«Mahiła baćkoŭ»: jak Kyrhyzstan sabraŭ u adnym miescy pamiać pra nacyjanalnyja trahiedyi cełaha stahodździa
Usio pačałosia z zakinutaj cahielni, dzie NKVD u 1937 hodzie pachavaŭ rasstralanych pradstaŭnikoŭ nacyjanalnaj elity. Piša žurnalist Ryhor Pyrlik.
Nadpis na mahile Čynhiza Ajtmatava. Fota Hryhoryja Pyrlika.
«Baćka, ja nie mahu pastavić tabie pomnik. I navat nie viedaju, dzie ty pachavany»
Tak pačynajecca pryśviačeńnie da ŭpieršyniu vydadzienaj u 1963 hodzie apovieści Čynhiza Ajtmatava «Matčyna pole». Ajtmataŭ — samy viadomy kyrhyzski piśmieńnik, čytačam z postsavieckaj prastory jaho proźvišča dobra znajomaje. A słova «mankurt», užytaje piśmieńnikam u ramanie «Buranny paŭstanak» («I viakuje dzień daŭžej za viek») dla aznačeńnia čałavieka, jaki načysta zabyŭsia pra svaje karani, tryvała ŭvajšło ŭ movy mnohich narodaŭ.
Baćka Čynhiza Ajtmatava, Tarekuł Ajtmataŭ, zrabiŭ u 1920—1930-ja hady paśpiachovuju partyjnuju karjeru na radzimie, a ŭ 1935-m byŭ nakiravany na vučobu ŭ Maskvu. U žniŭni 1937 hoda jon pravioŭ svaju siamju da maskoŭskaha Kazanskaha vakzała, i heta była ich apošniaja sustreča.
U svajoj knizie «Biełyja staronki historyi» siastra Čynhiza, Roza Ajtmatava, cytuje ŭspaminy starejšaha brata, jakomu tady było 8 hadoŭ:
«Ja adrazu pry ŭvachodzie ŭ kupe zaniaŭ miesca na vierchniaj palicy. Nie viedaju čamu, ale ja viedaŭ, što bolš my nie sustreniemsia z baćkam, što ja ŭ apošni raz baču jaho, baču, jak, natykajučysia na ludziej, jon biažyć u biełaj kasavarotcy pa pieronie śledam za ciahnikom, jaki zabiraje nazaŭsiody jaho dziaciej i žonku. Schavaŭšysia ŭ padušku, ja horka płakaŭ, adčuvajučy ŭ hrudziach zastyły kamiak, jaki, zdavałasia, nikoli ŭžo nie rastanie».
U listapadzie 1937-ha Tarekuł Ajtmataŭ byŭ aryštavany ŭ Maskvie i adpraŭleny ŭ Frunze — tak tady zvaŭsia Biškiek, stalica Kyrhyzstana. Jaho, jak i mnohich inšych u tyja časy, standartna abvinavacili ŭ prynaležnaści da «kontrrevalucyjnaj nacyjanalistyčnaj arhanizacyi», jakaja «pastaviła sabie za metu adarvańnie Kirhizii ad Savieckaha Sajuza i stvareńnie samastojnaj buržuazna-nacyjanalistyčnaj dziaržavy praz uzbrojenaje paŭstańnie».
«Sudździam spatrebiłasia ŭsiaho 20 chvilin, kab asudzić «voraha naroda» da rasstrełu. Da kanca sutak zastavałasia jašče 35 chvilin. Hetaha całkam chapiła dla vykanańnia prysudu. U archiŭnych materyjałach jość daviedka pra toje, što «prysud adnosna rasstrełu Ajtmatava Tarekuła vykanany ŭ horadzie Frunze 5 listapada 1938 hoda»»,
— piša Roza Ajtmatava.
