Jak nasamreč adbylisia pieramieny ŭ Polščy. Troški nie tak, jak my ŭjaŭlajem
Analiz dakumientaŭ polskaj kampartyi druhoj pałovy 1980-ch hadoŭ pryvodzić da vysnovy, što kaniec kamunizmu ŭ Polščy nie byŭ prosta šeraham ščaślivych supadzieńniaŭ, piša Dźmitryj Hurnievič na «Radyjo Svaboda».
13 śniežnia ŭ Polščy pryhadvajuć uviadzieńnie vajennaha stanovišča hienierałam Vojciecham Jaruzielskim. Pakul byŭ žyvy sam hienierał, kala jahonaha doma ŭ hety dzień źbiralisia praciŭniki, kab nahadać pra achviaraŭ vajennaha stanovišča. Paśla jahonaj śmierci ŭ 2014 hodzie tradycyja spyniłasia. Ale miljony palakaŭ da siońnia nie mohuć daravać Jaruzielskamu.
U 1981 hodzie polskija kamunisty vyrašyli pakončyć z «Salidarnaściu», jakuju sami ž hodam raniej i lehalizavali. Pabačyŭšy paśla moc apazicyi, ułady pačali represii. Maštabam jany nahadvali toje, što ciapier adbyvajecca ŭ Biełarusi. Polskija kamunisty stracili ŭładu ažno praz 8 hadoŭ paśla ŭviadzieńnia vajennaha stanovišča. Apošnija 30 hadoŭ Polšča idzie šlacham demakratyi i kapitalizmu. Ale pra sapraŭdnuju sutnaść tych pracesaŭ, jakija źmianili krainu, palaki spračajucca dahetul.
Dla adnych heta vynik nacyjanalnaj zhody pamiž altruistyčnym hienierałam Jaruzielskim, jaki dbaŭ pra intaresy Polščy, i «Salidarnaściu», jakaja taksama była za mirnyja pieramieny. Dla inšych — efiekt zmovy kamunistaŭ i častki apazicyi, u ramkach jakoj adbyŭsia novy padzieł ułady, jaki harantavaŭ kamunistam biaśpieku i zachavańnie častki pryvilejaŭ, vynikam čaho stali nieefektyŭnyja pieramieny, poŭnyja patałohij. Dla šarahovaha biełarusa pieramieny ŭ Polščy ŭvohule zbolšaha bačacca jak vynik pryhožaj revalucyi, u jakoj «Salidarnaść» biezapielacyjna pieramahła kamunistaŭ.
Polski historyk, prafiesar Antoni Dudek napisaŭ pra najnoŭšuju historyju Polščy bolš jak dziasiatak knih i sotni artykułaŭ. Jahonaja kniha «Rehłamientavanaja revalucyja» źjaŭlajecca adnoj z najlepšych krynic infarmacyi pra sutnaść polskich pieramienaŭ. U hetaj pracy, napisanaj na padstavie archiŭnych dakumientaŭ, aŭtar raźvienčvaje mify, jakija vyraśli za dziasiatki hadoŭ nakont pierałomnaha dla krainy 1989 hoda. Nižej — asnoŭnaje z amal jak 500 staronak.
Kamunistyčnaja Polšča i Biełaruś Łukašenki. Znajdzicie adroźnieńni
Karcina, jakaja skłałasia ŭ Polščy ŭ pieršy hod vajennaha stanovišča, da bolu nahadvaje Biełaruś praź niekalki miesiacaŭ paśla vybaraŭ 2020 hoda. Tysiačy ludziej apynulisia ŭ turmach, miescach internavańnia, byli i śmiarotnyja achviary. Sotni tysiač palakaŭ uciakli z krainy. Nie zastałosia nijakaha lehalnaha dla apazicyi pola dziejańnia.
