Hety fiłosaf pisaŭ pra vinu krainy-ahresara i toje, chto pavinien nieści adkaznaść. Jaho razvahi majuć značeńnie i dla nas
Niamiecki fiłosaf Karł Jaśpiers pravioŭ usiu Druhuju suśvietnuju ŭ Hiermanii, ale nie byŭ zamiešany ŭ suviaziach z nacystami i žyŭ pad pahrozaj aryštu. Tamu paśla vajny, kali nadyšoŭ čas niamieckaha pakajańnia, jaho aŭtarytetu chapiła, kab stać adnym ź idejnych architektaraŭ pieraasensavańnia toj vajny narodam, jaki jaje raspačaŭ.
24 lutaha 2022 hoda, kali rasijskaja armija napała na Ukrainu ŭ tym liku i ź biełaruskaj terytoryi, Biełaruś pieratvaryłasia ŭ krainu-suahresara. Šmat chto z nas, kali bačyŭ kadry bambardzirovak, kryvi i śloz, zadavaŭ sabie pytańnie: a ci moh ja niešta zrabić, kab usiaho hetaha nie było? Ci jość u hetym maja vina?
Niemcy paśla Druhoj suśvietnaj prachodzili šlach pakajańnia. Pra palityčnuju adkaznaść hetaha naroda Karł Jaśpiers razvažaŭ u tvory «Pytańnie pra vinavataść».
Krychu pra pazicyju samoha fiłosafa. Jaśpiers nikoli nie padtrymlivaŭ ni nacyzm, ni kamunizm, ni tatalitaryzm, zatoje vieryŭ u humanistyčnyja ideały, indyvidualnuju svabodu i abmiežavańnie funkcyj urada. Jon byŭ žanaty z chryščonaj jaŭrejkaj i razychodziŭsia ŭ pohladach ź inšym vialikim niamieckim fiłosafam Marcinam Chajdehieram praz toje, što Chajdehier padtrymlivaŭ nacyzm.
U 1937 hodzie Jaśpiersa pazbavili zvańnia prafiesar, ale jon praciahvaŭ pracavać «u stoł». Da samaha padzieńnia nacyzmu jon čakaŭ, što pa jaho pryjduć. A paśla vajny viarnuŭsia da vykładańnia i pračytaŭ šerah lekcyj, što i lehli ŭ asnovu jaho «Pytańnia pra vinavataść».
Tut treba skazać, što ŭ 1945 hodzie niemcy byli nie nadta nastrojenyja na pakajańnie. U častkach Hiermanii, akupavanych zachodnimi krainami, pravodziłasia infarmacyjnaja kampanija z metaj naviazać niemcam adčuvańnie viny, ale hramadstva, jakoje znachodziłasia ŭ depresii i rasčaravańni, nie było da hetaha zdolnaje. Što da niamieckich rehijonaŭ, dzie paźniej utvaryłasia HDR, to tam uvohule sprabavali pazbavicca ad lubych napaminaŭ pra tatalitarnaje minułaje.
Ale pra vinu kazali niamieckija intelektuały, i hołas Jaśpiersa byŭ adnym z samych hučnych. Fiłosaf śćviardžaŭ: tak, narod adkazvaje za svaju dziaržaŭnaść, i kožny niemiec adkazny za złačynstvy Viermachta. Jon admaŭlaŭ, adnak, toje, kab ślepa naviazvać niemcam kalektyŭnuju vinu, i dziela hetaha padzialiŭ fienomien viny na čatyry typy:
- Palityčnaja adkaznaść, jakuju niasie kožny niemiec i praź jakuju jon musić pakryvać naniesienuju škodu ŭ jurydyčna ŭstalavanaj formie. Niemiec musić pakutavać ad vyniku dziejańniaŭ pieramožcaŭ.
- Kryminalnaja adkaznaść, jakaja datyčyć niepasredna tych, chto ździajśniaŭ złačynstvy.
- Maralnaja adkaznaść, to-bok adkaznaść pierad ułasnym sumleńniem za zroblenaje.
- Mietafizičnaja adkaznaść za toje, što čałaviek nie zdoleŭ pieraškodzić złačynstvu.
