Vialikaja hutarka z Chalezinym — jak prapanoŭvali adlot Łukašenku, pra Sańnikava i žurnalistyku 90-ch, teatr i hrošy
Režysior Mikałaj Chalezin šmat hadoŭ žyvie ŭ Łondanie. Na sazvon jon padklučajecca ŭ čyrvonaj cišotcy anhlijskaha kłuba «Arsienał», ale havaryć budziem nie pra futboł. U razmovie z «Našaj Nivaj» Chalezin zhadvaje, jak u 1990-ja z žurnalistaŭ rabili zorak, jak Svabodny teatr hraŭ u Minsku i čym jaho opiera šakavała teatrałaŭ, tłumačyć, čamu pasvaryŭsia z «Chartyjaj», i pryznaje, što sankcyi palitviaźniaŭ nie vyzvalać. A taksama raskazvaje pra žyćcio ŭ Łondanie i niezvyčajny vypadak u samalocie paśla pasadki Pratasieviča.
Mikałaj Chalezin. Fota: «Biełsat»
Źmiest intervju:
- Pra toje, jak viali pieramovy z atačeńniem Łukašenki, i što dajuć sankcyi
- Pra hazietu «Imia», žurnalistyku 90-ch, «Kołu» dla Łukašenki i Paźniaka
- Pra Tutbaj i Zisiera
- Pra «Chartyju», Sańnikava i ahienturu
- Pra sołdaŭt u teatry, čullivych hebešnikaŭ, biudžety i hastroli
- Pra sieryjały, jakija rychtuje, i Kurejčyka
- Pra žyćcio ŭ Łondanie, dačok i niečakanuju historyju ŭ samalocie paśla pasadki Pratasieviča
Pra toje, jak viali pieramovy z atačeńniem Łukašenki, i što dajuć sankcyi
«Naša Niva»: Vy niadaŭna raskazvali, jak u 2020-m sprabavali vieści pieramovy z Łukašenkam. «My prapanoŭvali varyjant adlotu. Byŭ čałaviek, jaki hatovy byŭ harantavać jamu biaśpieku. Navat jaho dzieci byli za heta». Možacie raskazać bolš?
Mikałaj Chalezin: Heta nie zusim tak vyhladała. My ŭ pramym kantakcie nie byli, i nie było ŭ hetym nieabchodnaści. Heta nie tyčyłasia apazicyjnych struktur — chutčej, kamunikavali z našymi zamiežnymi partniorami. I tady była takaja ideja. Biaśpieku harantavała b kraina, jakaja prymaje.
Pieramovy išli, ale naš klijent byŭ u takim isteryčnym stanie, što navat nie padniaŭ trubku, kali pazvaniła Anhieła Mierkiel, jakaja pavinna była vieści pieramovy. Paśla nam patłumačyli, što jon z žančynaj i nie moh vieści pieramovy, nie ŭ jaho charaktary, nie ŭ jaho psichičnym stanie. Adziny, chto moh by być — chtości z kiraŭnikoŭ dziaržaŭ, chto ŭ svoj čas raźviazvaŭ vajnu ci vioŭ bajavyja dziejańni. Moh być, napeŭna, Džordž Buš-małodšy, brytanski premjer Toni Błer (i jon byŭ hatovy da pieramoŭ).
Usio heta było pa-za sistemaj pramoha kantaktu z Łukašenkam, tamu što jon na hety kantakt tak i nie pajšoŭ.
«NN»: To-bok byŭ kantakt ź jaho atačeńniem?
MCH: Tak, heta byli sihnały, jakija pasyłalisia. Kali tabie telefanuje kiraŭnica Hiermanii, to ty pavinien razumieć, pra što budzie razmova, asabliva na piku kanfrantacyi. I jaho dzieci jašče da vybaraŭ kazali — heta ŭžo ź inšych krynic historyja, — što, moža być, treba niešta prydumać, kab zachavać svaje aktyvy. Jon na heta nie pajšoŭ, uvajšoŭšy ŭ takoje psichałahičnaje pikie, ź jakoha nie vybraŭsia.
«NN»: Hety płan prapanoŭvali zachodnija palityki?
MCH: Skažam tak, na toj momant nijakaha apazicyjnaha błoku nie isnavała. Isnavali štaby, hetyja štaby nie mieli mižnarodnaj padtrymki, bo jany nie raźvivali mižnarodny kirunak. Tamu daviałosia ŭziać hetuju adkaznaść hrupie, jakaja aktyŭna pracavała na praciahu mnohich hadoŭ z zachodnimi palitykami.
«NN»: A jakija krainy ŭ hetym płanie byli b hatovyja jaho pryniać? Emiraty?
MCH: Tak, jość ceły šerah krain, jakija mohuć heta rabić. U asnoŭnym heta tyčycca Azii i Łacinskaj Amieryki.
«NN»: Vy dapamahajecie łabiravać sankcyi šmat hadoŭ. Ci vy pa-raniejšamu ličycie efiektyŭnym hety cisk? Bo jak my ciapier bačym, Łukašenka palitviaźniaŭ nie vypuskaje, kalij pradajuć pa dempinhavych cenach, ekspart u Rasiju bolš za 70%.
MCH: Nielha błytać nakładzienyja sankcyi i ich vykanańnie. Ciapierašnija sankcyi nie pracujuć tolki tamu, što isnuje pasiŭnaja pazicyja Jeŭropy. Jeŭropa naprymała sankcyj i nie adsočvaje ich vykanańnie. My navat pra druhasnyja sankcyi ŭžo nie kažam. Nivodnaj kryminalnaj spravy nie zaviedziena za parušeńnie sankcyj, kali i zavodziacca, to amierykancami. Amierykanskija struktury pracujuć i dabivajucca vyniku. Razumieju, što ŭsie lubiać pryvodzić u prykład Kubu i Paŭnočnuju Kareju, ale davajcie nie zabyvać, jakija tam režymy i što ŭ adnoj krainie prosta haleča, a ŭ inšaj usie hrošy iduć na ŭzbrajeńnie.