Asnoŭnyja dziaržaŭnyja struktury pačali napaŭniacca ludźmi sa śpiecsłužbaŭ. Na kiroŭnyja pasady ŭ partyjnym aparacie nakiravali 32 aficeraŭ Vojska Polskaha. A ŭ dziaržaŭnuju administracyju — čarhovych 88. Siarod ich było 11 ministraŭ i namieśnikaŭ ministraŭ, 13 vajavodaŭ (anałah staršyniaŭ abłvykankamaŭ).
Jak i ŭ Biełarusi, adbyvalisia masavyja čystki čynoŭnikaŭ dziaržaparata, jakich padazravali ŭ spryjańni apazicyi. Byli i zdareńni, jakija nahadvajuć sučasnyja ŭzłomy HUBAZiKam telehram-akaŭntaŭ apanientaŭ ułady. U 1986 hodzie polskaja vyviedka złamała šyfr, dziakujučy jakomu «Salidarnaść» kantaktavała sa svaimi pradstaŭnikami na Zachadzie.
Padabienstvy byli i ŭ zamiežnaj palitycy. Nastupstvam vajennaha stanovišča stała bolšaja zaležnaść Polščy ad SSSR. U 1982 hodzie impart syraviny ŭ Polšču źmienšyŭsia na 40%. Adnoj z pryčyn byli sankcyi.
Apazicyja, niahledziačy na ŭsio heta, spadziavałasia na pieramovy. U 1982 hodzie internavany kamunistami Lech Valensa skazaŭ u razmovie z tahačasnym kiraŭnikom MUS Česłavam Kiščakam, što jon prychilnik hienierała Jaruzielskaha, što vajennaje stanovišča nieabchodnaje i što jon za saviecka-polskuju družbu. Kamunisty ž, viadoma, u heta nie vieryli. Jak śviedčać dakumienty, Kiščak paśla nazvaŭ Valensu «drobnym čałaviekam, žulikam, lisam i ašukancam».
Represii kamunistaŭ, jak i represii ŭ Biełarusi, zajmieli efekt
Kamunisty paśladoŭna pracavali na źniščeńnie adzinstva siarod apazicyi. U 1985 hodzie Słužba biaśpieki (anałah KDB u Biełarusi) tak apisvała svaju taktyku baraćby z «Salidarnaściu»: «Palityčnaj metaj źjaŭlajecca razhublenaść u łahiery praciŭnika i paralič jaho adzinstva i dziejańnia». U dakumiencie MUS mety dla siabie bačyli takija: 1) pahłybleńnie roźnic i antahanizmaŭ pamiž asobami i hrupami, jakija vykonvajuć kiraŭničuju rolu, 2) bieśpierapynnaja dezinfarmacyja.
Ad vosieni 1982 hoda polskija śpiecsłužby kanstatavali źmianšeńnie kolkaści demanstracyj i padpolnych struktur. U 1984 hodzie MUS śćviardžaŭ, što padpolnyja struktury nie ŭ stanie vieści rabočy kłas suprać palityčnaj sistemy. Hodam paźniej, jak padličyła MUS, u krainie dziejničała 350 nielehalnych struktur. Ich aktyŭ składaŭ 1,5 tysiačy čałaviek, a 10 tysiač byli raspaŭsiudnikami materyjałaŭ, suviaznymi i drukavali samvydat. Ahułam nielehalnaj apazicyjnaj dziejnaściu na amal 40-miljonnuju Polšču zajmalisia kala 34 tysiač čałaviek.
U takich umovach partyjnaje kiraŭnictva nie bačyła nijakaj patreby ŭ dyjałohu z apazicyjaj. Jak piša Dudek, «adzinyja pieramovy pradstaŭnikoŭ ułady i apazicyi mahli datyčać uhavorvańniaŭ pakinuć krainu abo vyjści z padpolla».
Polskaja apazicyja była za dyjałoh z režymam
Temie dyjałohu było pryśviečana bahata publicystyki ŭ samvydacie. Z hetym, darečy, pahadžaŭsia i sam Valensa. Tahačasny apazicyjanier, siońniašni redaktar «Haziety Vyborčaj» Adam Michnik pisaŭ, što vynikam dyjałohu mahło stać 30% apazicyi ŭ Siejmie.