Jaśpiers taksama adździalaŭ aktyŭny ŭdzieł u złačynstvach ad pasiŭnaha i razvažaŭ pra toje, chto maje prava pryznavać čałavieka ŭ niečym vinavatym. Kryminalnuju vinu vyznačaje sud, palityčnuju — prynaležnaść da inšaj krainy, a voś za maralnuju i mietafizičnuju vinu zbolšaha adkaznaje naša sumleńnie, chiba što ŭ vypadku z maralnaj vinoj mahčyma abmierkavać jaje ź blizkimi ludźmi.
A jašče niamiecki fiłosaf adkazvaje ŭsim tym, chto ličyć, što vajna i złačynstvy ich radzimy — nie ich sprava, i chto prosta ličyć, što jon «pa-za palitykaj»: «Chtości spytaŭ: ci niasuć narody vinu za kiraŭnikoŭ, jakich jany ciarpiać? Naprykład, Francyja za Napaleona. Majecca na ŭvazie, što pieravažnaja bolšaść išła za Napaleonam, žadała mahutnaści i słavy, jakija jon zdabyŭ. Napaleon byŭ mahčymy tolki tamu, što francuzy žadali jaho. Jaho vielič — dakładnaść, ź jakoj jon zrazumieŭ, čaho čakali narodnyja masy, što chacieli čuć, jakich chacieli iluzij, jakich materyjalnych kaštoŭnaściej».
U pieršyja hady paśla vajny Jaśpiersa nie razumieli, dy i jon sam bačyŭ, što ŭ palityčnym klimacie Hiermanii zachoŭvajucca zhubnyja, ź jaho punktu hledžańnia, pohlady. Chutka fiłosaf pierajechaŭ u Šviejcaryju, a jaho kaleha Channa Arent, jakaja emihravała jašče da pieramohi, tak i nie viarnułasia na radzimu. U tym hramadstvie panavali, naprykład, palarnyja pohlady na Niurnbierhski trybunał, jaki časam usprymali jak pravasudździe ad pieramožcaŭ. U kancy 1952 hoda 37% apytanych žycharoŭ FRH kazali, što krainie było b lepš bieź jaŭrejaŭ, i navat u 1965 hodzie takich było 19% siarod apytanych.
Vinu zaŭsiody lahčej pryznavać, kali jana nie tvaja. Z časam vyrasła novaje pakaleńnie, jakoje nie ŭdzielničała ŭ tym, što rabili jaho baćki, i jano pahadziłasia pierahledzieć nacysckaje minułaje krainy. Inakš nie było b padziei 7 śniežnia 1970 hoda, kali niamiecki kancler Vili Brant u znakamitym žeście staŭ na kaleni pierad pomnikam hierojam Varšaŭskaha hieta. I nie było b 80-ch, kali pieraasensavańnie minułaha narešcie stała spravaj usiaho niamieckaha naroda.
Karł Jaśpiers prakładaje praz pryznańnie viny šlach da palityčnaj svabody — i nacyjanalnaj, i asabistaj; i dla jaho niamieckaje ačyščeńnie — abaviazkovaja reč. Ź inšaha boku, jon nie admaŭlaje taho, što na šlachu Hitlera ŭ svoj čas mahli akazacca zamiežnyja krainy. Intelektuał zhadvaje nastroi ŭ svaim asiarodździ ŭ 1933 hodzie, kali šmat nadziej było źviazana ź inšymi krainami. Mahčyma, choć niechta ź ich prymie rašeńnie pra vajennuju interviencyju ŭ Hiermaniju, pakul jašče choć niešta možna vypravić?
Ale składvajecca inakš: 14 lipienia 1933 hoda nacysckaja partyja robicca dziaržaŭnaj i ŭžo 20 lipienia Vatykan pieršym i nie apošnim pryznaje lehitymnaść hitleraŭskaha ŭrada.
Jaśpiers paraŭnoŭvaje hitleraŭskuju Hiermaniju z turmoj, ź jakoj, kali ty ŭžo tam apynuŭsia, nijak nie vybracca biez starońniaj dapamohi. Jon uspaminaje, što pieršymi viaźniami kancłahieraŭ byli sami niemcy, dy i paśla pačatku vajny niamieckich viaźniaŭ u łahiery było bahata. Heta ŭkazvaje, pavodle fiłosafa, na toje, što supraciŭ unutry Hiermanii byŭ zaŭsiody, ale ž uzrovień teroru ŭ krainie amal nie davaŭ jamu šansaŭ na pośpiech.
