Musalini i Łukašenka: padabienstvaŭ bolš, čym možna było b padumać
U 2006 hodzie hałoŭny ideołah Administracyi prezidenta Aleh Pralaskoŭski ŭ pieradačy biełaruskaha telebačańnia šakavaŭ zajavaj, što ŭ aparacie «užo ŭchvaleny płan pabudovy ŭ Biełarusi karparatyŭnaj dziaržavy». «Karparatyŭnaj dziaržavaj» nazyvali svaju sistemu ŭ fašysckaj Italii. My spytali historyka Alaksandra Frydmana: ci sapraŭdy dziaržaŭny ład łukašyzmu padobny da sistemy, jakaja była ŭ Italii pry Musalini?
«U 1995 hodzie Łukašenka ŭ skandalnym intervju niamieckamu vydańniu Handelsblatt pazityŭna vykazaŭsia pra «mocnuju ŭładu» ŭ hitleraŭskaj Hiermanii. Tady jon kazaŭ, što heta mienavita «toje, što adpaviadaje našamu razumieńniu prezidenckaj respubliki i roli ŭ joj prezidenta». Ci śviedčyć heta pra zachapleńnie Łukašenki nacyzmam? Nie», — upeŭnieny Alaksandr Frydman.
Za asnovu kiravańnia dziaržavaj Łukašenka, miarkuje historyk, uziaŭ sistemu, blizkuju jamu. Z krainy jon zrabiŭ vialiki saŭhas, dzie mocnamu kiraŭniku ŭsio padparadkavana. Alternatyŭnyja pohlady vyklučanyja, publičnych dyskusij niama, a niazhodnych represujuć. Dla zachavańnia ŭłady Łukašenka padparadkavaŭ siłavikoŭ dy armiju. Jon adnaviŭ BSSR, tolki z bolšaj dolaj samastojnaści ad Maskvy.
Ale ŭ 2006 hodzie hałoŭny ideołah jaho režymu Aleh Pralaskoŭski ŭ pieradačy biełaruskaha telebačańnia šakavaŭ zajavaj, što ŭ aparacie «užo ŭchvaleny płan pabudovy ŭ Biełarusi karparatyŭnaj dziaržavy».
Pralaskoŭski nie kazaŭ pra «savieckuju sistemu». Ën kazaŭ pra karparatyŭnuju dziaržavu.
«Karparatyŭnaj dziaržavaj» z 1922 pa 1943 hady była Italija, kali joj kiravaŭ Bienita Musalini. Jon abviaściŭ parłamienckuju demakratyju hniłoj i słabaj. Zamiest jaje jon prapanavaŭ taki dziaržaŭny ład, jaki jon nazvaŭ fašyzmam — ad italjanskaha słova fascio «pučok, źviazka, u jakuju sabranyja asobnyja prutki». Hetaje słova mieła simvalizavać adzinstva — u procivahu parłamienckaj demakratyi ź jaje niazhodaj i kanfliktami. Dziaržavu ž Musalini nazyvaŭ «karparatyŭnaj», bo kankurentnyja vybary ŭ joj mieła zamianić pradstaŭnictva ad kožnaj z «karparacyj»: svaje deputaty ad vieteranaŭ, svaje — ad moładzi, svaje — ad ahraryjaŭ, svaje — ad rabočych. «Usiebiełaruski narodny schod» — ideja z taho ž šerahu.
Alaksandr Frydman adznačaje: Italija Musalini — samy viadomy prykład karparatyŭnaj dziaržavy. Ale isnavali i inšyja: Sałazar u Partuhalii, Franka ŭ Ispanii, «režym čornych pałkoŭnikaŭ» u Hrecyi.
Niekatoryja daśledčyki ličać i pucinskuju Rasiju karparatyŭnaj dziaržavaj albo dziaržavaj z karparatyŭnymi elemientami.
Łukašenku rodnić z usimi dyktaturami žadańnie zastavacca va ŭładzie jak maha daŭžej. Ale jaho režym adroźnivajecca ad tatalitaryzmaŭ XX stahodździa tym, što nie maje sfarmulavanaj ideałohii.
«Łukašenku cikavić ułada dziela ŭłady. U hetym jon vielmi hnutki. Łukašenka taki radykalny makijavielist. U jaho ŭsio vyhladaje ścipła. Jon umieła padładžvajecca pad źmienlivyja realii, kab zastavacca pry ŭładzie», — davodzić historyk.