U vieraśni 1986 hoda, paśla abviaščeńnia amnistyi, Valensa inicyjavaŭ stvareńnie Časovaj Rady «Salidarnaści», jakaja była hrupaj dla patencyjnych pieramovaŭ z uładami. Praź miesiac jon i hrupa apazicyjnych intelektuałaŭ zaklikali skasavać amierykanskija ekanamičnyja sankcyi suprać PNR.
Ale daśpiavańnie ŭładaŭ PNR da pieramovaŭ adbyvałasia pastupova, u 1986-1987 hadach. U zamiežnaj palitycy klučavymi stali pieramieny ŭ SSSR, va ŭnutranaj — ekanamičnyja ciažkaści. Na pasiadžeńni palitbiuro ŭ lipieni 1986 hoda Harbačoŭ adkryta skazaŭ, što ekanamičnyja prablemy bolš nie dazvalajuć SSSR ciahnuć na svaich plačach «sajuźnikaŭ u Centralna-Uschodniaj Jeŭropie». Usio heta pryviało da źmieny hramadskich nastrojaŭ. Źmieny zakranuli i palityčnyja elity. Zrazumieła, jak zaznačaje Dudek, na rašeńni Jaruzielskaha ŭrešcie ŭpłyvała dziejnaść apazicyi i Katalickaj carkvy.
Z Katalickaj carkvoj hienierał Jaruzielski sprabavaŭ hulać, kab źmienšyć niezadavolenaść hramadstva. Mieła značeńnie i toje, što, pavodle apytańnia ŭ 1986 hodzie, 66% čalcoŭ polskaj kampapartyi ličyli siabie viernikami. Pavodle Dudeka, taktyka Jaruzielskaha była prostaja: karaj i davaj. Dy i hałava Katalickaj carkvy ŭ Polščy, prymas Juzaf Hlemp, pravodziŭ pamiarkoŭnuju palityku. Jon dystancyjanavaŭsia ad apazicyi, ale padtrymlivaŭ ideju dyjałohu i vyzvaleńnie palitviaźniaŭ. Pavodziny katalickich ijerarchaŭ Dudek nazyvaje «dvajnoj palitykaj».
Na dyjałoh pajšli kamunisty. Ale jość niuans
U 1987 hodzie ŭ Polščy bušavaŭ ekanamičny kryzis. Palaki byli vielmi mocna nie zadavolenyja svaim žyćciom. U pačatku 1988 hoda pradukty charčavańnia, ałkahol i cyharety padaraželi na 40%. Vyraśli ceny na prajezd, kamunałku. Ułady praviali sacapytańnie i byli pierakananyja, što nijakich pratestaŭ heta nie vykliča. Pavodle ich raźlikaŭ, u 1988 hodzie praciŭnikaŭ i prychilnikaŭ kamunistyčnaj ułady ŭ hramadstvie było pa 20%, 35% składaŭ centr, a 25% — maŭklivaja mienšaść.
Tym nie mienš kamunisty praličylisia. U 1988 hodzie pačalisia strajki. Adnym z asnoŭnych pastułataŭ strajkoŭcaŭ była lehalizacyja «Salidarnaści». Valensa znoŭ vystupiŭ z prapanovaj pieramovaŭ.
Ułady spačatku admaŭlalisia, bo ličyli, što heta pakaža ich słabaść. Ale paśla ŭsio ž zhadzilisia. Jany byli pierakananyja, što kali apazicyja prapanuje pieramovy, značyć, słabaja mienavita jana. Umovaj z boku ŭładaŭ było zakančeńnie strajkaŭ. Uładu cikavili tolki takija pieramovy, jakija b harantavali peŭnuju damoŭlenaść, ale ni ŭ jakim razie nie źmianiali sistemu.
