Jak vajna źmienić śviadomaść biełarusaŭ? Hutarka ź Lavonam Barščeŭskim
Napad Rasii na Ukrainu spravakavaŭ u biełarusaŭ šmatlikija refleksii — pryčym nie tolki vajennaha albo palityčnaha kštałtu. My zadumvajemsia pra nacyjanalnuju śviadomaść i našu nacyjanalnuju budučyniu. Pra źmieny dla biełarusaŭ, jaki niasie ciapierašni kryzis, «Naša Niva» pahutaryła z vybitnym piedahoham dy intelektuałam Lavonam Barščeŭskim.
«Naša Niva»: Jak adabjecca kryzis, vyklikany vajennymi nastupstvami, na śviadomaści dy samaśviadomaści biełarusaŭ? Ukraincaŭ vierałomny napad Rasii zhurtavaŭ. A što budzie z nami?
Lavon Barščeŭski: Heta najpierš zaležyć ad samich biełarusaŭ.
Va ŭmovach akupacyi, u jakich ciapier (a faktyčna — užo dosyć daŭno, kali kazać nie pra vajskovuju, a pra duchoŭnuju akupacyju) znachodzimsia, va ŭmovach, kali dla biełarusaŭ luboj kanfiesii i palityčnaj aryjentacyi — abo prajeŭrapiejskaj, abo prarasijskaj — nie zastajecca inšaha vybaru, jak lubić svajo. A biassprečna svajo ŭ nas — heta biełaruskija mova i kultura. Nie baču inšaha apiryšča dla suajčyńnikaŭ, kab damahčysia sapraŭdnaj niezaležnaści i ekanamičnaha roskvitu krainy.
Za apošnija hady ź Biełarusi vymušana vyjechali dziasiatki tysiač ludziej, pryhožych i advažnych. Ale kolki škoł ź biełaruskaj movaj navučańnia dla svaich dzietak (dy choć by kursaŭ vyvučeńnia movy i historyi), kolki vydaviectvaŭ knih na rodnaj movie, kolki novych muzyčnych hurtoŭ, mastackich vystavaŭ (nie kažu pra halerei) jany tam arhanizavali?
Prykłady, biezumoŭna, jość, ale absalutna adzinkavyja. Dyj u samoj Biełarusi, dzie hetym zajmacca ciapier vielmi niaprosta, niebiaśpiečna, ale mažliva, nieabchodnaha zruchu ŭ hałovach usio jašče niama. Niachaj sabie zabaranili «Movu nanova», ale ž možna zajmacca hetym u svaich kvaterach, na leciščach ci dzie jašče.
Biełaruski humanitarny licej u niaprostych varunkach pratrymaŭsia tryccać hadoŭ, a kolki takich licejaŭ abo himnazij, univiersitetaŭ stvaryli biełarusy za hety čas?
Niachaj vy nie napišacie na rodnaj movie cikavuju abo prosta karysnuju knihu. Ale ž vy možacie naviedać kniharni ci źviarnucca da niezaležnych kniharoŭ, što ŭsio jašče zastalisia, i raskupić tam usiaho Karatkieviča, Bykava, Bryla, Arłova, Tarasava, Chadanoviča abo Bachareviča (śpis možna doŭžyć i doŭžyć). Nie kažu ŭžo pra cudoŭnyja dziciačyja abo pierakładnyja knihi, ci prosta daviedačnyja vydańni pa-biełarusku.
«NN»: Pryncyp «aby nie było vajny«, jak taja mantra, pieradavaŭsia z hienieracyi ŭ hienieracyju paśla Druhoj suśvietnaj vajny. Z čym žyć ciapier ludziam i jak usprymać toje, što źniščyłasia ŭstanoŭka ŭsiaho žyćcia? I što baćkam možna prapanavać moładzi ŭ jakaści takoj ustanoŭki ciapier?
ŁB: Pryncyp hety — nie samaje horšaje, što jość u hałovach u roznych pakaleńniaŭ biełarusaŭ. Pamiatajma, što ŭ kancy XIX stahodździa biełarusaŭ było 10 miljonaŭ, a ciapier ich navat stolki niama. Jašče adnoj kryvavaj (pra jadziernuju nie kažu) vajny my prosta nie vytrymajem! Ale ciapier ža paniaćcie «vajny» istotna pašyryłasia. U naš čas možna vieści efiektyŭnyja infarmacyjnyja abo, kali chočacie, kulturnickija vojny dy ŭ ich pieramahać! I pakaleńnie dziaciej i ŭnukaŭ, pa vialikim rachunku, kudy bolš zdolnaje da hetaha, čym hienieracyi baćkoŭ i dziadoŭ.