Byvajuć roznyja patrabavańni, kali ŭvodziacca sankcyi. Naprykład, kali Kipr admaŭlaŭsia padpisać pieršuju rezalucyju pa Biełarusi ŭ 2020 hodzie i błakavaŭ takim čynam rašeńnie Jeŭrasajuza, to my taksama pryhrazili sankcyjami — hramadskimi. Pryjšli našy pradstaŭniki na pryjom da ministra zamiežnych spraŭ na Kipry i patłumačyli: my pačynajem aktyŭnuju kampaniju pa vyvadzie biełaruskaha IT z Kipra i druhoje, my praviadziem praz dyjaspary akcyi pa ŭsim śviecie za toje, kab na Kipry turysty nie adpačyvali. I Kipr praz dva dni padpisaŭ rezalucyju pa Biełarusi.
«NN»: Kali abmiarkoŭvajucca sankcyi pa Biełarusi, chto z krain hatovy heta padtrymać, a chto tarmozić pracesy?
MCH: Hatovy padtrymać pad peŭnym ciskam kala 20 krain. A krain 5-7 vahajucca. To, byvała, forteli vykidvała Aŭstryja, tamu što tam vialikaje pradstaŭnictva ruskich, to Vienhryja, jakaja idzie pa svaim aŭtarytarnym maršrucie. Na momancie była Čechija, hreki. Kožny pačynaje prasoŭvać svaje intaresy. Partuhalija była, bo łabiravała intaresy Brazilii pa kaliju. Ale, jak bačym, u Jeŭropie ty nie možaš davieści hetyja rašeńni da rozumu.
Usia prablema ŭ raznašorsnaści Jeŭropy, niama razumieńnia nastupstvaŭ. Ujavim, što hetych sankcyj niama. Možaš ujavić patok uzbrajeńnia, jaki išoŭ by ciapier na Biełaruś i Rasiju? Heta nie tak, jak ciapier, pad pałoj pradavali. Išli b patoki ŭzbrajeńnia z Łacinskaj Amieryki, Azii, Afryki, jakija b nieślisia va Ukrainu. Bo ŭ Rasii hrošaj na heta chapaje.
«NN»: Čaho možna dabicca hetym sankcyjnym ciskam?
MCH: Amieryka dabivajecca niekatorych vynikaŭ, ale heta nie tyčycca vyzvaleńnia palitviaźniaŭ. Palitźniavolenych jon [Łukašenka] nie budzie vyzvalać praz sankcyi. U jaho cana pytańnia — heta jaho žyćcio. Ale kali b Jeŭropa sankcyi vykonvała, to, kaniečnie, byŭ by źnižany patok uzbrajeńnia, jaki ciapier idzie. A pra sistemu abychodu cełyja tamy napisany. Bolš za toje, pra łahistyku, jak pastaŭlajuć štości z Rasii ŭ astatni śviet, atrymlivajučy za heta hrošy, — prosta damaŭlajucca ŭ adkrytych čatach. Ja kali adpraviŭ tudy adnaho z pradstaŭnikoŭ śpiecsłužbaŭ pahladzieć, jon skazaŭ, što nie moža ŭ heta pavieryć — što ŭ adkrytym režymie iduć razmovy pra toje, jak abychodzić sankcyi. Numary rachunkaŭ, maršruty, krainy.
Łukašenka atrymlivaje prybytak na svaju siamju praz heta. Nichto čamuści nie nazyvaje heta kradziažom. Usie nazyvajuć karupcyjaj. Karupcyja — heta nie toje słova. Heta kradziež — čałaviek u svajho nasielnictva i svajoj krainy kradzie hrošy, u nievierahodnych abjomach. Bolš za toje, ludziam, jakija niedaatrymlivajuć zarobak, usio abiacajuć pa 500, a ŭ hety čas krainy, jakija ŭ Jeŭrasajuz pajšli, atrymlivajuć pa 2000 jeŭra.
«NN»: A što tady moža vyzvalić palitviaźniaŭ?
MCH: Ciapier ničoha, tolki śmierć Łukašenki. Ci pa skančeńni terminu buduć vychodzić.
Mikałaj Chalezin i Natalla Kalada z nobieleŭskim łaŭreatam i palitviaźniem Alesiem Bialackim. Fota: fejsbuk Chalezina
Toje samaje i ŭ Rasii. Ale kali ŭ nas jość pierśpiektyva źmianić režym paśla śmierci Łukašenki ci jaho adlotu, to ŭ Rasii takoha šansu niama. Tam heta ŭsio na doŭhija dziesiacihodździ, tam nie budzie nijakaj demakratyi — ci Rasija raspadziecca na ŭdzielnyja kniastvy i ŭ kožnym ź ich budzie narmalizoŭvacca žyćcio, ci FSB budzie kantralavać usiu krainu, jak i kantraluje. I kali spatrebicca pastavić tam niejkaha stvoranaha Navalnaha, jaho stvorać i pastaviać.
Pra hazietu «Imia», žurnalistyku 90-ch, «Kołu» dla Łukašenki i Paźniaka
«NN»: U 1990-ja vy pracavali ŭ kultavaj haziecie «Imia». U čym byŭ pośpiech taho vydańnia?
MCH: Hazieta «Imia» pačynałasia svojeasabliva. My zakrylisia ŭ kabiniecie — Piecia Marcaŭ, ja, Kacia Vysockaja, Saša Fiaduta, Juryj Drakachrust i Dzima Płaks. I dva tydni amal nie vychodzili. «Biełaruskaja dziełavaja hazieta» vychodziła, Piecia, pa-mojmu, navat nie ŭnikaŭ, što tam adbyvajecca — my prosta siadzieli i prydumlali kancept. Navat skandały zakładali rekłamnyja. Adzin — heta kali tramvaj jeździŭ z karovaj, namalavanaj na baku, dzie byŭ słohan «Što ŭ vymieni tabie maim» i «vymia» było pierakreślena i napisana «imia». Heta było zapuščana jašče da taho, jak hazieta vyjšła ŭ tyraž.