Usiaho z 5 pa 8 listapada 1937 hoda da najvyšejšaj miery pakarańnia pa hetaj spravie byli asudžanyja 137 čałaviek. A pachavać usich rasstralanych čekisty vyrašyli na terytoryi zakinutaj cahielni kala dačy NKVD niepadalok ad Frunze.
Siamiejnaja tajamnica
Vartaŭnikom na dačy tady pracavaŭ Abykan Kydyralijeŭ. Jon žyŭ sa svajoj siamjoj u nievialikim damku na jaje terytoryi. U pačatku listapada kiraŭnictva zahadała Abykanu vyvieźci adsiul siamju, a samomu naviedvacca na daču tolki čas ad času. Kali ž siamji dazvolili viarnucca, to dačka achoŭnika zaŭvažyła, što na miescy cahielni vyras ziemlany pahorak. Baćka siamji ničoha nie patłumačyŭ.
Roza Ajtmatava pisała:
«Načami kala pahorka źbiralisia sabaki i vyli, a ŭ miesiacovyja nočy źjaŭlałasia jarkaje śviačeńnie (trupny haz pad uździejańniem miesiacovaha śviatła luminavaŭ). U takija momanty Abykan, chavajučysia ad čužych vačej, padkradaŭsia da pahorka i čytaŭ tam malitvu. Dadomu jon prychodziŭ ź ciažkim nastrojem, zapłakany. Siamja zaŭvažyła, što apošnim časam u jaho mocna źmianiŭsia charaktar. Abykan staŭ zadumiennym, razdražnionym i niavietlivym».
Daču NKVD nieŭzabavie pieradali spartsmienam. Tak pobač z Frunze źjaviłasia harnałyžnaja baza Čon-Taš.
A ŭ 1973 hodzie, niezadoŭha da śmierci, Abykan Kydyralijeŭ navažyŭsia raskazać pra tajamnicu byłoj cahielni svajoj dačce Bubury. Jon skazaŭ, što tam lažać achviary represij i paprasiŭ paviedamić pra toje svajakam zahinułych. I kali časy pamianialisia, Bubura Kydyralijeva vykanała zapaviet baćki.
Stvareńnie miemaryjała
Na miescy pachavańnia praviali raskopki, jakimi kiravaŭ supracoŭnik miascovaha KDB Bałot Abdrachmanaŭ. Jon apisvaŭ vyjaŭlenaje ŭ svajoj spravazdačy:
«Kamiera dla abpalvańnia ŭ cahielni była zroblena ŭ vyhladzie jamy pamieram 3,5 ch 3,5 ch 3,5 mietra. U hetuju jamu byli biazładna kinutyja cieły kiraŭnikoŭ dziaržavy, sakrataroŭ abkamaŭ, narodnych kamisaraŭ, a taksama zvyčajnych rabočych i sialan. Niahledziačy na biazładnaść, vidać, što na samym dnie byŭ płast ź ciełaŭ dziesiaci-piatnaccaci čałaviek. Hety płast byŭ prysypany ziamloj, potym kinuli nastupny płast ciełaŭ zahinułych…».
Roza Ajtmatava piša, što z 5 pa 8 listapada 1938 hoda śmiarotnyja prysudy ŭ Frunze vynieśli 137 čałaviekam. Adnak u brackaj mahile akazałasia 138 čerapaŭ. Asobu 138-ha čałavieka nie vyśvietlili. Viadoma, što heta była 49-hadovaja žančyna. Isnuje viersija, što jana stała vypadkovaj śviedkaj taho, što rabiłasia.
Siarod pachavanych u kamiery dla abpalvańnia cehły znajšli i cieła Tarekuła Ajtmatava: u jaho nahrudnaj kišeni źbierahłasia kopija abvinavaŭčaha zaklučeńnia. Tak piśmieńnik Čynhiz Ajtmataŭ atrymaŭ adkaz na pytańnie, pastaŭlenaje za niekalki dziesiacihodździaŭ da taho ŭ pryśviačeńni da «Matčynaha pola».
