Paminalnyja dni, viadomyja jak «Dziady» siarod biełarusaŭ sa staradaŭnich časoŭ, nabyli zusim novaje značeńnie ŭ najnoŭšy čas, kali savieckaja palityka «pierabudovy» zapuściła pracesy adradžeńnia nacyjanalnaj pamiaci. Pryhadali pra padziei, jakija papiaredničali mitynhu-rekvijemu, i pra toje, čym byli napałochanyja ŭłady ŭ 1988 hodzie, kali ludzi rušyli na Kurapaty.
Adzin ź pieršych niezaležnickich mitynhaŭ adbyŭsia ŭ 1987 hodzie. 29 kastryčnika jakraz spaŭniałasia 50 hadoŭ z času rasstrełu ŭ 1937 hodzie vialikaj hrupy biełaruskaj intelihiencyi. Da hetaj daty niefarmalnyja moładzievyja supołki «Tutejšyja» i «Tałaka» zładzili akcyju pamiaci ŭ parku imia Janki Kupały.
Na nastupny hod šmat što pieramianiłasia ŭ biełaruskim hramadstvie — uletku byli vyjaŭlenyja masavyja pachavańni ŭ lesie pad Minskam, pa vyniku jakich Zianon Paźniak i Jaŭhien Šmyhaloŭ apublikavali artykuł «Kurapaty — daroha śmierci». Z metaj raskryćcia masavych represij, vyśviatleńnia kolkaści tych, chto zahinuŭ na Biełarusi, u miescach ssyłki i źniavoleńnia, dy ŭviekaviečańnia ich pamiaci zasnavany «Martyrałoh Biełarusi», a na jahonym ustanoŭčym schodzie stvorany arhanizacyjny kamitet Biełaruskaha narodnaha frontu «Adradžeńnie», jaki vystupaŭ za pieraŭtvareńnie hramadstva i adradžeńnie biełaruskaj nacyi.
U takoj hramadska-palityčnaj atmaśfiery da spravy arhanizacyi mitynhu-rekvijemu ŭ 1988 hodzie, za jakuju znoŭ uzialisia «Tutejšyja» na čale z Alesiem Bialackim, dałučylisia i navastvoranyja ruchi.
Aleś Bialacki i paet Anatol Sys źviarnulisia da haradskich uładaŭ, kab atrymać dazvoł na praviadzieńnie šeścia i histaryčna-litaraturnaha biełaruskaha śviata-mitynhu «Dziady», na jakim musili ŭšanavać pamiać prodkaŭ, ale atrymali admovu:
«V śviazi s proviedienijem 29—30 oktiabria 1988 hoda toržiestv, pośviaŝiennych 70-letiju obrazovanija VŁKSM i izučienijem v nastojaŝieje vriemia Minhorispołkomom obŝiestviennoho mnienija po ustanovleniju ježiehodnoj tradicii proviedienija «Dnia pamiati» pohibšich v hody hraždanskoj i Otiečiestviennoj vojn i vsiech, kto borołsia za svobodu Biełarusi v priedšiestvujuŝieje vriemia (riešienije Minhorispołkoma ot 24.10.88 h. №271) v proviedienii 30 oktiabria 1988 h. prazdnika-mitinha «Dziady» na tierritorii Sovietskoho rajona priedsiedatielu objedinienija mołodych litieratorov SP BSSR A.V. Bielackomu i A.T. Sysu otkazať».
Šancaŭ na toje, što ŭłady dazvolać praviadzieńnie mitynhu, praktyčna nie było. I hałoŭnaja pryčyna była ŭ tym, što da hetaha času adnosiny pamiž staličnymi ŭładami i «niefarmałami» pahoršali niezvarotna. Kali da 1987 hoda ŭłady, napužanyja rostam «niefarmałaŭ», imknulisia nie svarycca ź imi, to ŭ 1988-m situacyja karennym čynam źmianiłasia, kali ŭ sakaviku «niefarmały» zładzili mitynh-pratest suprać budaŭnictva novaj vietki staličnaha mietrapalitena ŭ rajonie Niamihi, što pahražała zachavanaści Kafiedralnaha sabora ŭ Vierchnim Horadzie. Mienavita na hetym mitynhu z vusnaŭ Anatola Sysa prahučaŭ pieršy palityčny łozunh «Žyvie Biełaruś!».
Paśla aficyjnaj admovy arhanizatary mitynhu-rekvijema byli vyklikanyja napiaredadni zajaŭlenaj daty ŭ prakuraturu Minska, dzie ich aficyjna papiaredzili ab mahčymym parušeńni zakanadaŭstva. Ale aktyvisty zładzili kampaniju, kab prainfarmavać jak maha bolš ludziej pra zapłanavanuju akcyju.
Zabarona praviadzieńnia mitynhu supravadžałasia «ideałahičnym vybucham». 27 kastryčnika na staronkach «Viečiernieho Minska» źjaviŭsia artykuł pad nazvaj «Piena na chvali pierabudovy», u jakim arhanizataram mitynhu i «niefarmałam» supraćpastaŭlalisia «sotni maładych ludziej, jakija siońnia nie tolki havorać ab pierabudovie, a robiać jaje stvaralnaj pracaj i navukova-techničnym pošukam». Siarod takich fihuravaŭ i Alaksandr Łukašenka, jaki «ŭznačaliŭ samuju stratnuju ŭ Mahiloŭskaj vobłaści haspadarku».
