Chto takija tuarehi, jakija razhramili kałonu vahnieraŭcaŭ? I za što jany vajujuć?
Narod, jaki žyvie va ŭmovach matryjarchatu i zmahajecca za svaju dziaržavu.
Tuarehi — narod, jaki pražyvaje na paŭnočnym zachadzie Afryki na terytoryi takich krain, jak Mali, Nihier, Burkina-Faso, Maroka, Ałžyr i Livija.
Tuarehaŭ časta nazyvajuć «sinimi ludźmi» z-za koleru ich adzieńnia, jaki nadaje indyha — naturalny farbavalnik. Tuarehi afarboŭvajuć tkaninu śpiecyfičnym sposabam: ekanomiačy vadu, jany nie nasyčajuć jaje farbaj, a «ŭbivajuć» jaje kamianiami. Z časam farba pačynaje absypacca, i skura nabyvaje siniavataje adcieńnie.
Tuarehi ličacca advažnymi i biasstrašnymi vajarami, pry hetym u ich hramadstvie panujuć padzieł na kasty i matryjarchat, niahledziačy na toje, što jany vyznajuć isłam sunickaha tołku.
Mužčyna moža pieramiaščacca ŭvierch pa sacyjalnaj leśvicy, tolki kali aženicca z žančynaj bolš vysokaha stanovišča.
Pry hetym tvar u tuarehaŭ zakryvajuć nie žančyny, a mužčyny. U dzień paŭnalećcia junak atrymlivaje ad baćki śpiecyjalnuju nakidku, daŭžynia jakoj moža dachodzić da 40 mietraŭ. Z hetaha momantu jon ličycca darosłym. Pakazvacca na ludziach biez nakidki jamu ŭžo nielha, tolki padčas ježy jaje možna apuścić da padbarodka. Taki zvyčaj moža być źviazany ź nieabchodnaściu abarony ad piaskoŭ pustyni.
Majomaść i žyvioła ŭ tuarehaŭ naležać žančynie. Jana taksama maje prava mieć kachankaŭ da i paśla viasiella. Paśla viasiella muž na praciahu hoda prachodzić vyprabavalny pieryjad u domie žonki. Kali jon projdzie jaho paśpiachova, to maje prava zabrać žonku da siabie.
Najbolšuju cikavaść u etnohrafaŭ vyklikajuć zvyčaj tuarehaŭ (asabliva kasty voinaŭ), jaki nahadvaje spabornictvy kštałtu rycarskich turniraŭ, a taksama kult pryhožaj damy. Kab dabicca kachańnia žančyny, tuarehi pavinny nie tolki prademanstravać svajo majsterstva voina, ale i śpiavać pieśni na ŭłasnyja słovy. Hety zvyčaj praz arabaŭ trapiŭ u rańniesiaredniaviečnuju Jeŭropu.
Za što zmahajucca tuarehi
Raśsielenyja pa terytoryi niekalkich krain paŭnočna-zachodniaj Afryki, tuarehi ciapier nie majuć ni dziaržavy, ni aŭtanomii. U siaredniavieččy jany zmahli stvaryć niekalki dziaržaŭnych utvareńniaŭ, jakija, praŭda, niadoŭha praisnavali.
Tuarehi — vajaŭničy narod. Da pačatku kałanijalnych zavajovaŭ Afryki pad ich kantrolem znachodzilisia asnoŭnyja handlovyja šlachi ŭ Sachary.
U čas kałanijalnaj ery tuarehi byli ŭklučany ŭ Francuzskuju Zachodniuju Afryku. U adroźnieńnie ad mnohich inšych narodaŭ Sachary hety narod na praciahu doŭhaha času akazvaŭ supraciŭleńnie novaj uładzie.
Tak, naprykład, u 1916-1917 hadach adbyłosia adno z samych bujnych paŭstańniaŭ tuarehaŭ na poŭnačy sučasnaha Nihiera, jakoje było žorstka zadušana francuzami tolki z dapamohaj brytanskaha vojska. U cełym u kałonii Nihier kałanijalnyja ŭłady zmahli padparadkavać tuarehskija plamiony tolki ŭ 1923 hodzie.
Kali ŭ 1960-ch hadach afrykanskija krainy dabilisia šyrokaj niezaležnaści, tradycyjnaja terytoryja tuarehaŭ była padzielena pamiž šeraham sučasnych dziaržaŭ: Nihier, Mali, Ałžyr, Livija i Burkina-Faso. Palityčnaja niestabilnaść i kankurencyja za resursy ŭ Sachieli z tych časoŭ pryviali da kanfliktaŭ pamiž tuarehami i susiednimi afrykanskimi hrupoŭkami.
Dziaržavaj, u jakoj tuarehskaje pytańnie staić najbolš vostra, źjaŭlajecca Mali. Z momantu nabyćcia niezaležnaści Mali ŭ 1960 hodzie pačaŭ svaju dziejnaść Tuarehski ruch za niezaležnaść.
Baraćba za samastojnaść vylivałasia ŭ paŭstańni. Najbolš bujnyja ź ich adbylisia ŭ 1990-1995 i 2007-2009 hadach na poŭnačy Mali i ŭ Nihiery. Paśla ich padaŭleńnia paŭstancy emihravali ŭ Liviju, dzie ich padtrymlivaŭ lidar Livijskaj Džamachiryi Muamar Kadafi. Častka ź ich atrymała mahčymaść słužyć u livijskaj armii. Paśla padzieńnia režymu Kadafi tuarehi trapili pad represii novaha ŭradu krainy i viarnulisia na poŭnač Mali, dzie stvaryli «Nacyjanalny ruch vyzvaleńnia Azavada».
U krasaviku 2012 hoda Nacyjanalny ruch padniaŭ paŭstańnie na poŭnačy Mali. Pad kantrolem paŭstancaŭ apynulisia dźvie traciny dziaržavy. Była abvieščana Niezaležnaja dziaržava Azavad.
U chodzie antyterarystyčnaj apieracyi, jakaja pačałasia ŭ studzieni 2013 hoda z udziełam francuzskich uzbrojenych sił, paŭstancy byli razhromleny.
U 2015 hodzie kanflikt skončyŭsia mirnym pahadnieńniem. Ułady Mali abiacali tuareham častkovuju aŭtanomiju. Ale abiacańni zastalisia na papiery, a situacyja abvastryłasia paśla vajennych pieravarotaŭ 2020-2021 hadoŭ u Mali.
Paśla ich Paryž pad ciskam novych uładaŭ vyvieŭ svoj vajenny kantynhient z krainy. Jaho miesca zaniali rasijskija najomniki z PVK «Vahnier».
31 śniežnia 2023 hoda spyniła dziejnaść šmatprofilnaja kompleksnaja misija AAN pa stabilizacyi ŭ Mali. U vyniku na poŭnačy respubliki na miažy z Ałžyram rezka ŭzrasła aktyŭnaść tuarehaŭ.
U pačatku 2024 hoda ŭłady krainy abjavili ab razryvie mirnaha pahadnieńnia 2015 hoda. Heta pryviało da novaha vitka napružanaści pamiž sieparatystami — stvoranaj u 2014 hodzie kaalicyi niekalkich hrupovak tuarehaŭ «Kaardynacyja ruchaŭ Azavada» — i aficyjnymi ŭładami Mali, jakich padtrymlivaje Rasija.
Siońnia stała viadoma, što tuarehi ŭ bai z rasijskimi najomnikami i malijskaj armijaj zabili bolš za 80 vahnieraŭcaŭ, siarod ich i kamandavańnie.
Kamientary