Idej u ich było šmat. U polskaj kampartyi razvažali navat pra stvareńnie Sienata i pryznačeńnie na pasadu staršyni Lecha Valensy. Ale ŭzamien apazicyja miełasia harantavać admovu ad płanaŭ adradžeńnia «Salidarnaści». Jaruzielski surjozna dumaŭ nad tym, kab inicyjavać lajalnuju sabie chryścijanska-demakratyčnuju partyju. Daradcy dakładali jamu pra katastrafičnyja nastroi va ŭładzie, pra demaralizacyju, mary viertykali vyklučna ab pryvatnym biźniesie abo pasadzie ŭ pasolstvie za miažoj. Daradcy Jaruzielskaha byli pierakananyja, što biez padtrymki Maskvy partyja stracić uładu.
Jak z Valensy chacieli zrabić kanstruktyŭnuju apazicyju
Uletku 1988 hodu Jaruzielski ŭpieršyniu vykarystaŭ vyraz «kruhły stoł», kali havaryŭ pra spatkańnie ludziej z roznych asiarodkaŭ. Metaj hetaha «kruhłaha stała» byli pieršapačatkova vyklučna razmovy pra novy zakon ab hramadskich arhanizacyjach.
31 žniŭnia 1988 hoda, praz 8 hadoŭ paśla «karnavału «Salidarnaści»», adbyłasia pieršaja sustreča Valensy i ministra ŭnutrannych spravaŭ Česłava Kiščaka. Umovaj było zaviaršeńnie strajkaŭ. A što na heta Maskva? Pavodle Dudeka, Harbačoŭ zaachvočvaŭ Jaruzielskaha vyrašyć pytańnie palityčnymi mietadami.
Tym nie mienš, ułady nie źbiralisia dzialicca realnaj ŭładaj. Zaprašeńniem Valensy na pieramovy jany chacieli vyklikać padzieł unutry apazicyi i pryviazać takim čynam Valensu da prahmatykaŭ, da jakich jany adnosili katalicki kaścioł. Na bok kamunisty namahalisia śpichnuć «prafiesijnych kontrrevalucyjanieraŭ». Z Valensy kamunisty chacieli zrabić kanstruktyŭnuju apazicyju.
A što na ŭsio heta hramadstva? Adzinaj krynicaj tut mohuć być zakrytyja apytańni dla partyi. Ź ich vynikaje, što revalucyjnaha nastroju ŭ hramadstvie nie było. U 1988 hodzie tolki 35% palakaŭ padtrymlivali lehalizacyju «Salidarnaści».
Hrošy i demaralizacyja dziaržaŭnaha aparata
U 1989 hodzie byŭ pryniaty zakon, jaki dazvalaŭ brać u arendu dziaržaŭnuju majomaść. Hetym adrazu ž skarystalisia čynoŭniki, sami kiraŭniki hetych pradpryjemstvaŭ — ahułam 1500 čałaviek. Namienkłatura pačała bahacieć dziakujučy dziaržaŭnym hrašam. Zaniepakoilisia hetym navat śpiecsłužby. U svaich spravazdačach jany tryvožylisia, što materyjalnyja rečy biaruć vierch. Ale zvalnialisia ludzi i z samich siłavych struktur. 40% zrabili heta pa ekanamičnych pryčynach. Usio heta, jak śćviardžaje historyk Antoni Dudek, upłyvała na źmienu śviadomaści.
Pačatak pieramovaŭ z apazicyjaj staŭ katalizataram, jaki pryśpiešyŭ pačatak hłybokaha ŭnutranaha kryzisu ŭ partyi. Unutranyja apytańni ŭ kampartyi śviedčyli pra katastrafičnyja nastroi. Naprykład, najbolš kamunisty daviarali… hałavie katalickaha kaścioła Juzafu Hlempu (64%). Jon abahnaŭ Jaruzielskaha (58%). 81% palakaŭ byŭ za «kruhły stoł», ale ažno 50% byli suprać lehalizacyi «Salidarnaści».