«Jon nie maje ideałahičnaj zašoranaści. Časy jaho kiravańnia zaŭsiody byli represiŭnymi, ale z roznaj stupieńniu žorstkaści. Naprykład, jon časam ciarpieŭ mały biźnies, a zatym imknuŭsia jaho zadušyć. Nie pieraškadžaŭ raźvivacca ajci-halinie. A potym abviaściŭ ajcišnikaŭ, jakich, niby, vykarmiŭ, u sprobie ŭčynić dziaržaŭny pieravarot», — davodzić Alaksandr Frydman.
Łukašenka dazvalaŭ čahości dasiahać, ale pakul heta nie pieraškadžała jaho ŭładzie. Kali niešta vychodziła z-pad jaho kantrolnych miechanizmaŭ, to adrazu źniščałasia.
Alaksandr Frydman kaža, što ŭ Jeŭropie ŭ 1920—30 hady prykład dziaržaŭnaha ŭładkavańnia Italii byŭ papularnym, pryvabnym dla aŭtarytarnych dyktatur.
Režym Musalini ŭsprymaŭsia ŭniviersalnym, bo pakazvaŭ, jak pabudavać stabilnuju aŭtarytarnuju dziaržavu. Jaho možna było adaptavać da inšych hramadstvaŭ. Fašysckija ruchi ŭ toj čas stvarylisia ŭ roznych krainach — ad Bałharyi da Skandynavii i Brytanii.
Zachaplalisia fašyzmam i rasijskija emihranty kštałtu fiłosafa Ivana Iljina, jakomu simpatyzuje Pucin.
Na dumku Frydmana, intelektuałam z atačeńnia Łukašenki dyktatarskaja sistema Musalini mahła padabacca.
U režymie Bienita Musalini admietnaje miesca zajmała «Vialikaja fašysckaja rada». U joj zasiadała elita dziaržavy: pradstaŭniki ŭrada, karparacyj, partyj, inšych arhanizacyj, jaki znachodzilisia pad jaje kantrolem.
«Nijakaj demakratyi tam, zrazumieła, nie było. Tudy dziejačy traplali adpaviedna svaim pasadam u dziaržavie. Musalini sam pryznačaŭ členaŭ u radu, jakuju ŭznačalvaŭ», — adznačaje historyk.
Z nadańniem «Usiebiełaruskamu narodnamu schodu» vialikich paŭnamoctvaŭ, zafiksavanych u źmienienaj Kanstytucyi, a taksama ź pieraŭtvareńniem «Biełaj Rusi» u partyju, jakaja budzie pranizvać usio biełaruskaje hramadstva, uźnikaje pytańnie: ci jość u hetym upłyŭ fašyzmu Musalini?
«Va UNS psieŭdademakratyčnyja pryncypy prysutničajuć i členaŭ tudy farmalna abirajuć, a ŭ Musalini hetaha nie było», — kaža Frydman. Ale padabienstva łukašenkaŭskaj rady z «Vialikaj fašysckaj radaj» jość. Razam z «Biełaj Ruśsiu» u im bačycca vobraz karparatyŭnaj dziaržavy.
«Skład UNS u realnaści zaćviardžajecca Łukašenkam», — akcentuje ŭvahu historyk.
Što da asoby Pralaskoŭskaha, to Alaksandr Frydman sumniavajecca, što ahučvajučy namiery budavać u Biełarusi karparatyŭnuju dziaržavu, toj kazaŭ pra italjanski varyjant.
«Pralaskoŭski kazaŭ, chutčej za ŭsio, pra rasijski prykład, bo na pačatku nulavych, asabliva pa viartańni Pucina da prezidenctva, pačalisia dyskusii, ci možna kazać pra Rasiju z daminavańniem u joj siłavikoŭ, jak pra dziaržavu, jakaja idzie šlacham stvareńnia karparatyŭnaj dziaržavy. A pakolki Pralaskoŭski znachodziŭsia pad mocnymi rasijskimi ŭpłyvami, sačyŭ za tymi dyskusijami, to zapazyčvaŭ adtul idei», — ličyć Alaksandr Frydman.
Pralaskoŭski pajšoŭ u adstaŭku ŭ 2014 hodzie — jaje źviazvali z karupcyjnym rasśledavańniem — i bolš pra jaho nie čuvać.
