, razam z modaj na antyčnaść, źjaŭlajecca ŭ paŭnočnaj Italii jak pierajmańnie skulptury Danateła i žyvapisu Andrea Manteńja, jakija, u svaju čarhu, natchnialisia azdableńniem rymskich sarkafahaŭ.
U Paŭnočnuju i Centralnuju Jeŭropu hety styl prychodzić paźniej. Francysk Skaryna ŭbačyŭ jaho ŭ Padui abo Vieniecyi, i aŭtaram hraviur jahonaj Biblii moh być niechta adtul (tym bolš što historyki viedajuć paźniejšy epizod 1530 hoda, kali Francysk Skaryna zmaniŭ drukara pruskaha hiercaha Albrechta z Kionihśbierha). Majstry vysokaha kłasu mieli svaje majsterni (naprykład, u Majstra Pika byli pamočniki).
U Italii Skarynu, vidać, trapiŭsia i drukavany pierakład Biblii na češskuju movu. Afarmleńnie Češskaj Biblii naśleduje niamieckim madelam, adnak pieršyja jaje staronki majuć adbitak upłyvu italjanskaj Biblia vulgare istoriata, jakaja da taho času vytrymała 15 vydańniaŭ. U samym pačatku Češskaj Biblii my vyjaŭlajem frantyśpis «Šeść dzion stvareńnia», vidavočna zrobleny z Biblia vulgare istoriata. U niamieckich Biblijach sceny stvareńnia raźjadnanyja pa asobnych hraviurach, a ŭ češskaj sabranyja — jak u Majstra Pika. Takim ža čynam aformlenyja «Šeść dzion stvareńnia» i ŭ Biblii Skaryny.
Takim čynam, doktar Francysk nie vypadkova apynuŭsia ŭ Prazie. Sustreŭšy prykład drukavańnia Biblii za miažoj, u Vieniecyi, na słavianskaj movie, Skaryna jedzie ŭ Prahu i zdymaje majsterniu dla druku svaich knih mienavita tam.
Skaryna i kabała
«Nijakaja inšaja navuka nie moža nas lepš pierakanać u boskaści Isusa Chrysta, čym mahija i kabała», — pisaŭ u svaich «900 tezisach» fiłosaf epochi Reniesansu Pika deła Mirandoła.
Italjanskija myślary źviartalisia tady da prac iŭdziejskich fiłosafaŭ. Heta było hałoŭnaj metaj pieršych chryścijanskich kabalistaŭ: pošuk paćviardžeńnia samoj sutnaści chryścijanstva ŭ knihach Staroha Zapavietu pry dapamozie mietadaŭ kabalistyčnaha tłumačeńnia ałfavita, idej pifaharejstva i antyčnaj fiłasofii.
Śviedčańnie cikavaści da kabały my znachodzim i ŭ Skaryny. U Pradmovie da Čaćviortych knih Jezdry, jakaja isnuje tolki ŭ paźniejšaj rukapisnaj kopii, Skaryna tłumačyć, čamu vyrašyŭ vydać knihu, jakaja nie ŭvachodzić u chryścijanski kanon Biblii. Jon pravodzić liniju ad iŭdziejskich mudracoŭ praź śviatoha Hieranima da «ludziej vučonych našych časoŭ», ź jakich vyłučaje Pika deła Mirandoła. Francysk Skaryna nadaje takoje značeńnie hetym Čaćviortym kniham Jezdry, bo jany ŭtrymlivajuć «pryčynu znamienitu» pra imia Božaje, boskaść Isusa Chrysta i znaki jaho budučaha pryšeścia.
Chryścijanskaja kabała była ŭ toj momant na vastryi mody. Paśladoŭnik Pika deła Mirandoła Johan Rojchlin, zachopleny idejami vykarystańnia kabalistyki ŭ chryścijanstvie, publikuje «De verbo mirifico» («Słova, jakoje tvoryć cudy») i «De rudimentis hebraicis» (padručnik habrejskaj movy, bieź viedańnia jakoj niemahčymaja kabalistyka).
Hety padručnik, jaki byŭ papularny ŭ pačatku XVI stahodździa, vidavočna i pasłužyŭ Skarynu ŭ jaho Pradmovie da «Płaču praroka Jeramii» dla identyfikacyi litar habrejskaha ałfavita łacinskim litaram: «Alef» — «A», «Tav» — «T».
Atrybucyja Alef i Tav jak A i T znajšła simvaličnaje vyražeńnie ŭ Skaryny ŭ znakamitym «trochkutniku» ź jaho partreta. Skaryna tłumačyć heta ŭ Pradmovie da Biblii Ruskaj: «U hetaj Knizie ŭsioj pryrodžanaj mudraści pačatak i kaniec; Boh usiedziaržyciel spaznavany byvaje». Ad Alfy da Amiehi ŭ hreckaj viersii, u pieršapačatkovym, iŭdziejskim varyjancie — ad «Alef» א da «Tav» ת (pieršaja i apošniaja litary staražytnajaŭrejskaha ałfavita).