U Jaruzielskaha byli try arhumienty na karyść pieramovaŭ: 1) navat sam anons «kruhłaha stała» daŭ krainie spakoj na niekalki miesiacaŭ, 2) kali apazicyja budzie bajkatavać vybary, to jaŭka budzie nie bolšaj, čym 30%, 3) biez dyjałohu nie budzie mahčymaści atrymać ekanamičnuju dapamohu ad Zachadu.
Vosieńniu 1988 hoda ŭ Polščy pačałosia adradžeńnie struktur «Salidarnaści». Naprykancy lutaha 1989-ha va ŭsioj krainie było 623 kamitety prafsajuza. Jašče da Novaha hoda Valensa stvaryŭ pry «Salidarnaści» Hramadski kamitet, u jaki ŭvajšło 135 dziejačaŭ-intelektuałaŭ. Bolšaść ź ich užo na pieršaj sustrečy vykazalisia za kampramis z uładami.
Maskva prosta nazirała. Varšavie dali zrazumieć, što jana nie moža raźličvać na dapamohu, pakolki ŭ SSSR u samich kryzis. Ale ahułam u Kramli padtrymlivali dyjałoh Jaruzielskaha z apazicyjaj, kab nie paharšać situacyju. «Kruhły stoł» padtrymlivaŭ i asabista Harbačoŭ. Ale pry ŭmovie, što sistema ŭ Polščy nie pamianiajecca.
Radykalnaja polskaja apazicyja, jakaja vystupała suprać dyjałohu, nie była čutnaja. Jana nie zmahła prabicca ŭ ŚMI sa svaim paradkam dnia.
Metaj kamunistaŭ było prosta ŭmantavać u sistemu pamiarkoŭnuju častku apazicyi
«Kruhły stoł» raspačaŭsia 6 lutaha 1989 hoda. Usiaho ŭ im prymali ŭdzieł try kamisii: pa ekanomicy, palityčnych reformach i ŭ spravach prafsajuzaŭ. Pra što damovilisia? Najpierš pra vybary. U Sienat jany mielisia być całkam svabodnymi. A ŭ Siejmie 65% byli harantavanyja dla ŭłady, 35% dla apazicyi. Damovilisia taksama pra ŭviadzieńnie pasady prezidenta. Jaho pavinna była vybirać bolšaść čalcoŭ Siejma i Sienata. To bok zahadzia było jasna, što na hetuju pasadu abiaruć Jaruzielskaha.
Siońnia moža zdavacca, što ŭsia Polšča žyła tymi padziejami. Ale ŭ hramadstva «kruhły stoł» nie vyklikaŭ nijakaha intaresu. Spačatku jon cikaviŭ 35% palakaŭ, a ŭ krasaviku 1989-ha — usiaho 17%.
«Kruhły stoł» pierałamaŭ psichałahičny barjer pamiž apazicyjaj i ŭładaj, ličyć Antoni Dudek. Metaj kamunistaŭ było prosta ŭmantavać u sistemu pamiarkoŭnuju častku apazicyi.
Vybary, jakija pačali praces źniščeńnia PNR
Vybary byli pryznačanyja na 4 červienia 1989 hoda. Navat samyja painfarmavanyja čalcy partyi byli ŭpeŭnienyja, što ŭłada vyjhraje, ustupiŭšy apazicyi minimalna. Ale ŭ inšym śviecie, realnym, usio było inakš. Dematyvacyja kamunistaŭ była nastolki vialikaj, što sacyjałahičnyja apytańni ŭłady pravodzili na sustrečach svaich prychilnikaŭ. Ale navat tam jany nabirali mienš za pałovu.
Jaŭka na vybarach skłała 62%. U Sienacie «Salidarnaść» zdabyła 99% miescaŭ. Heta było šokam dla ŭłady.
Pieršaj spravaj paśla abviaščeńnia vynikaŭ stała pavyšeńnie hatoŭnaści ŭ častkach, jakija padparadkoŭvalisia MUS. Na druhi tur pajšło ŭsiaho 25%. Vybary pačali praces raspadu partyi i źniščeńnia PNR.