Čamu ž Łukašenka tady stanoŭča vykazvaŭsia pra Hitlera ŭ 1995-m?
«Vielmi trapna patłumačyŭ heta Alaksandr Fiaduta. Łukašenka ŭ 1980-ch byŭ savieckim ahitataram škłoŭskaha adździaleńnia tavarystva «Viedy». Jon bačyŭ pierad saboju žurnalista z Hiermanii i jak ahitatar viedaŭ: kali čałaviek pachodzić adtul, to tam usie pavinny simpatyzavać nacystam i tamu treba skazać niemcu, što jamu spadabajecca. Skazaŭ pra Hitlera, bo ličyŭ, što niemcu budzie pryjemna toje pačuć. Voś taki ŭzrovień Łukašenkavych viedaŭ», — miarkuje Alaksandr Frydman.
Kali ž brać intuityŭna, to najbližejšaja Łukašenku stalinskaja dyktatura, bo saviecki režym — adziny jamu dobra znajomy.
«Heta nie aznačaje, što Łukašenka šmat viedaje pra stalinizm. Ale ŭ jaho ŭjaŭleńni, tady byŭ kiraŭnik vialikaj mocnaj dziaržavy, jakoha ŭsie bajalisia, jaki vyrašaŭ usie pytańni, u tym liku los ludziej. Heta Łukašenku padabajecca. Jon hałoŭny, nikoha roŭnaha jamu niama. Jaho tykańnie pakazvaje absalutnaje stalinskaje — adkryta źniavažlivaje — staŭleńnie da svajho atačeńnia», — ličyć Alaksandr Frydman.
Bienita Musalini pryjšoŭ u Italii da ŭłady na pačatku 1920-ch hadoŭ, raniej za Hitlera ŭ Hiermanii. Ustalavańnie im fašysckaha ładu ŭ krainie było raściahnutaje ŭ časie. Jon sutykaŭsia z roznymi kryzisami.
Fašyzm Musalini — heta impieryjalistyčnaja dyktatura, jakaja viała vojny i imknułasia zdabyć kałonii. Ale ŭnutrana italjanski fašyzm byŭ bolš umierany, u paraŭnańni z hitleraŭskaj Hiermanijaj nie taki kryvavy.
Musalini da kanca 1930-ch hadoŭ pravodziŭ samastojnuju palityku. U adnosinach miž im i Hitleram byli kryzisy i sprečki. Musalini, naprykład, imknuŭsia zachavać niezaležnuju Aŭstryjskuju dziaržavu jak bufier miž Italijaj i Hiermanijaj. Hitler ža chacieŭ Aŭstryju dałučyć da svajho rejchu.
U hitleraŭskaj dyktatury było bolš fanatyzmu. Viałasia tatalnaja pierabudova hramadstva. Vyniščalisia cełyja hrupy nasielnictva: jaŭrei, cyhany, ludzi z parušeńniami psichiki. I heta ŭžo Musalini staŭ pierajmać dośvied Hitlera. Naprykład, paśla 1938 hoda ŭ Italii taksama zjaŭlajucca antysiemickija zakony. Da hetaha antysiemityzm nie adyhryvaŭ značnuju rolu ŭ italjanskim fašyźmie, kaža Alaksandr Frydman.
Italjanski fašyzm i niamiecki nacyzm byli režymami rasisckimi. U Hiermanii rasiscki składnik byŭ bolš raspracavany i vyrazny. U «rasavaj ijerarchii» nacystaŭ italjancy znachodzilisia nievysoka. Ale inšaha mocnaha sajuźnika ŭ Hitlera, akramia Musalini, nie było, tamu jon musiŭ supracoŭničać ź im. Ale paśla taho, jak u 1938—1939 hadach Italija ŭciahnułasia ŭ Druhuju suśvietnuju vajnu, u Musalini pola dla manieŭru nie zastałosia.
Alaksandr Frydman zaŭvažaje, što, kali da italjancaŭ Hitler staviŭsia jak da «niepaŭnavartasnych», to aŭstryjcaŭ ličyŭ častkaj «hiermanskaj rasy». Dla Pucina biełarusy i ŭkraincy niby takija aŭstryjcy — jany nie majuć histaryčnaha prava na svaju dziaržavu.
Kali Hitler pačaŭ ažyćciaŭlać svaje vajaŭničyja płany, to rola Musalini była dapamožnaj. Takaja ž rola advodzicca Pucinym Łukašenku.