Paśla ja prydumaŭ słohan, my damovilisia z kamandaj KVZ BDU i Alaksandr Maślakoŭ ahučyŭ na paŭfinale rekłamu: «Sponsar kamandy KVZ — hazieta «Imia». A mienavita ź jaje pa sieradach pačynaje svoj dzień Alaksandr Łukašenka». I heta byŭ skandał. Adrazu kamanda KVZ atrymała zabaronu na finansavańnie adusiul, aproč Administracyi prezidenta. Paśla skazali, što heta navat było niakiepska na toj momant, bo hrošaj chapała.
Ideja była ŭ tym, kab stvaryć kłub, da jakoha chacieła b prymknuć bolšaść čytačoŭ. To-bok ty stvaraješ z žurnalistaŭ zorak. Ja pamiataju, jak adzin z žurnalistaŭ BDH pryjšoŭ da Pieci [Marcava] i kaža: «Čamu Chalezin piša dva materyjały na miesiac i ŭ jaho biaruć aŭtohrafy, a ja pišu kožny dzień pa 10 zamietak i ŭ mianie nie biaruć?» Piecia nie viedaŭ, što adkazać, i skazaŭ: «Starajsia».
Pra kožnaha žurnalista my viali asobny raskaz, i kožny atrymlivaŭ svaju rubryku (za Chalezinym aproč inšaha była rubryka z kałažami «Tadž Machał». — NN). Adzin budučy žurnalist, naprykład, vučyŭsia na fiłfaku, chacieŭ być u nas styl-redaktaram, praktyčna biaspłatna. Jamu prapanavali nievialiki zarobak. A paśla na adnoj z płaniorak ja staŭ raskazvać pra praktyku, kali žurnalist traplaje zakryta ŭ inšy asiarodak, a paśla piša materyjał. Kažu: treba nam taksama, chto choča? Jon skazaŭ: ja chaču. Spačatku my pasadzili jaho prasić miłaścinu kala «Makdonaldsa» na praśpiekcie, paśla ja pazvaniŭ i zdaŭ jaho ŭ vyćviareźnik, i ŭ jaho mianty skrali ŭsio, uklučna z tałončykami, paśla jon nočyŭ na mohiłkach… I čałaviek realna stanovicca zorkaj.
Usie viedali imiony žurnalistaŭ, jany byli takimi členami siemjaŭ čytačoŭ. I čytačy, na vulicy bačačy ich, padychodzili, havaryli. Heta stvaryła kłub čytačoŭ i piśmieńnikaŭ, jaki žyŭ adzinym arhanizmam. I bolš paśla nikomu nie ŭdałosia hetaha stvaryć.
Hazieta «Imia» była na miažy pamiž tabłoidam i dobraj analitykaj. Z tych ludziej, jakija siadzieli tady i abmiarkoŭvali stvareńnie hetaha pradukta, tolki Piecia Marcaŭ i Kacia Vysockaja mieli žurnalisckuju adukacyju. Astatnija — Fiaduta fiłołah, Drakachrust matematyk, Dzima Płaks mastak, ja dramaturh i režysior. Heta vydumvali ludzi, jakija nie chacieli naciahvać na siabie stereatypy žurnalistyki. I jano spracavała.
«NN»: Paśla pračytańnia vašaha numara ci časta vyklikali ŭ Administracyju?
MCH: Tam byli inšyja historyi. Naprykład, u nas zabłakavali rachunak. Prosić kiraŭnik Administracyi Urał Łatypaŭ pryjści pahavaryć. Ira Chalip tady, zdajecca, pajšła. Łatypaŭ kaža: «Vy možacie pastavić takuju zamietku (tam 10 maleńkich radkoŭ) — i vašy rachunki razbłakujuć». Zamietka pra toje, što syn Łatypava vyjhraŭ konkurs pa matematycy, jaki rabiŭ fond Sorasa. Kali b heta była niapraŭda, my b heta nie pastavili. Prosta jamu patrebna było, kab heta źjaviłasia dzieści, kab Łukašenka jamu nie skazaŭ, što jaho Soras finansuje. I tak heta pracavała.
Kolkaść našaj ahientury (nazaviem jaje tak) unutry struktur tady była biaźmiežnaja. Kali kažuć «Ci supracoŭničali vy z KDB?» — tak, ja supracoŭničaŭ (uśmichajecca). Mnie zahaniali adtul takuju kolkaść infarmacyi, što ja časam zachlobvaŭsia. Adździeł pa kantroli za narkotykami — ja naohuł ź imi siabravaŭ. I tady va ŭsich byli kantakty. A potym heta pakrysie z hadami stała vyčyščacca.
I kali hazieta skančała svajo isnavańnie, tyja ludzi byli ŭžo prosta nie va ŭładzie, ich pavyciskali adsiul. I atrymlivajecca, što ty jak žurnalist zastaješsia hołym. Da insajdaŭ ty ŭžo nie maješ dačynieńnia, da rasśledavańniaŭ — taksama praktyčna nie maješ. Da 2002-2003 hoda jašče było z kim havaryć, adzinki infarmataraŭ zastavalisia da 2006-2007 hoda.
Va ŭładzie nie stała razumnych surazmoŭcaŭ, tamu ŭsie hetyja haziety («Imia», «Naša svaboda», «Naviny») i spynili isnavańnie, nie tolki tamu, što ŭłady ich zadušyli. Jany stali mienš efiektyŭnymi.
«NN»: Jość u vas lubimyja žurnalisckija bajki z taho pieryjadu?
MCH: Ich takaja kolkaść… Nu, naprykład, ja zrabiŭ na apošniaj pałasie abjavu na aharodžy, na jakoj adarvanyja numary telefonaŭ i napisana «Zapuŝu zavody, śnižu siebiestoimosť, budu žiť pripievajuči». Numary telefonaŭ ja ŭziaŭ realnyja — Administracyi prezidenta. Vychodzić postar, i jakraz my pułam žurnalistaŭ siadzim u bufiecie parłamienta. U Andreja Klimava na toj momant byŭ mabilny telefon užo, jon nabiraje hety numar: «Skažycie, u vas jość śpiecyjalist pa zapusku zavoda?» Tam niešta kažuć, jon kładzie trubku i na ŭvieś bufiet: «Dy niama ŭ ich nijakaha śpiecyjalista».