Nie ja pieršy kažu tut, što treciaja suśvietnaja infarmacyjnaja vajna ŭžo daŭno pačałasia, a
ŭkraincy pralivajuć kroŭ nie tolki za svoj budučy dabrabyt, a i za prava razmaŭlać, vučycca pa-ŭkrainsku, słuchać jakasnuju ŭkrainskuju muzyku. Pahladzicie: nie paśpieli psieŭdarespubliki na ŭschodzie Ukrainy abviaścić svaju nibyta niezaležnaść, jak tam u škołach užo skasoŭvajuć vyvučeńnie ŭkrainskaj movy i litaratury, historyi Ukrainy.
Nam pad uzmocnienaj akupacyjaj daviadziecca nieŭzabavie taksama sutyknucca z anałahičnymi krokami maryjanietkavych uładaŭ u dačynieńni da biełaruskich movy i litaratury (choć jany ŭ našych škołach i ciapier vyvučajucca daloka nie na naležnym uzroŭni).
Mnie daviałosia pabyvać na pasiadžeńniach u Zavodskim sudzie pa spravie našaniŭcaŭ, vydatnych asob Andreja Skurko i Jahora Marcinoviča.
Adtul vynies ćviordaje pierakanańnie, što ich sprabujuć izalavać na čarhovyja amal paŭtara hoda ad biełaruskaha hramadstva nie za niejkija finansavyja rečy («škoda», nibyta naniesienaja niejkim arhanizacyjam, imi daŭno ŭžo kampiensavanaja), nie.
Prysud vypisany vyklučna za toje, što časopis «Naša Historyja» našmat lepš vykładaŭ ajčynnuju i suśvietnuju historyju, čym heta robicca ŭ absalutnaj bolšaści škoł i ŭniviersitetaŭ na terytoryi respubliki. A efiektyŭnaja «Naša Niva» zmusiła čytać vartyja davieru naviny na biełaruskaj movie vielmi vialikuju aŭdytoryju našych suajčyńnikaŭ i tut, i za miažoju!
Voś i ŭ astatnim:
efiektyŭnaje i bolš prahmatyčnaje pakaleńnie siońniašnich dvaccaci-, tryccaci— i sarakahadovych pavinna pavieści za saboj starejšych, pakazać im, što nijakija ideałahičnyja ŭstanoŭki nie mohuć i nie pavinny zachinać saboju realnaje, nie «teleskrynkavaje» žyćcio!
«NN»: Adčuvańnie viny za toje, jak pavodzić siabie Biełaruś padčas kanfliktu — jak ź im nam žyć dalej i ci varta ŭvohule dapuskać jaho ŭ śviadomaść?
ŁB: Kožnamu z nas tak abo inačaj davodzicca pieražyvać adčuvańnie, pra jakoje vy kažacie. Jano jość. Ale vielizarnym i ŭsioabdymnym być nie pavinna. U kožnym razie, vinavatyja nie my adny. Viadoma, ja ŭsioj dušoju ŭsio žyćcio padtrymlivaŭ i padtrymlivaju nacyjanalna-vyzvalenčyja ruchi ŭ luboj krainie śvietu. A va Ukrainie, jakuju asabliva lublu, i pahatoŭ. Zachaplajusia jakraz tym pakaleńniem «dziaciej i ŭnukaŭ», jakoje ŭziało na siabie adkaznaść i najbolšy ciažar baranić žyćcio ŭ našych paŭdniovych susiedziaŭ.
Dyk voś. Majo ŭłasnaje staŭleńnie da vajny adlustravanaje ŭ zajavie, jakuju razam ź jašče siamiu deputatami Viarchoŭnaha Savieta 12-ha sklikańnia, pryniaŭ u kancy lutaha i jakuju pa siońnia možna znajści na sajcie «Narodnaj voli». Ale ja sfarmuluju svaje niekalki pytańniaŭ da bratoŭ-ukraincaŭ, i niachaj jany mianie zrazumiejuć i nie kryŭdziacca.