Ci śviedčać hetyja i inšyja adznačanyja fiłosafam varyjanty apraŭdańniaŭ pra toje, što hramadzianie tatalitarnaj krainy-ahresara musiać źniać ź siabie vinu? Zusim nie. Fiłosaf tolki pratestuje suprać taho, kab hetaja vina była naviazanaj, štučnaj i aŭtamatyčna kalektyŭnaj.
Toje, što treba i što moža dać pačatak novamu hramadstvu, — heta ščyraje asensavańnie svajoj viny, jakoje musić iści ad razumieńnia taho, što ty moh zrabić inakš, ale nie zrabiŭ.
Jano ŭ Jaśpiersa padobnaje da chryścijanskaj mietanoji — pakajańnia, u centry jakoha źmianieńnie rozumu, sproba pierajnačyć svaje pavodziny i, narešcie, pačać žyć pa-inšamu, nie «pa-za palitykaj», a jak žyvy i abaznany hramadzianin svajoj krainy.
«Što jano, nasielnictva, viedaje pra svaju adkaznaść — heta pieršaja prykmieta abudžanaj u im palityčnaj svabody. Tolki kali jość i pryznajucca takija viedy, svaboda sapraŭdy prychodzić, a nie zastajecca tolki źniešnim damahańniem niesvabodnych ludziej. Unutranaja palityčnaja niavola pasłuchmianaja, a ź inšaha boku, jana nie pačuvajecca vinavataj. Uśviedamleńnie svajoj adkaznaści — heta pačatak unutranaha pieravarotu, jaki imkniecca ažyćciavić palityčnuju svabodu», — pisaŭ Jaśpiers.
Ale što ŭ atmaśfiery tatalnaha teroru i strachu ŭziać na ŭzbrajeńnie? Jak pamienšyć svaju vinu, kali turma vakoł nas užo zbudavanaja i ŭmacavanaja, i buryć svaimi rukami jaje ścieny my nie hatovyja? Pra heta kaža inšy aŭtar, jaki ŭ časy lekcyj Jaśpiersa pra niamieckuju vinavataść znachodziŭsia za ścienami HUŁAHa, — Alaksandr Sałžanicyn. U svaim ese «Žyć nie pa chłuśni» jon prapanuje ŭziać na ŭzbrajeńnie taki mietad:
«Hvałtu niama čym prykrycca, akramia chłuśni, a chłuśnia moža trymacca tolki hvałtam. I nie kožny dzień, nie na kožnaje plačo kładzie hvałt svaju ciažkuju łapu: jon patrabuje ad nas tolki pakory chłuśni, štodzionnaha ŭdziełu ŭ chłuśni — i ŭ hetym usia viernapaddanaść.
I tut voś lažyć samy prosty, samy dastupny kluč da našaha vyzvaleńnia, jakim my hrebujem: asabisty niaŭdzieł u chłuśni! Niachaj chłuśnia ŭsio nakryła, niachaj chłuśnia panuje nad usim, ale ŭ samym małym upromsia — niachaj kiruje nie praź mianie! I heta — prarez va ŭjaŭnym kole našaj biaździejnaści! — samy lohki dla nas i samy razburalny dla chłuśni. Bo kali ludzi adšturchoŭvajuć ad siabie chłuśniu — jana prosta pierastaje isnavać».
«Naša Niva» — bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆ
Kamientary
Kožny moh zrabić na 20% bolš, ale nie zrabiŭ. Ustavić słaŭco pa-biełarusku. Raz na hod u kramie paprasić kiłbasu vendžanuju, a nie kołbasu vialenuju.Ale nie zrabili i svajoj pamiarkoŭnaściu i bieschrybietnaściu pieratvaryli svoj dom u filijał ada, najhoršy režym na płaniecie. Čamu u Rasiejcaŭ nie kalečać nastolki masava, jak u Biełarusi? Moža tamu, što bajacca taho, na što zdolnaja ṕjanaja matraśnia, a biełarus - sahniecca navat nie pad dubinkaj, a ad strachu jak by čaho nie vyjšła.