Byŭ charošy momant, kali ja zrabiŭ kałaž z fatahrafijaj, dzie za stałom siadziać Čarnamyrdzin i Łukašenka. I Łukašenka, zakryvajučy rot rukoj, niešta kaža Čarnamyrdzinu. A pierad imi stajać niejkija butelki — «Koła-koła», minierałka. Ja zrabiŭ «puzyr», nibyta jon kaža Čarnamyrdzinu: «Vicia, a možna ja papju «Koka-koły»?» I ŭ Minsk prylataje kiraŭnik adździaleńnia «Koka-koły» pa Uschodniaj Jeŭropie, jamu prosta ŭ aeraporcie pakazvajuć hety kałaž, i jon kaža: «Apłacicie im jak za pałasu rekłamy».
Adnojčy mianie zaprašaŭ hienieralny prakuror i čychvościŭ: čamu ja vykarystaŭ ź jaho partretam čatyrochradkoŭje Hubiermana, u jakim byli radki «ich kak ni šli k jebienie matieri, oni i tam rukovoditieli». «Mianie navat złačyncy nie pasyłali, a ty heta zrabiŭ». U vyniku my stali ź imi pryjacielami. Kali jon pakinuŭ post, šmat raskazaŭ, što ŭ ich adbyvałasia.
A ciapier hetaha niama. Žurnalisty ŭ akopie, bambardziroŭščyki z Administracyi prezidenta kidajuć na ich bomby — voś takija ŭzajemaadnosiny.
«NN»: Haziecie «Imia» niekatoryja pryhadvajuć vysakamiernaje staŭleńnie da Paźniaka, BNF, biełaruskaj movy.
MCH: Da biełaruskaj movy takoha nikoli nie było. Prosta heta była hazieta, jakuju na toj momant chacieli rabić maksimalna šyrokaj. Niekatoryja materyjały pierakładali na biełaruskuju movu i rabili sacyjałahičnyja zamiery, jak čytajecca.
Da Paźniaka ŭ mianie niama pavahi, heta ja ščyra skažu — prosta tamu, što ŭ jaho niama da mianie pavahi. Kali ja dla jaho ahient, jon heta ŭžo ahučyŭ, plus ja kiepski teatralny dziejač — čamu ja pavinny ciabie pavažać, kali ty niasieš hetu łuchtu?
Tym bolš što čałaviek, jaki 30 hadoŭ siadzieŭ na welfare (sacyjalnaj dapamozie. — «NN») i ciapier pryjechaŭ i raskazvaje, jak mnie siabie pavodzić — mnie heta nie cikava. Jon za hety čas nie vyvučyŭ nijakaj movy, nie papracavaŭ nidzie i ničoha nie zrabiŭ dla Biełarusi z taho, što možna było zrabić na suśvietnaj palityčnaj arenie, majučy jaho imia.
Čytajcie taksama: Navumčyk adkazaŭ Chalezinu: Ni ja, ni Paźniak nie atrymlivali ŭ emihracyi ni centu sacyjalnaj dapamohi
Jość pavaha za Kurapaty — zhodny, jon pravioŭ vialikuju pracu, heta realny padarunak dla ŭśviedamleńnia historyi —, za padźvižnictva ŭ pačatku stvareńnia BNF. Ale za astatniaje — «hety ahient, hety ahient». Atrymlivajecca, mnie stasavacca niama z kim, kaho ni nazavi, usie ahienty.
Pra Tutbaj i Zisiera
«NN»: Viartajučysia da miedyja. Mahčymaja pry dyktatury paśpiachovaja madel hramadska-palityčnaha miedyja?
MCH: Nie, nie mahčyma. Mahčyma tolki ŭ adnym vypadku. Voś u ruskich heta častkova mahčyma tolki tamu, što jość vialikaja kolkaść biehłaha aliharchatu — jany mahli b kahości finansavać. I toje heta niaŭstojlivaja struktura, heta struktura kapryzu aliharcha. U nas takich biznesoŭcaŭ nadzvyčaj mała, jakija b źjechali i praciahvali kvitniejučy biznes za miažoj. Jany, kaniečnie, jość u śfiery IT, ale treba razumieć, što ŭ ludziej sa śfiery IT svajo ŭjaŭleńnie pra miedyja.
«NN»: A jak vy stavilisia da fienomiena Tutbaja ŭ 2010-ja?
MCH: Tutbaj — heta nie fienomien, heta pradukt kanfarmizmu. Tutbaj — heta ŭmieńnie Zisiera damovicca z uładami. I ŭ ich zaŭsiody byŭ svoj śpisačak, pra kaho možna pisać, a pra kaho nie varta. Heta pradukt kampramisu, ale jon byŭ vielmi ekanamična pravilna vybudavany.
Kali jašče isnavała mała paštovych servisaŭ, stvarajecca Tutbaj jak pošta, a heta značyć, što da ciabie buduć zachodzić zaŭsiody, ty zabiraješ vialikuju aŭdytoryju, servis u ciabie na ruskaj movie, ty zapuskaješ stužku i dalej vielmi kampramisna viadzieš svaju palityku. Usio, u hetym i jość pośpiech.
«NN»: Ale Tutbaj ździviŭ vas u 2020-m?
MCH: Tam treba razumieć, što Juryj užo byŭ pry śmierci (Zisiera nie stała 17 maja 2020-ha. — NN), a paśla niemahčyma było ŭtrymacca. Chto moh utrymacca ŭ hetym infarmacyjnym patoku? Tolki Anłajnier. Čamuści zaŭsiody źmiešvajuć i kažuć: voś, kankurent Tutbaja — heta Anłajnier. Anłajnier — heta handlovyja placoŭki, jak hazieta «Z ruk u ruki», da heta tak i treba stavicca. Nie treba patrabavać ad «Z ruk u ruki», kab jany davali niejki navinavy paradak dnia i hramadskuju dyskusiju raźvivali.