«Tajamnica» simvaličnaha znaka sa skarynaŭskaha partreta lažyć na pavierchni. Miljony turystaŭ bačać jaje štodnia na hałoŭnaj słavutaści Barsiełony — chramie Śviatoj Siamji (Sahrada Familija). Tam, na fasadzie Pakut Chrystovych, ździŭleny skarynaznaŭca sustrakaje znak, jaki va ŭsich daviednikach značycca jak «stylizavany znak Alfy i Amiehi».
Litara «Šyn» na šapcy Arona
Spałučeńnie תא sustrakajecca ŭ Starym Zapaviecie ŭ sotni miescaŭ, časta ŭ asacyjacyi ź Jachvie (YHVH יהוה). Razam ź inšymi litarami, dadzienymi, pavodle padańnia, staražytnym habrejam ad Boha, jany zaklučajuć u sabie sutnaść, ideju isnaha, boskaje adkryćcio. Ciaham stahodździaŭ jany źjaŭlalisia krynicaj natchnieńnia iŭdziejskaj, a zatym i chryścijanskaj kabały.
Adnak reniesansnyja kabalisty pajšli dalej, šukajučy paćviardžeńnia taho, što boskaja sutnaść Chrysta była zakładziena ŭ Starym Zapaviecie. Tak, z dapamohaj składanych numarałahičnych raźlikaŭ (kožnaja litara habrejskaha ałfavita maje nie tolki ezateryčny sens, ale i ličbavaje značeńnie), Pika deła Mirandoła zakłaŭ pačatak tradycyi chryścijanskaj kabały i pošukaŭ ličbavaha i absalutnaha značeńnia imia Boha i imia Isusa.
Rojchlin praciahnuŭ jaho pošuki. U «De Verbo mirifico» jon vyjaŭlaje schavanaje imia Isusa ŭ hałoŭnym słovie Staroha Zapavietu — tetrahramatonie Jachvie (YHVH). Mienavita jon ustaŭlaje litaru «Šyn» ( «S» i «Sin») u tetrahramaton, pieratvaryŭšy jaho ŭ pientahramaton YHSVH — Isus.
Skaryna dvojčy źmiaściŭ hetaje imia ŭ Biblii Ruskaj. U Knihach Vychad i Lavit — na hraviury z vyjavaj iŭdziejskaha pieršaśviatara Arona, jakaja supravadžaje biblejski nadpis na załatoj płaścinie ŭ formie paŭmiesiaca z vyhraviravanym na im imiem Boha.
Uzoram dla hraviury była, mabyć, vyjava Arona z tłumačeńniaŭ da Biblii Nikoła de Lira. Tam vyrazna prahladajecca hetaje słova — tetrahramaton, staražytnajaŭrejskaje imia Jachvie, jakoje składajecca z čatyroch zyčnych JHVH ( «Yod» — «He» — «Waw» — «He»).
Adnak… na šapcy skarynaŭskaha Arona vyrazna prahladajecca litara ש — «Šyn»!
Vychodzić, Skaryna nie tolki viedaŭ pracy chryścijanskich kabalistaŭ, ale i abapiraŭsia na ich, kab prailustravać zakładzienaje jašče ŭ Starym Zapaviecie pryšeście Chrysta.
Pryhledzimsia jašče raz da vyjavy Arona ź Biblii Skaryny i «tradycyjnaha» Arona, uziataha z «Niurnbierhskaj chroniki» Hartmana Šedela 1493 hoda.
Cikava zaŭvažać padabienstva. Adnak i adroźnieńni kidajucca ŭ vočy. Papieršaje, reniesansnaje, u paduanskavieniecyjanskim styli afarmleńnie z kałonami, bahatym dekoram, vazami i hirlandami. Padruhoje, «firmovy» znak Skaryny — «sonca maładzikovaje». Patreciaje, «trochkutnik AT», «ad Alef da Tav», jaki aznačaje «ŭsioj pryrodžanaj mudraści pačatak i kaniec» i fakt taho, što «Boh usiedziaržyciel spaznavany byvaje». I narešcie, sama sutnaść «voli niabiesnych tajamnic» — pientahramaton, jaki simvalizuje imia Boha YHSVH יהשוה Isusa Chrysta.
Skaryna ŭ tekstach pradmoŭ demanstruje svaju žyvuju vieru ŭ toje, što ŭvieś Stary Zapaviet napoŭnieny anałohijami, pradvieściem Novaha, znakami pryšeścia Chrysta, jaho budučych pakut, raśpiaćcia, uvaskrasieńnia i vykupleńnia.
Hałhofski kryž
Taksama Skaryna ŭsialak padkreślivaje siłu i znak kryža. Apošni źviazany z praciahłaj chryścijanskaj tradycyjaj. Ikanahrafija «žyvatvornaha kryža» vielizarnaja. Nieadjemnymi atrybutami jaho byli hałava Adama, uzvyšeńnie, jakoje simvalizuje Hałhofu, i tablica z nadpisam INRI — łacinskaje Iesvs Nazarenvs, Rex Ivdæorvm.