Jakaja była reakcyja prezidenta, absalutnaj bolšaści parłamienta dy j vialikaj častki hramadstva Ukrainy, kali ŭ krasaviku 1995 hoda ŭ zale pasiadžeńniaŭ Viarchoŭnaha Savieta byli luta źbityja my, tahačasnyja dziejnyja deputaty Viarchoŭnaha Savieta, i nieŭzabavie faktyčna niekanstytucyjnym šlacham ustalavana aŭtarytarnaja, niedemakratyčnaja ŭłada? Jakim čynam aktyŭnaja Ukraina ŭ svajoj absalutnaj bolšaści reahavała na źniknieńnie palityčnych apanientaŭ tutejšaha režymu, na źniščeńnie niezaležnych ŚMI, na padziei ŭ Minsku 19 — 25 sakavika 2006 hoda i 19 śniežnia 2010 hoda? Ci naležnym čynam adredahavali ŭłady Ukrainy na biesprecedentnaje zatrymańnie (i sprobu departacyi!) padčas litaraturnaha fiestyvalu ŭ Minsku ŭ lutym 2017 hoda adnaho z samych vybitnych ukrainskich tvorcaŭ sučasnaści charkaŭčanina Siarhija Žadana?
My, viadoma, vielmi ŭdziačnyja ŭkrainskim uładam roznych uzroŭniaŭ za toje, što jany pryniali vialikuju kolkaść našych suajčyńnikaŭ u suviazi z palityčnymi represijami ŭ dačynieńni da ich ciaham apošnich hadoŭ. Ale ci dałučyłasia tady paŭnavartasna Ukraina (jakaja ciapier zakonna patrabuje jeŭrapiejskich sankcyj da tych, chto sprabuje niščyć jaje svabodu i nie zaležnaść) da anałahičnych zachadaŭ u dačynieńni da tych, chto staić za palityčnymi represijami ŭ Biełarusi?
Ci spyniŭsia ŭ 2020 hodzie handal aficyjnaj Ukrainy (nu, naprykład, naftapraduktami, elektraenierhijaj, ałkaholem abo i praduktami charčavańnia nie pieršaj patreby) ź biełaruskimi vytvorcami, što faktyčna finansavali hetyja represii?
Urešcie, ciapier ukrainskija ŭłady adnaznačna nazyvajuć Biełaruś krainaj-ahresaram, a prytym nie razarvali z aficyjnym Minskam dypłamatyčnych adnosinaŭ? Nie chaču, asabliva ŭ hetaj situacyi, nikoha ni nazyvać, ni vinavacić, ale niachaj kožny z nas, biełarusaŭ, padumaje pra svajo adčuvańnie viny ŭ zaležnaści ad taho, jak jon (abo jana) adkaža na sfarmulavanyja mnoju pytańni.
Majo ž asabistaje adčuvańnie viny palahaje, chutčej, u tym, što ciaham svajho ŭžo dosyć doŭhaha žyćcia tak i nie damohsia, kab u nas była biełaruskaja adukacyja, kab žyvaja biełaruskaja mova nie znachodziłasia ŭ paŭpadpolnym stanie, kab biełaruskaja palityka rabiłasia pa-biełarusku i ŭ naŭprostavym, i ŭ pieranosnym značeńni hetaha słova.
Voś kali b nam heta ŭdałosia choć by ŭ takoj stupieni, jak ukraincam, sapraŭdy nie mieŭ by adčuvańnia viny pierad imi. Adnak ža, pakul žyviom my, pakul u Biełarusi jašče niechta šanuje Kupału, Bahdanoviča, hierojaŭ BNR, Hienijuš, Bykava, Volskaha abo Arłova, ničoha jašče nie stračana! Dakładniej, stračana šmat, ale nie ŭsio!
«NN»: Što nielha prapuścić u hety składany čas, kab nie zastacca «biełarusami minułaha»? Kali skončycca vajna, što, na vašuju dumku, pierš za ŭsie treba zrabić kožnamu biełarusu?
ŁB: Treba dumać Biełaruśsiu, havaryć, pisać, malicca pa-biełarusku. Stvarać Biełaruś sucelnuju, paŭsiudnuju i sučasnuju. I heta, niezaležna ad taho, kali skončycca vajna. Bo jana, pa vialikim rachunku, užo nie skončycca nikoli.
Kamientary