Maskva ŭspryniała parazu kamunistaŭ u Polščy spakojna. Hałoŭnym dla SSSR było toje, kab isnavała Varšaŭskaja damova. Harbačoŭ zajaviŭ, što adbyvajucca pieramieny i buduć adbyvacca ŭ budučyni, ale Maskva budzie pracavać ź luboj uładaj, jakuju abiaruć palaki. U Maskvie adbyvalisia sustrečy z pradstaŭnikami «Salidarnaści». Maskvie treba była harantyja stratehičnych intaresaŭ SSSR u Polščy.
Buš prasiŭ Jaruzielskaha iści ŭ prezidenty
Za sistemu «prezident ad partyi», a «premjer ad apazicyi» vystupiŭ Adam Michnik. Ale jaho mocna raskrytykavała sama apazicyja, kažučy, što «Salidarnaść»… nie hatovaja da kiravańnia krainaj.
Navat Džordž Buš u 1989 hodzie prasiŭ Jaruzielskaha iści kandydatam u prezidenty. Amierykancy ličyli, što admova mahła pahražać adsutnaściu stabilnaści.
Na vybarach prezidenta Jaruzielski byŭ adzinym kandydatam i pieramoh dziakujučy 7 hałasam apazicyi. Takoj była ŭstupka, praź jakuju «Salidarnaść» ledź nie raspałasia.
Ale nieŭzabavie apazicyja i častka praŭładnych siłaŭ damovilisia i vybrali svajho premjera, pieršaha niekamunistyčnaha ŭ historyi Polščy ad Druhoj suśvietnaj vajny. Im staŭ Tadevuš Mazaviecki. Kamunisty nie byli suprać. Ale paśla hetaha pačaŭsia raspad kamunistyčnaj partyi. Moładź, natchnionaja pieramohami, pačała zajmać byłyja budynki partyi i pravodzić tam akupacyjnyja strajki. Pačalisia mitynhi, chacia i nievialikija. Bolšaść palakaŭ, jak śćviardžaje Dudek, byli abyjakavyja da radykalnych dziejańniaŭ. Nieŭzabavie była likvidavanaja Słužba Biaśpieki. Ale ŭ novyja śpiecsłužby trapiła šmat ludziej sa starych.
Rejtynh Jaruzielskaha tady byŭ usiaho 16%. Praź niekalki miesiacaŭ Siejm skaraciŭ jahony termin i pryniaŭ zakon ab usieahulnych vybarach. Na hetych vybarach pieramoh Lech Valensa.
«Polskaja revalucyja skončyłasia, ale vyniki jaje rehłamientavanaha charaktaru stali bačnyja tolki ŭ nastupnyja hady. Hetym razam, u adroźnieńnie ad Pieršaj suśvietnaj vajny, palaki zdabyli niezaležnaść biez kryvi, ale tak chutka i niečakana, što šmat chto ź ich pierastaŭ ličyć heta pośpiecham», — piša Antoni Dudek.
Viartańnie postkamunistaŭ
Vialikaja častka palakaŭ i siońnia ličyć pieramieny kanca 1980-ch zmovaj tahačasnych elit, metaj jakich byŭ novy padzieł ułady, harantyja biaśpieki i pryvilejaŭ. Užo praź niekalki hadoŭ byłyja kamunisty viarnulisia da ŭłady, pieramohšy ŭ demakratyčnych vybarach.
Jany całkam kantralavali Kancylaryju prezidenta i ŭrad. Ale ŭžo pad novaj nazvaj — sacyjał-demakraty. Mienavita jany ŭviali Polšču ŭ Jeŭraźviaz i NATO.
Restaŭracyi ŭ Biełarusi zastałosia na try dni. Hałoŭnamu pradpryjemstvu krainy faktyčna padpisali śmiarotny prysud1
Kamientary