A Tutbaj stvaryŭ takuju navinavuju kvazi-stužku, jakaja nibyta davała naviny, ale nie ŭsie, tamu što ceły šerah tem byŭ zakryty. I tamu ja tak aburyŭsia, naprykład, intervju Łojka (Volha Łojka, hałoŭny redaktar palityka-ekanamičnaha błoka navin na Tutbaj. — NN). Heta dziŭnaja pazicyja, dzie kažacca pra toje, što ja siadžu ŭ turmie i chtości musiŭ byŭ pa mnie vieści efiektyŭnyja pieramovy. «Voś kali b byŭ Zisier, jon by rašyŭ». Heta nie tak pracuje, nichto b ciapier nie damoviŭsia. Adzinaje, čaho ŭdałosia dabicca — heta miždziaržaŭnyja pieramovy. Abarona svaich hramadzian — heta doŭh krainy, tamu Šviejcaryja navat mahła ŭručyć davierčyja hramaty, kab vyzvalić svaju hramadzianku [Natallu Chierše].
Ja b nikoli nie zrabiŭ takoje miedyja, jak Tutbaj, mnie heta było b niecikava. Ja nie razumieju, čamu ja pavinien damaŭlacca z cynikami z urada, pić ź imi kavu. A dla Zisiera heta było narmalna. Hety pradukt u jaho prapanoŭvali vykupić, jon admoviŭsia, prapanavaŭšy canu vyšej. I kaniečnie, kali b jon tady jaho pradaŭ, jaho siamja ni ŭ čym nie mieła b patreby doŭhija hady. Ale atrymałasia tak, jak atrymałasia. U vyniku heta prosta strata aktyvu.
Pra «Chartyju», Sańnikava i ahienturu
«NN»: Čamu rassvarylisia z Sańnikavym, ź jakim byli paplečnikam?
MCH: My ź Fiedziem Paŭlučenkam viali sajt «Chartyi» ŭ 2011 hodzie — tak vypała, što ŭsie inšyja akazalisia ŭ turmie. Pieršaje, što my zrabili — adnavili siabroŭstva struktury z žurnalistami, bo «Chartyja» pasrałasia z usimi, z kim možna. My damovilisia: davajcie pakiniem usio ŭ minułym, heta była nie naša historyja. I ŭsie pačali z nami supracoŭničać. My padniali tady naviedvalnaść da paŭmiljona karystalnikaŭ na dzień.
Ale paśla vyjšli z turmy Sańnikaŭ i Bandarenka i pačałosia niejkaje šalenstva. Znoŭ heta historyja, što ŭsie žurnalisty — heta hebešniki. Nam nielha ŭžo było pakidać svaje imiony ŭnutry hetaj struktury. Ja nie chaču asacyjavacca z tym, što ja razdaju pasady ŭ KDB.
Było b dziŭna zastacca tam i svaju reputacyju pastavić pad udar. I my tak ź Fiedziem reciravalisia. Paśla mianie abvinavacili, što ja chacieŭ zabrać sabie «Chartyju» (na jaki jana była b mnie patrebnaja, u mianie jość teatr vielmi niakiepski). A dalej paniesłasia, stali vykošvać usich, i ŭ vyniku tam zastalisia tolki Sańnikaŭ z Radzinaj i Bandarenka z žonkaj.
«NN»: Jak ciapier da Sańnikava staviciesia?
MCH: A ja nie razumieju, čym jon zajmajecca. Apošniaje, što ja bačyŭ — heta katlety. Nu, zastavajsia z katletami, ja nie chaču ciabie zaprašać u svajo kulinarnaje šou. U jaho reputacyja i na mižnarodnaj arenie źnikła.
«NN»: A z Natallaj Radzinaj jakija adnosiny?
MCH: A ŭ nas ź joj z 2012 hoda nijakich adnosin. Tamu ja paniaćcia nie maju, što ŭ ich adbyvajecca i mnie heta nie vielmi cikava. Ja razumieju, što teatr — heta struktura, jakaja stvaraje peŭny kantent, prapanuje jaho aŭdytoryi i žyvie ŭ adkrytaj prastory. A što takoje «Chartyja» — struktura, karparacyja? Kali heta redakcyja sajta — nu tak sabie redakcyja, ja nie čytaju z 2012 hoda ich. I ŭ padziaku za heta jany pra mianie i nie pišuć.
«NN»: Vy zhadvali abvinavačvańni ŭ ahientury niekalki razoŭ. A vy kahości ličycie ahientami ŭ demakratyčnym ruchu?
MCH: Dy nie, heta było b dziŭna, bo ŭ mianie niama dokazaŭ. Chopić, ja adzin raz abpaliŭsia, napisaŭ u siabie ŭ telehram-kanale pra adnaho čałavieka (nie mahu jaho nazvać), a atrymałasia niapraŭda. Zanadta šmat jość dabrachotaŭ, jakija chočuć tabie dapamahčy. Ja vybačyŭsia pierad čałaviekam i navat jaho siamjoj. Kali ŭ ciabie niama dokazaŭ, prosta siadzi i maŭčy. Atrymaješ dostup da archivaŭ, pahladziš — raskažaš tady.
Pra sołdaŭt u teatry, čullivych hebešnikaŭ, biudžety i hastroli
«NN»: Davajcie pra Svabodny teatr. Čym jon byŭ dla minskaj kultury?
MCH: Ja dumaju, pakul heta nie ŭśviadomlena biełarusami. Ale hetaja chatka, u jakoj my hrali raniej — taki domik z dvuma pakojami ŭ Sielhaspasiołku, dzie haspadar prosta źnios ścianu za noč, i my tam pracavali na praciahu 7 hadoŭ — hetaja chatka viaskovaja była samaj viadomaj u śviecie biełaruskaj teatralnaj placoŭkaj, na jakuju pryjazdžali suśvietnyja zorki, jakaja fihuravała ŭ hazietach Times, New York Times, Guardian.