Savieckija ŭłady taksama kinuli vialikija siły, kab nie dapuścić praviadzieńnia mitynhu, było sahnana 600 milicyjantaŭ, u tym liku kursanty.
U dzień akcyi ŭłady byccam by z techničnych pryčyn spynili ruch ciahnikoŭ da dźviuch apošnich stancyj mietro pa praśpiekcie, «Maskoŭskaj» i «Uschod», jakija znachodzilisia najbližej da Kurapataŭ i Maskoŭskich mohiłak, kudy płanavała skiravacca šeście.
«Byŭ strach, što nichto nie pryjdzie. Što źbiarecca mała narodu. Takuju prapahandu raskrucili napiaredadni! Tak zapałochvali! Ubačyli, što ludziej šmat, na dušy paviesialeła. Mnie niavažna było, chto arhanizoŭvaŭ tyja Dziady. Jakija ludzi, jakija siły. Heta było adnaŭleńnie tradycyi, samaśviadomaści», — uspaminała ŭdzielnica šeścia.
Ale ludziej sabrałasia šmat. Pa praśpiekcie jany dajšli da nacyjanalnaha niekropala na Maskoŭskich mohiłkach, ale apynulisia kala začynienaj bramy ŭ atačeńni šmatlikich milicyjantaŭ i vadamiotaŭ, jakich nichto nie čakaŭ. Praŭda, ździŭleńnie ad kolkaści ŭdzielnikaŭ mitynhu ŭ sahnanych milicyjantaŭ było kudy bolšym.
Miarkujecca, što mienavita ŭ čas hetaha mitynhu ŭ Minsku byŭ upieršyniu ŭ paślavajenny čas publična ŭźniaty bieła-čyrvona-bieły ściah, choć na tych «Dziadach» nacyjanalnaj simvoliki, zvyčajnaj dla akcyj nastupnych dziesiacihodździaŭ, jašče nie było.
Kulminacyja padziej 30 kastryčnika 1988 hoda ŭ rajonie skviera pa vuł. Kalinoŭskaha (kala Maskoŭskich mohiłak) zdaryłasia paśla 14 hadzin. Mitynh byŭ žorstka razahnany milicyjantami, jakija vykarystoŭvali haz «čaromcha», a taksama humavyja dubinki. Zatrymali 72 čałavieki. Razhon mitynhu niepasredna kuryravaŭ tahačasny ministr unutranych spraŭ BSSR Viktar Piskaroŭ.
Padziei 30 kastryčnika 1988 hoda i razhon šeścia atrymali roznyja, kardynalna supraćlehłyja acenki. Svaju acenku, z adnaho boku, vykazali ŭłady i pravaachoŭnyja orhany, z druhoha — inicyjatary mitynhu. Pa-roznamu na jaje praz hady hladzieli i nacyjanalnyja dziejačy.
Jak pryhadvaŭ piśmieńnik Uładzimir Niaklajeŭ, na tyja Dziady ŭsie zrazumieli, što Biełaruś była, jość i budzie, a taja Biełaruś, jakaja prajaviła siabie 30 kastryčnika 1988 hoda, napužała prakamunistyčnuju balšyniu ŭ Viarchoŭnym Saviecie. Aleś Bialacki, adzin z arhanizataraŭ mitynhu, adznačaŭ, što ŭ čas toj akcyi biełarusy ŭpieršyniu za 70 hadoŭ kinuli vyklik uładzie.
Ale paet i mastak Adam Hłobus, jaki byŭ siarod udzielnikaŭ šeścia, taksama adznačaŭ, što hetaja padzieja była fatalnaj dla biełaruskaha palityčnaha žyćcia, «tamu što z našych, takich junačych niapeŭnych ruk svabody ściah pierajšoŭ u ruki Biełaruskaha Narodnaha Frontu, u ruki Zianona Paźniaka». Na jahonuju dumku, heta było pamyłkaj.
Tym nie mienš masavy mitynh, arhanizavany «źnizu», byŭ adnoj z najvažniejšych padziej u najnoŭšaj historyi Biełarusi, jaki adznačyŭ pierałom u palityčnym žyćci krainy. Vyjaviłasia, što savieckaje kiraŭnictva nie źbirajecca, niahledziačy na «pierabudovu», iści nasustrač hramadstvu, a taksama što sistema ŭžo daloka nie ŭ toj stupieni kantraluje situacyju — i vykryćcio hetaj uraźlivaści sistema nie mahła daravać.
Adnosiny pamiž sistemaj i nacyjanalna aryjentavanaj častkaj hramadstva pierajšli ŭ stadyju adkrytaj varožaści. Ale ŭžo praź niekalki hadoŭ sama sistema pierastała isnavać, a ruch, jaki zaradziŭsia ŭ 1988 hodzie, zastaŭsia. Hetaja situacyja šmat u čym pierahukajecca i ź siońniašnim dniom.
«Naša Niva» — bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆKali Kanapackaja stała całkam padkantrolnaja Łukašenku?16
Kamientary
Siońnia rasiejskaja impieryja niščyć Ukrainu, i dušyć Biełaruś rukami svajho staŭlenika Łukašenki.