«Što tyčycca siońniašniaj łukašenkaŭskaj Biełarusi, to tut pytańnie, u jakoj stupieni režym samastojny i naohuł, ci maje sens paraŭnoŭvać jaho z fašysckim režymam Musalini na pačatku vajny (pry kancy jaje jon byŭ całkam zaležny ad niemcaŭ, jakija viarnuli jaho da ŭłady). Albo varta paraŭnoŭvać režym Łukašenki z režymami maryjanietkavych dziaržavaŭ, jakija hitleraŭcy nasadžali ŭ Jeŭropie i kantralavali ich. Naprykład, režym Kviślinha ŭ Narviehii», — razvažaje Alaksandr Frydman.
Ale i tut jość svaje «ale». «Łukašenka dahetul maryć pra suśvietnuju palityku, jon upeŭnieny, što pieraros Biełaruś. Dyskusii pra jadziernuju zbroju jon razhladaje jak novy šaniec dla siabie. U 1990 hady Łukašenka mroiŭ kiravać Kramlom, što budzie jadziernaj zbrojaj pahražać śvietu, ale Pucin usio pierakreśliŭ. Ciapier znoŭ jon bačyć mahčymaść dałučycca da rasijskaha prajekta», — miarkuje Frydman.
Z ambicyjaŭ Łukašenki zachapić uładu ŭ Rasii paśmiejvalisia, ale taki varyjant nie vyhladaŭ užo zusim fantastyčnym, dadaje jon.
Viadoma, što rasijski aliharch Barys Bierazoŭski razhladaŭ biełaruskaha palityka, jak mahčymaha pretendenta na prezidenckuju pasadu ŭ Rasii i raźličvaŭ, što «kałhaśnikam» Łukašenkam zdoleje manipulavać.
«Kali b Łukašenka darvaŭsia da ŭłady ŭ Rasii, to dla tych, chto jamu dapamahaŭ, heta stała b samahubstvam», — pierakanany Alaksandr Frydman.
Palityki, jakija pryviali Łukašenku da ŭłady, bačyli ŭ im taran, kab pryjści da ŭłady samim. Ale niedaacanili jaho, jak u svoj čas balšavickaje kiraŭnictva niedaacaniła Stalina, i jak roznyja častki niamieckich elitaŭ u 1933 hodzie nie razhledzieli, što saboju ŭjaŭlaje Hitler.
«Chto zastaŭsia za hetyja hady z Łukašenkam? — pytajecca Alaksandr Frydman. — Adziny čałaviek, jaki zaŭsiody pry im, — Viktar Šejman. Hančar zabity, Fiaduta siadzić, Bułachaŭ pamior. Sinicyna i jamu padobnych daŭno niama ŭ palitycy.
Dla Łukašenki 1994 hod byŭ šancam, i im jon skarystaŭsia. Jon pajšoŭ va-bank: albo zachopić i adbuduje sistemu, jakuju choča, albo nie atrymajecca ničoha. Udałosia! Z 1994 hoda ŭ roznych situacyjach jon idzie va-bank, adkidvajučy kampramisy, i pakul vyhraje».
Ale, na dumku Frydmana, sa źniknieńniem Łukašenki razburycca i vybudavany im ład. Histaryčnyja prykłady havorać nie na karyść palityka.
«Łukašenka pieražyŭ vyklik 2020 hoda, ale što dalej? — pytajecca historyk, padsumoŭvajučy. — Jak vybudavać sistemu, jakaja dakładna zmoža isnavać biez Łukašenki? Jak paźbiehnuć pieraśledu? Heta pytańni pra budučyniu, a adkazaŭ niama…»
«Naša Niva» — bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆHladzicie taksama:
Pra «iluziju Babaryki» i «niepradkazalnaje, jakoje nas čakaje». Historyk Frydman paraŭnoŭvaje łukašyzm ź inšymi dyktaturami i ŭpeŭnieny, što moładź spytaje: «Jak tak atrymałasia, što ŭsio navokał rasijskaje?»
Hety fiłosaf pisaŭ pra vinu krainy-ahresara i toje, chto pavinien nieści adkaznaść. Jaho razvahi majuć značeńnie i dla nas
«Z dapamohaj «jadziernaj dubinki» Pucin choča pakazać usiamu śvietu, što impieryja viarnułasia»
Brat udavy Zielcara: Kadebisty išli ŭ kvateru pa mianie1
Kamientary