Pravodzili sacyjałahičnaje apytańnie aŭdytoryi Svabodnaha teatra ŭ Minsku i Łondanie. I ličby supali: u adnym vypadku 85, a ŭ inšym 86% — heta aŭdytoryja ad 18 da 35 hadoŭ. I pry hetym prachodzić vialikaja kolkaść kanfierencyj u śviecie, dzie źbirajucca teatralnyja dziejačy, kab abmierkavać, jak im pryciahnuć maładuju aŭdytoryju.
Pry hetym kłasičnaj rekłamy my amal nie robim i sołdaŭty ŭ nas tamu, što jość pastajannaja aŭdytoryja. Kali ŭ Biełarusi jana aceńvałasia ŭ 20-30 tysiač čałaviek, jakija prajšli praz teatr za ŭvieś čas, to ŭ Łondanie — heta 300 tysiač. Tamu što ty razmaŭlaješ ź ludźmi pra toje, što im cikava.
Voś biełaruski Svabodny teatr staviŭ dramatyčnyja śpiektakli, pryčym niekłasičnyja, i źbiraŭ aŭdytoryju. I tut jon robić opieru [«Dzikaje palavańnie karala Stacha»]. Usie kažuć: u vas budzie pravał, bo opiernaja aŭdytoryja — inšaja, vy ź joj nie pracavali i jany vas nie viedajuć. Ale znoŭ sołdaŭt, tamu što naša aŭdytoryja kaža: my chočam u vykanańni hetaha teatra pabačyć opieru, bo heta inavacyjna. I ŭ vyniku heta paćviardžajecca naminacyjaj na najvyšejšuju teatralnuju ŭznaharodu (razmova pra Olivier Award. — NN).
Afiša opiery «Dzikaje palavańnie karala Stacha» ŭ Łondanie. Fota: fejsbuk Chalezina
Dla Minska heta była kulturnaja placoŭka, dzie mahli ŭ adkrytuju kazać toje, što dumajuć na lubyja temy. Pry hetym toje, što na nas złavalisia ŭłady. U nas z 60 śpiektaklaŭ za hetyja hady tolki ŭ adnym fihuruje adzin raz imia Łukašenki. Heta było ŭ 2011 hodzie, i heta kaža navat nie akcior, a dyktar z kałonak.
«NN»: Hledačy zhadvajuć, što časam kvitki niemahčyma było dastać praz 10 chvilin paśla anonsu śpiektakla. Ci nie było heta častkaj stratehii — stvarać ažyjataž, kab ludzi jašče bolš chacieli trapić na śpiektakl?
MCH: Nie, my hrali tam, dzie mahčyma. My b arandavali choć Pałac Respubliki. Zarehistravacca nam nie dazvalali, arandavać placoŭku nam nie dazvalali. Kali stali vydavać hastrolnyja paśviedčańni, ja skazaŭ: hetaha nie budzie, bo my nie budziem zaprašać cenzaraŭ na našy śpiektakli, prosta tamu što heta naš pryncyp. 16 hod my hrali dla biełarusaŭ biaspłatna za košt taho, što hrali za hanarary pa ŭsim śviecie.
My pakazvali ličby apošniaha strymu opiery, jaki byŭ u dni na Kalady, i ŭ śpiecyjalistaŭ teatralnych vałasy šavielacca na hałavie. Jany kažuć: kab na jutubie pahladzieli opieru 50 tysiač čałaviek (ź jakich 80% ź Biełarusi), heta nierealna. Heta značyć, što na vialikaj scenie nam treba pakazać opieru 25 razoŭ.
«NN»: Siłaviki časta prychodzili na pastanoŭki ŭ Minsku?
MCH: Adnojčy ja razhledzieŭ dvaich, kali hraŭ «Pakaleńnie Jeans» — jany siadzieli na padłozie ŭ kaściumach. Jany dumali, što pryjduć apošnimi i im dastaniecca apošni šerah, a ŭ nas atrymlivałasia tak, što čym paźniej ty prychodziš, tym bližej siadaješ da sceny. I ja častku manałohu vydaŭ u ich — jany chavali vočy, byli takija čullivyja hebešniki.
Nasamreč jany prychodzili, ale nie zaŭsiody prymalisia miery. Ja razumieju, što ŭ mnohim heta zaležała ad hetych ludziej. Viedaješ, jaki pieršy śpiektakl byŭ aficyjna zabaronieny? Heta «Technika dychańnia ŭ biespavietranaj prastory», pra dziaŭčynku, jakaja ad raku pamiraje ŭ chośpisie. Jakaja naohuł suviaź z palitykaj? My syhrali dva premjernyja pakazy ŭ kvatery našaha siabra, a ŭ jaho ŭ biznes-partniorach byŭ Kupałaŭski teatr. I jamu dyrektar Kupałaŭskaha pazvaniŭ i skazaŭ: «Kali ty jašče raz puściš ich da siabie syhrać, to my z taboj skasujem kantrakt».
Ciapier ciažka pavieryć, što my «Sabak Jeŭropy» 20 raz syhrali ŭ 2020 hodzie.
Repietycyja Svabodnaha teatra. Fota: fejsbuk Chalezina
«NN»: Vy raskazvali ŭ adnym ź intervju, što ciapier rychtujecie monaśpiektakl. Pra što jon budzie?
MCH: Mahu tolki namiokam skazać. Heta ŭnikalnaja historyja, kali čałaviek ź vialikaj spartovaj areny pieršaje, što zrobić paśla zaviaršeńnia spartovaj karjery, — heta syhraje śpiektakl pra siabie. I premjera jaho budzie ŭ Ńju-Jorku na adnoj z samych prestyžnych placovak.
«NN»: Svabodny teatr šmat hastraluje ŭ ZŠA, Vialikabrytanii, ale ŭ Varšavu i Vilniu ciapier śpiektakli nie pryvozić. Čamu?
MCH: My hrali ahułam bolš čym u 50 krainach, z kantynientaŭ nie byli tolki ŭ Łacinskaj Amierycy.