Z časam u katalickaj tradycyi ŭ vyjavy sceny raśpiaćcia ŭvodziacca pryłady Pakutaŭ Hospada (dzida i kij z hubkaj, zmočanaj u vocacie); u pravasłaŭi pašyrajecca vyjava tak zvanaha hałhofskaha kryža.
Dla ščyraha chryścijanina Skaryny stylistyčnaje cytavańnie hałhofskaha kryža na ŭłasnym partrecie vyhladaje naturalna. Usprymajučy siabie paśladoŭnikam Hieranima, pierakładajučy na «ruskuju» movu tekst Śviatoha Piśma, jon dadaje vidavočny dla svaich paspalitych sučaśnikaŭ simvał hałhofskaha kryža jak znak chryścijanstva i jak znak vykupleńnia Chrystom pieršarodnaha hrachu Adama i pieramohi Novaha Zapavietu nad Starym.
Hałhofski kryž, jaki vykarystoŭvaŭsia jak u pravasłaŭnaj liturhii, ubrańni śviataroŭ, tak i ŭ štodzionnaści dla aśviačeńnia damoŭ i cerkvaŭ, jak by aśviačaŭ uvieś vydaviecki prajekt Skaryny.
Heta adpaviadała zachodniejeŭrapiejskaj tradycyi vydaŭcoŭ — vykarystoŭvać roznyja markiznaki ŭ vyhladzie kryža, čaćviorki albo pieraviernutaj čaćviorki, uspadkavanyja jašče ad siaredniaviečnych ramieśnikaŭ i handlaroŭ, jakija aśviačali takim čynam svoj biznes i zaścierahali jaho ad niahod (naprykład, «4» była simvałam taho ž tetrahramatona, a pieraviernutaja «4» abaraniała ad čumy).
Adsutnaść la kryža «hałavy Adama» kaža tolki pra techničnyja asablivaści: ciažka ŭjavić sabie, jak u znak takoha pamieru na partrecie možna było b jaje ŭpisać.
Adnak paśla Skaryna pierastaŭ vykarystoŭvać hałhofski kryž. Mahčyma, pryčynaj było supracoŭnictva ź iŭdziejskimi knihavydaŭcami ŭ Prazie.
Znak papskaha rodu
Mnie daŭno nie davaŭ spakoju fakt, što arnamientalnaje ŭbrańnie Biblii Ruskaj zasnavana na paŭtory adnaho i taho ž matyvu. Hirlandy, dekor kałon, vińjetki, navat vałasy Samsona, jaki pieramahaje lva, — usio aformlena ŭ vyhladzie dubovaha liścia.
Ujavicie majo chvalavańnie, kali, razhladajučy ŭ Vatykanie stol Sikścinskaj kapeły Mikiełandžeła, ja ŭbačyła hetaje samaje dubovaje liście. Akazvajecca, Mikiełandžeła, jaki azdablaŭ jaje na zamovu papy Julija II u 1508—1512 hadach, źmiaściŭ, jak patrabavała tradycyja, simvoliku duba, bieručy prykład z radavoha hierba Julija II «Ravere» (paitaljansku aznačaje «dub»).
Z toj samaj pryčyny ŭ Sikścinskaj kapele Sandra Batyčeli raźmiaščaje na frescy (zroblenaj raniej na zamovu inšaha papy, Siksta IV, jaki pachodziŭ z toj samaj siamji) dubovaje liście i žałudy.
Jak tut nie ŭspomnić, što kamisiju na abaronie Skaryny ŭ Paduanskim univiersitecie ŭznačalvaŭ «pan doktar Sikst» — Sikst Hara deła Ravere (1473—1517), plamieńnik papy Julija II i ŭnučaty plamieńnik papy Siksta IV. Kardynał-śviatar tytularnaj carkvy Śviatoha Piatra ŭ łancuhach, «doktar Sikst» udzielničaŭ u vybarach papy na kankłavie ŭ sakaviku 1513-ha — usiaho praz 4 miesiacy paśla abarony Skaryny. U 1509 hodzie Sikst Hara deła Ravere stanovicca biskupam Padui i… prezidentam Paduanskaha ŭniviersiteta. Jaho simvałam, jak i ŭsioj familii deła Ravere, naturalna, było dubovaje liście!
Jakaja suviaź icnavała pamiž siamjoj deła Ravere i Biblijaj Francyska Skaryny? Naša detektyŭnaja historyja praciahvajecca…
* archiŭny tekst
«Nam po**j. Kali pa rukach nie daduć za niezakonnaje zatrymańnie, možam i babulu razam ź imi zakryć»7
«Nam po**j. Kali pa rukach nie daduć za niezakonnaje zatrymańnie, možam i babulu razam ź imi zakryć»
Ci zdaść Tramp Ukrainu Rasii? Čamu demakraty razhromlenyja? Da čaho pryviadzie kantrol respublikancaŭ nad vykanaŭčaj i zakanadaŭčaj uładaj adnačasova?8282
Kamientary