Rasstralanych uračysta pachavali ŭ asobnych sarkafahach tut ža sama, na Čon-Tašy. Tak źjaviŭsia miemaryjał, jaki pa prapanovie Čynhiza Ajtmatava nazvali «Ata-Bieit» («Mahiła baćkoŭ»). Ciapier u domie pobač ź im znachodzicca muziej. Tut jość padrabiaznyja bijahrafii rasstralanych, fotazdymki i kopii hazietnych publikacyj roznych časoŭ.
Miesca nacyjanalnaj pamiaci
Mahiły achviaraŭ stalinskich represij stali pieršymi, ale nie apošnimi na «Ata-Bieit». Užo ŭ XXI stahodździ miemaryjał staŭ miescam pamiaci nie tolki pra teror 1930-ch, ale i pra inšyja trahičnyja dla nacyi padziei.
10 červienia 2008 hoda ŭ klinicy niamieckaha horada Niurnbierh, nie dažyŭšy paŭhoda da svajho 80-hodździa, pamior Čynhiz Ajtmataŭ. Jon pakinuŭ zapaviet, kab jaho pachavali na «Ata-Bieit». I jahonaja apošniaja vola była vykanana. U 2013 hodzie tut byŭ adkryty pomnik piśmieńniku. Na biełaj marmurovaj ścianie byŭ źmieščany bareljef Ajtmatava, a zboku — cytata:
«Ciažej za ŭsio dla čałavieka — štodnia być čałaviekam».
Užo praź niapoŭnyja dva hady, u krasaviku 2010 hoda, u Kyrhyzstanie pačalisia narodnyja chvalavańni. Padčas šturmu administracyi prezidenta Kurmanbieka Bakijeva 7 krasavika snajpiery, jakija siadzieli na dachu budynka, zastrelili kala 80 čałaviek. Pratestoŭcaŭ heta nie spyniła, revalucyja pieramahła. I novaja ŭłada prapanavała pachavać zahinułych na «Ata-Bieit». Praŭda, mnohija svajaki zabrali cieły dla pachavańnia na radavych mohiłkach, ale ŭ miemaryjale ŭsio ž znajšli spačyn 16 udzielnikaŭ revalucyi. Na ichnich mahiłach — adnolkavyja čornyja nadhrobki.
A ŭ vieraśni 2016 hoda na «Ata-Bieit» źjaviŭsia jašče adzin pomnik — u pamiać pra narodnaje paŭstańnie stahadovaj daŭniny. Tady, u červieni 1916 hoda, padparadkavanyja Rasijskaj impieryjaj narody Centralnaj Azii pačali ŭzbrojeny supraciŭ u adkaz na płany ŭładaŭ mabilizavać miascovaje nasielnictva na prymusovyja tyłavyja raboty — jakraz išła Pieršaja suśvietnaja vajna. Rasijskaja administracyja žorstka zadušyła hetaje vystupleńnie. Mnohija zahinuli, a ad 100 da 250 tysiač čałaviek, jakija bajalisia dalejšych represij, uciakli ŭ Kitaj. Hetaja padzieja atrymała nazvu «Urkun» («Sychod»).
Pamiać pra achviaraŭ paŭstańnia i ich pierachod cieraz hory ŭ miemaryjale simvalizujuć konskija stramiony, jakija ciahnucca da nieba. A viančaje kampazicyju tunduk — nacyjanalny simvał Kyrhyzstana: skryžavanyja žardziny ŭ histaryčnym žytle kyrhyzskich kačeŭnikaŭ, jurcie.
Takim čynam, miemaryjał «Ata-Bieit» sabraŭ u adnym miescy pamiać pra trahiedyi Kyrhyzstana za cełyja 100 hadoŭ.
«Biełaruś ciabie lubić». Repartaž z raźvitańnia ź Mikitam Miełkazioravym8
Kamientary