Ale atrymlivajecca tak: raście tvaja viadomaść, rastuć tvaje zatraty na śpiektakli. Heta abjektyŭny praces, kali ty paśpiachovy. I tady ŭ ciabie raście cana. Nasamreč zaprasić teatr na hastroli — heta vielmi darahaja zabava. Navat kali ŭ ciabie ŭdzielničaje 10 čałaviek — ich pieraloty, ich pražyvańnie, ich sutačnyja, hanarar, pieravozka dekaracyj.. Ja mahu skazać, što biudžet opiery «Dzikaje palavańnie karali Stacha» byŭ miljon funtaŭ. I kali kažuć: «Vy hranty atrymlivajecie»… Ja mahu skazać ščyra: hrantami było pakryta 4%.
Atrymlivajecca, što krainy, jakija mohuć sabie dazvolić, jany tabie i prapanujuć pryjechać. My hatovy vieźci kudy zaŭhodna. Bolš za toje, Varšaŭskaja nacyjanalnaja opiera dała nam zału, kab my miesiac repietavali tam biaspłatna, za što my im udziačny. U nas ža niama svajho Ministerstva kultury ci kahości, chto zapłacić za našy hastroli.
I heta prablema dla teatraŭ. Kaniečnie, my našmat mabilniejšyja byli, kali byli maleńkim teatram i biudžet śpiektakla byŭ 3000 dalaraŭ, a ty abjechaŭ ź im 35 krain. «Pakaleńnia Jeans» biudžet byŭ štości kala 700 dalaraŭ. My ź im abjechali piać kantynientaŭ. Nie viedaju, jakaja ŭ jaho rentabielnaść. Zajmacca teatram vyhadniej, čym handlavać narkotykami (žartuje).
Pra sieryjały, jakija rychtuje, i Kurejčyka
«NN»: Vy taksama niadaŭna skončyli dva filmy i rychtujecie jašče dva sieryjały. Raskažycie pra ich.
MCH: Paralelna z hetym śpiektaklem, jaki vyjdzie ŭ Ńju-Jorku 11 vieraśnia, my zdajem pra hetaha hieroja dakumientalny film.
Jašče adzin dakumientalny film, jaki nazyvajecca «Sabaki Jeŭropy» — heta pra toje, jak my stavili śpiektakl, i jak pačałasia vajna, i jak evakujavaŭsia teatr, i jak adzin z akcioraŭ pajšoŭ na vajnu. Film užo hatovy, i my pačniem jaho razdavać pa fiestyvalach.
Kali kazać pra sieryjały, mahu tolki pra adzin skazać (prosta inšy jašče nie ŭ pradakšanie). Heta sitkom pra biełarusaŭ, jaki chutčej stanie dramiedzi. Mnie zdajecca, heta moža stać padziejaj i važnym momantam dla realizacyi biełaruskich akcioraŭ.
«NN»: A vy hladzieli «Pracesy»?
MCH: Tak, hladzieŭ. Heta krychu nie moj farmat, ja inšymi katehoryjami myślu. Nie chaču skazać ničoha drennaha pra «Pracesy» — rabiaty małajcy, tamu što ŭziacca i davieści da kanca, atrymać dobraje revju darahoha kaštuje. Ja prychilnik vialikaha stylu i mnie padabajucca pracy, u jakich vysokaja stupień mastackaści, vyšejšaja, čym stupień aktualnaści. Heta budzie nastupnym trendam. Druhi zadumany sieryjał — heta sproba zrabić kinapradukt biełaruski, jaki ŭvajšoŭ by ŭ sieryjalnuju suśvietnuju elitu. I zusim inšaja kamanda budzie patrebna. Kali dramiedzi my chočam źniać biełaruskim składam, to toj sieryjał — treba ŭžo budzie pracavać z brytancami, amierykancami. I, mahčyma, tolki častku akcioraŭ vykarystoŭvać svaich, a bazavacca na brytanskich zorkach.
«NN»: Svoj sieryjał zdymaje Andrej Kurejčyk. Jak da jaho jak da režysiora staviciesia?
MCH: Ja nie bačyŭ jaho sieryjałaŭ. Ja nie vielmi vieru ŭ prajekt «Akreścina». Tamu što čas ruchajecca tak chutka ciapier, što aktualnaść niekatorych rečaŭ hublajecca mamientalna. Ciapier u čas vajny kazać pra «Akreścina» — užo nie zusim toje. Tamu što ludzi paśla 2020 hoda pieražyli jašče kuču ŭsiaho. Pra represii 2020 hoda rabić 10 sieryj… Praz čas, kali pamior Łukašenka, a my ŭžo naplasalisia z bajanami, voś paśla hetaha možna refleksavać, tamu što jość pramiežkavy punkt. A ciapier biessensoŭna dumać, bo my ŭ siaredzinie pracesu. Bolš za toje, nas zachapiŭ ukrainski praces, nas zachapiŭ ruski praces, emihracyja. Tut užo nie pra «Akreścina» razmova, usio našmat bolš žorstka.
Pra žyćcio ŭ Łondanie, dočak i niečakanuju historyju ŭ samalocie paśla pasadki Pratasieviča
«NN»: Vy razam z Natalaj atrymali orden Brytanskaj impieryi. Ja pravilna razumieju, što vy ciapier rycar?
MCH: Nie, prosta ŭsio heta — i MBE, i CBE, i rycarstva — maje adnosiny da ordena Brytanskaj impieryi. Mnie ciapier pišuć śmiešna ŭ listach — Mikałaj Chalezin, eskvajr, MBE. Kažu: a jany viedajuć, što ŭ eskvajra mama ź vioski Niaprachina, a tata ź vioski Zaŭrałava?
Heta chutčej nie nam orden, a biełarusam. Tabie ž nie dajuć 20 duš sialan i ziamielny nadzieł…
«NN»: Abaniemient u Bukinhiemski pałac?
MCH: Heta nie abaniemient — jość mierapryjemstvy z udziełam karaleŭskaj siamji, na jakija ciabie zaprašajuć. Jašče ciabie mohuć adpiavać u sabory Śviatoha Paŭła… Kali ty źviartaješsia ŭ niejkija ŭstanovy z pytańniami, to, kaniečnie, napisanaja paśla imia abrevijatura dapamahaje.
Ale sam pryncyp ordena, kali z kožnaj śfiery vyčlaniajucca admietnyja ludzi… Pierad Natašaj orden atrymlivała dziaŭčyna za ŭkład u raźvićcio śvinahadoŭli. Kali ja atrymlivaŭ, było jašče 60 čałaviek, ale ludziej mastactva tolki dvoje. Heta prosta stvareńnie toj supolnaści, jakaja jak niejki aryjentyr. I heta kruta — heta daje novyja sensy raźvićciu hramadstva i daje punkty dakranańnia ludziam z roznych śfiery.
Uznaharodžańnie ordenam. Fota: fejsbuk Chalezina
«NN»: Dzie vy ciapier žyviacie? Raniej raskazvali, što siabry puskali da siabie.
MCH: Tak pa-raniejšamu. Atrymałasia, što ŭ Łondanie šmat u kaho jość druhoje-treciaje žyllo, chtości žyvie za miažoj. Ciapier my žyviem užo niekalki hadoŭ u našych siabroŭ, jakija žyvuć u Šviejcaryi. Adna reč, kali ty zdymaješ dla dvaich-adnaho — źniaŭ studyju i ŭsio. Ale kali ŭ ciabie siamja, ty ž nie pasieliš adno dzicia, jakomu 30, a inšamu 25, u adzin pakoj (uśmichajecca). Usie heta razumiejuć. «Apłačvajcie kamunałku, simvaličnuju sumu nam». A tak by vychodziła ŭ piać razoŭ daražej.
My prosta nie ŭ stanie sami z zarobku apłačvać žyllo. Tady ty straciš kuču rečaŭ, nieabchodnych dla raźvićcia. A byŭ ža pieryjad, kali dzieci atrymlivali adukacyju. Miascovyja razumiejuć: ty nie možaš z horada źjechać žyć — u ciabie praca z teatram, ty možaš pa piać razoŭ na dzień vyskokvać na pieramovy. Mašyny taksama nie majem — niama rezonu. A z-za taho, što ciapier praktyčna ŭ centry, absalutnaja bolšaść pieramiaščeńniaŭ pieššu.
«NN»: Dočki čym ciapier zajmajucca?
MCH: Starejšaja dačka žyvie ŭ Livierpuli. Pracuje ŭ strachavym biznesie. Chacia zajmałasia rośpisam tkanin i ciapier znoŭ stała malavać, padumvaje viarnucca da hetaha, bo składana admovicca ad tvorčaści. Jana ŭžo źbirałasia zvalniacca, jaje vyklikajuć i padymajuć zarobak. Hetaja spakusa ciabie źbivaje, asabliva ŭ vialikim horadzie.
Małodšaja dačka žyvie i pracuje z nami, jana adkaznaja za kamunikacyju. Anhlijskaja — jaje pieršaja mova, a paśla ruskaja i biełaruskaja. Ciapier jašče aktyŭna vučyć arabskuju. Jana z 10 hadoŭ u Anhlii, i joj vielmi lohka damaŭlacca, jana časam robić heta filihrańniej za nas. Jana ŭ nas hałava siamji, ułasna kažučy, — usie pytańni vyrašaje.
«NN»: Ja pravilna razumieju, što vy nie razhladajecie viartańnie ŭ Biełaruś, navat paśla taho jak Łukašenki nie budzie?
MCH: Navat kali brać apošnija hady ŭ Biełarusi, my pravodzili pa śviecie na hastrolach pa 9 miesiacaŭ na hod. I tady nichto nie pytaŭ: vy źbirajeciesia viartacca? Ciapier pytańnie ŭ inšym. Ty žyvieš u svaim śviecie, prychodzić inšaja ŭłada — kali heta takaja ŭłada, jak Łukašenka, to razmovy naohuł nijakaj niama.
A kali heta ŭłada narmalnaja, to pačynaješ ź joj kamunikavać: ci ŭ vas jość u nas zacikaŭlenaść? Kali jana jość, to davajcie myślić prajektami.
Ci mahu ja prylacieć u Minsk? Tak — možam zapuścić tam kulturnuju placoŭku, być mastom pamiž Biełaruśsiu i inšymi krainami i pryvozić hastralavać roznyja kalektyvy. Viedaješ, kolki ŭ nas było letaś pieralotaŭ? 60. Kali tam dadasca Biełaruś, heta nie prablema.
U nas, darečy, byŭ vypadak, kali pasadzili Pratasieviča, a nam u hety ž dzień lacieć u Vilniu z Łondana. My pryjazdžajem u aeraport, tam čałaviek siadzić, jaki afarmlaje pašparty, jon taki: my vas viedajem, nie chvalujciesia, usio budzie dobra. My zachodzim u samalot — i ŭsich adsadžvajuć ź biznes-kłasa. Vychodzić piłot i kaža: «Kali my lacim, nas vietram znosić na Hrodzienskuju vobłaść, ale my pojdziem vyšej, kab zajści ź inšaha boku na Vilniu, tamu što vy znachodziciesia na borcie». Heta byŭ šok dla nas.
Biełaruś usio adno zastaniecca našaj radzimaj. U Biełarusi taki patencyjał, što možna realizavać luby prajekt. Hałoŭnaje, kab było ŭśviedamleńnie va ŭładaŭ, što možna iści vyvučać śviet nie z čarapkoŭ miezazoja, a adrazu brać pieradavyja prajekty. Razdavać sarai pad kulturnyja prajekty i vyzvalać ad padatkaŭ na bližejšyja hady, kab ludzi pačynali stanavicca na nohi. Kali brać pačatak 90-ch, to kali my jeździli na krutyja rejvy, heta była ŭschodniaja Hiermanija. U Biełarusi heta moža hetaksama zajhrać novymi farbami. Ale tut pytańnie palityčnaj voli.
Usio zdaryłasia na Novy hod. Śmierć samaj publičnaj supracoŭnicy minskaha AMAPa dahetul pakidaje pytańni14
Kamientary
A čamu ŭśmichajecca? Bo i dahetul supracoŭničaje?